Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Joure (De Jouwer)
(gemeente Skarsterlân)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan in de 15de eeuw op een zandrug als uitbuurt van het oudere wegdorp Westermeer. Joure, voor het eerst genoemd in 1466 als ‘opter Heuwere’, kwam tot ontwikkeling bij de kruising van de landweg naar Gaasterland en de waterweg (Zijlroede) naar de kleigebieden. In de tweede helft van de 16de eeuw vond uitbreiding plaats in de richting van Westermeer en ontstond de huidige Midstraat. In 1614 werd de binnenhaven, De Kolk, gegraven. Rond 1850 concentreerde de bebouwing zich langs de Midstraat en de stegen ten noorden daarvan. Nadien breidde het dorp zich verder richting Westermeer uit, voornamelijk met villa's en vrijstaande burgerwoningen. Rond 1920 was de Patrimoniumbuurt aan de oostzijde de eerste grote uitbreiding. In 1934 werd het uitbreidingsplan Joure vastgesteld. Het dorp Westermeer werd in 1955 verenigd met Joure. Na de Tweede Wereldoorlog is Joure sterk gegroeid, eerst aan de zuidzijde en vervolgens - na de aanleg van jachthavens in de jaren zestig - aan de noordzijde.

De toren van de begin 18de eeuw gesloopte kerk van Westermeer (Geert Knolweg 4) heeft drie geledingen en een tentdak. De mogelijk 14de-eeuwse toren is bij de sloop van de kerk verlaagd en voorzien van de huidige kapvorm. Voor de toren ligt een grafzerk uit 1717. Op de omringende Alg. begraafplaats bevinden zich onder meer een marmeren obelisk voor burgemeester F.R. Douma († 1872) en een obelisk voor A.G. Brouwer († 1905).

De Herv. kerk (Midstraat 67) is een tweebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met achtkantige lantaarn, omloop en opengewerkt koepeltorentje met spits. In de toren, die dateert uit 1628, waren cachotten en een vierschaar ondergebracht. Delen van de balkenbeschilderingen met acanthusblad- en bloemmotieven in de vierschaar zijn nog zichtbaar. Het drielichtvenster aan de straatzijde was voor afkondigingen bedoeld. In de toren hangen klokken gegoten door Gregorius van Hall (1603), Jacob Noteman (1636) en L. Haverkamp (1790). Het carillon is in 1955 geleverd door Petit & Fritsen. De huidige kerk met classicistische elementen kwam in 1644 tot stand ter vervanging van een laat-16de-eeuwse voorganger. Het classicistische ingangspoortje aan de westzijde heeft een fronton met daarop de tekst ‘De heer Gritman Hobbe van Baerdt 1644’.

Het interieur van de beuken van verschillende breedte wordt gedekt door houten tongewelven. In 1862 is in de smalle zuidbeuk een galerij aangebracht. Na een brand in 1939 is het kerkinterieur onder leiding van A. Baart gerestaureerd. Tot de 17de-eeuwse kerkinventaris behoren de preekstoel, afkomstig uit de Galileeërkerk in Leeuwarden, een herenbank van de familie Van Baerdt (1645) en een herenbank van de familie Vegelin van Claerbergen (1694). Verder bevat de kerk een door J. Ahrend gebouwd orgel (1978-'79).

De Doopsgez. kerk (Midstraat 70) is een neoclassicistische zaalkerk uit 1824, voorzien van een opengewerkte achtkantige dakruiter met koepeldak. De kerk bevat een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1858). Het naastgelegen Mennohuis (Midstraat 72) is de pastorie uit circa 1860.

De R.K. St.-Mattheuskerk (bij Midstraat 110) is een driebeukige basilikale kerk met vijfzijdige apsis en een toren van vijf geledingen voorzien van spits met frontalen. De neoromaanse toren verrees in 1866-'67 naar plannen van H.J. Wennekers. De huidige - op vroeg-Christelijke vormen baseerde - kerk in traditionalistische stijl kwam in 1952-'53 tot stand naar ontwerp van G.M. Leeuwenberg. Tot de inventaris behoren kruiswegstaties (1881), een door J.H. Winkels gebouwd orgel (1912) en een door atelier Brom vervaardigd hoofdaltaar (1952). De gebrandschilderde ramen zijn van J. Colette (1952). De pastorie (Midstraat 110) is een blokvormig pand uit 1867 met neoclassicistische elementen.

Het voorm. raadhuis van Haskerland (bij Midstraat 10) is een wit geschilderd breed pand, voorzien van een middenrisaliet met fronton en een balkon op ionische zuilen. Het kreeg bij de inrichting tot gemeentehuis in 1858 het huidige -

[p. 181]

Joure, Raadhuis

toen nog ongeschilderde - neoclassicistische uiterlijk. Het gebouw is thans onderdeel van verpleeghuis ‘de Flecke’.

Het postkantoor (Midstraat 24-26) kwam in 1906 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Het voorm. brandspuithuis met politiekantoor (Waagstraat 2) is in 1911 gebouwd met neorenaissance trapgevel op de plaats van de gesloopte boterwaag evenals het woonhuis Torenstraat 4.

De voorm. R.K. Bonifaciusschool (Prof. T. Brandsmaweg 10) is een gangschool uit 1927, gebouwd naar ontwerp van H. Kroes met een vrijstaande onderwijzerswoning (Prof. T. Brandsmaweg 6-6a).

Heremastate (Herema state 1). Deze werd oorspronkelijk gebouwd in 1630. In 1924 werd de state grotendeels vervangen. Recent werd ter plaatse een gemeentehuis gebouwd, waarin van de state een vertrek met een interieur in Lodewijk XIV-stijl en een deel van het gebouw uit 1924 zijn opgenomen. Het rond 1838-'39 in landschapsstijl gewijzigde park is nog deels intact.

Woonhuizen. Voorbeelden van 18de-eeuwse diepe huizen met gedecoreerde klokgevels zijn Midstraat 91 en Midstraat 73 (herbouwd in 1858). Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert Midstraat 32, een diep huis met lijstgevel, omlijste ingang en mogelijk een oudere kern. In eclectische vormen uitgevoerd zijn Midstraat 20 (circa 1860), Midstraat 132 (circa 1870), met balkon en hoger opgetrokken middenrisaliet, het gepleisterde eenlaagspand Midstraat 134-136 (circa 1870) en het huis Appelwyk 2 (circa 1875), met wenkbrauwen boven de vensters. Vrijstaande eclectische eenlaagspanden met wenkbrauwen zijn de rond 1890 gebouwde huizen Westermeer (G. Knolweg 37) en G. Knolweg 35; de laatste met verhoogd middenrisaliet. Het gepleisterde drielaags huis Midstraat 81 dateert eveneens uit de tweede helft van de 19de eeuw. De woningbouwvereniging ‘Werkmanslust’ liet in 1890 de eenlaagspanden Bûtsingel 4-16 bouwen. Bûtsingel 22-32 zijn vergelijkbare huizen uit dezelfde tijd. Speklagen en een dakkapel heeft het in 1899 gebouwde dwarse eenlaagshuis Driessenstraat 6. Soortgelijke diepe en dwarse huizen zijn Driessenstraat 5-13 (circa 1900). Midstraat 74 is een diep huis met souterrain en portiek uit circa 1900.

Eenlaagshuizen uit het begin van de 20ste eeuw zijn Midstraat 27, met gedecoreerde schoudergevel, Slachtedijk 2, 6 en 16, met portiek en tot dakkapel opgetrokken middendeel (alle circa 1905), en de deels gepleisterde huizen Slachtedijk 9 en 20 (beide circa 1910). Naar ontwerp van gemeentearchitect Lanting werd rond 1910 het huis Buitenzorg (Harddraversweg 29) gebouwd, een deels gepleisterd eenlaagspand met samengestelde kap. Uit dezelfde tijd is het eenlaags huis G. Knolweg 1, dat is voorzien van een hoger opgetrokken geveldeel met hoekpinakels in kalkzandsteen. Uit circa 1920 dateren Scheen 20, een eenlaags huis met overstekend mansardedak, en Scheen 94 een deels gepleisterd huis met naar voren springend gedeelte en recente aanbouw. Het huis Scheen 16 kwam in 1928 tot stand. Rond 1935 gebouwd zijn de vrijstaande huizen De Meerle (Harddraversweg 42), De Stee (Scheen 23), met expressionistische vormen en rieten mansardedak, Scheen 32 en Harddraversweg 19, de laatste twee met zakelijk-expressionistische vormen. Het dubbele eenlaags huis G. Knolweg 14-16 dateert uit 1939.

Winkels. Enkele woon- en winkelpanden dateren uit het begin van de 20ste eeuw, zoals Midstraat 23 (circa 1900) en de met jugendstil-elementen uitgevoerde kapperszaak Midstraat 18. Uit die tijd stammen verder de op straathoeken opgetrokken winkelpanden

Joure, Woonhuis Midstraat 18 en 20

Boterstraat 9 (circa 1910), met afgeschuinde hogere hoekopbouw, Midstraat 142-144 (circa 1915), met jugendstil-vormen en eveneens met hoger opgetrokken geveldelen, en Midstraat 63 (circa 1925).

Bedrijfsgebouwen (Museum Joure). Met de vestiging van een winkel voor koloniale waren aan de Midstraat in 1753 legden Egbert Douwes en zijn vrouw Akke Thijsses de grondslag voor de latere firma Douwe Egberts. Respectievelijk in 1831 en 1871 werden het huis Midstraat 99 en het winkeltje ‘De Witte Os’ (Midstraat 97) door de firma aangekocht. Na een brand in 1881, waarbij behalve de twee genoemde panden nog twaalf andere werden verwoest, heeft men de beide panden herbouwd samen met de tabakskerverij en koffiebranderij. Nu maakt het eenlaagspand ‘De Witte Os’ deel uit van het Museum Joure. Het winkelinterieur dateert uit circa 1900. In de tuin van ‘De Witte Os’ liet C.J. de Jong in 1898 naar ontwerp van J.H. Borger een pakhuis (Geelgietersstraat 1) bouwen voor de opslag van koffie, tabak en later thee. Het diende tot 1933 als pakhuis en theemengerij en is sinds 1976 als ‘Johannes Hesselhuis’ onderdeel van het Museum Joure. Op het museumterrein staat ook het Egbert Douwes Húske, het dubbele arbeidershuisje waarin Egbert Douwes in 1723 in Idskenhuizen werd geboren en dat in 1981 naar Joure is overgebracht. Verder bevinden zich op het museumterrein - aan de Overspitting - enkele gebouwen van de in 1854 door P.S. Keverling gestichte voorm. metaalwarenfabriek-geelgieterij ‘Keverling’ (Geelgietersstraat 5-6-11). De uit 1854 daterende gieterij (nummer

[p. 182]

Joure, Metaalwarenfabriek-geelgieterij Keverling

11) is een tweelaags pand met zadeldak tussen topgevels, opgetrokken in gele baksteen. Het in 1911 aan de gieterij toegevoegde pand (nummer 6) vertoont chaletstijl-elementen en bestaat uit een risalerend centraal deel met overstekend zadeldak met aan weerszijden en aan de achterzijde eenlaags vleugels met plat dak. Vanwege de opgestelde zware machines, zoals de cokes- en gasoven en machinerieën van de slijperij, schuurderij en polijsterij, is de verdiepingsvloer uitgevoerd met zware troggewelven op stalen balken.

Het voorm. pakhuis Zijl 13 is rond 1905 gebouwd naar ontwerp van J.H. Borger en draagt de tekst ‘Graanhandel van G.P. Cath en Zonen’.

De watertoren (Jonkerbosje 12) verrees in 1927-'28 naar ontwerp van C.J. Wierda en bestaat uit een betonskelet met bakstenen invullingen en een uitkragend betonnen vlakbodemreservoir met tentdak. Aan de voet van de toren staat een recente aanbouw.

Windmolens. De rond 1800 gebouwde poldermolen De Groene Molen (Groene Dijk 7) is een houten spinnenkopmolen op een bakstenen onderbouw met stelling. In 1992 is de molen gerestaureerd. Penninga's molen (Molenweg 65) is een achtkantige stellingkorenmolen met een met riet beklede romp en kap. De onderbouw is deels gemetseld en deels bekleed met hout. De in 1695 als papiermolen ‘De Jonge Dolfijn’ te Westzaan gebouwde molen staat sinds 1900 op de huidige

Joure, De Groene Molen

plaats en is in 1971-'72 gerestaureerd. De Amerikaanse windmotor langs de weg Joure-Lemmer dateert uit circa 1920 en bestaat uit een stalen vakwerktoren, een windrad met achttien bladen en een windvaan.

Boerderijen. Ten noordoosten van Joure liggen de met expressionistische details uitgevoerde kop-hals-rompboerderijen Lucht en Veld (Vegelinsweg 38), gebouwd in 1924 naar ontwerp van A. van Popta, en De Melkhorne (Vegelinsweg 21) uit 1934 naar ontwerp van J.C.V. Velding.

De klokkenstoel van Snikzwaag (Sniksweach) (Leeuwarderweg 2), gelegen ten noordwesten van Joure, is een wit geschilderde houten klokkenstoel met helmdak. De in 1970-'71 gerestaureerde klokkenstoel staat op een omgrachte begraafplaats en bevat een door L. Haverkamp gegoten klok (1787).

Broek-Noord. Vaartdorp, gelegen ten noordwesten van Joure aan de Noordbroekstervaart. Op het kerkhof (bij It Noard 21), op de plaats van een voorganger, staat een wit geschilderde, in 1973 gerestaureerde klokkenstoel met

Snikzwaag bij Joure, Klokkenstoel

helmdak en een door Hendrik Wegewaert gegoten klok (1600). Vóór de klokkenstoel staat de Herv. kerk (It Noard 21), een zaalkerk met portaal, driezijdige apsis en achtzijdige dakruiter met koepeldak. De kerk is gebouwd in 1913, maar bevat een gevelsteen uit 1694. Aan de achterzijde staat een 17de-eeuwse grafsteen. Het rond 1860 gebouwde eenlaags woonhuis Plústerdyk 11 is voorzien van een omlijste ingang en een dakkapel. De kop-rompboerderij Plústerdyk 9 heeft een onderkelderd voorhuis en dateert uit circa 1870.

Scharsterbrug (Skarsterbrêge). Dit dorp ten zuiden van Joure bestond rond 1850 uit een kleine kern bij de brug over de Scharster-Rijn. De voorm. brugwachterwoning (Hollandiastraat 52-54) dateert uit 1865. Interessante kop-rompboerderijen zijn Hollandiastraat 3 (1868), met onderkelderd voorhuis, Hollandiastraat 7 (circa 1900), Scharren 35 met villa-achtig voorhuis uit 1923, en Scharren 38 (circa 1925) met een Amerikaanse schuur. Aan de Scharster-Rijn staat de poldermolen ‘De Scharmoune’ of ‘Skarrenmolen’ (achter Hollandiastraat 11), een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met riet beklede houten romp en kap. De in 1888 naar de huidige plaats overgebrachte molen bemaalt de polder Rijpkema en is onder meer in 1995 gerestaureerd. In Scharsterbrug staan enkele rijtjes arbeiderswoningen uit circa 1900 zoals de tweelaags woningen Hollandiastraat 74-92, opgetrokken in kalkzandsteen, en Hollandiastraat 94-

[p. 183]

116. De Herv. kerk (Hollandiastraat 8) is een zaalkerk uit 1914 met een door nevenruimten ingebouwde, ongelede toren met tentdak, gebouwd naar ontwerp van G. Stapensea en met keramische ornamenten van W.C. Brouwer.