Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Easterein (Oosterend)
(gemeente Littenseradiel)

Dorp, vermoedelijk in de 10de eeuw ontstaan na de bedijking van het zogeheten Eiland van Oosterend, één van de zogeheten moederpolders in de Marneboezem. Hoewel het dorp een radiale structuur heeft, is het onduidelijk of het op een terp is ontstaan. De dorpskern rond de kerk kreeg de Foarbuorren als verbinding met de dijk. De gunstige ligging aan de dijk - deel van de landroute tussen Franeker en Sneek - en een kruispunt van vaarten stimuleerde de ontwikkeling van Easterein tot streekcentrum. Rond 1850 concentreerde het grootste deel van de bebouwing zich ten zuidoosten van de kerk en langs de weg Sneek-Franeker. Langs de in 1855-'60 aangelegde weg naar Wommels (Van Eysingaleane) kwam een lintbebouwing tot stand en aan het eind van de eeuw groeide het dorp in zuidwestelijke richting. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de zuid- en noordzijde enigszins gegroeid. Easterein is een beschermd dorpsgezicht.

De (Herv.) Martinuskerk (Tsjerkebuorren 2) is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, aangebouwde tweelaags sacristie en een ongelede toren met stompe, ingesnoerde spits. De mogelijk rond 1300 gebouwde vroeg-gotische sacristie staat tegen de waarschijnlijk 14de-eeuwse kerk, waarin mogelijk muurdelen van een midden-12de-eeuwse tufstenen voorganger zijn

Easterein, Herv. kerk, interieur (1972)

Easterein, Pastorie Herv. kerk

opgenomen. De toren werd in 1688 gebouwd of hersteld. Kerk en toren zijn in de 19de-eeuw, waarschijnlijk in 1862, grotendeels ommetseld. De kerk kreeg steunberen aan de zuidzijde en de toren een neoclassicistische ingangsomlijsting. In de toren hangen een door Steven Butendiic gegoten klok (1468) en een klok van Jacob Noteman (1645).

Het interieur wordt gedekt door een 16de-eeuwse houten gewelf, dat in het koor nog zichtbaar is. In 1862 heeft men in het schip onder dat gewelf een houten tongewelf aangebracht met gestucte trekbalken, muurstijlen en omtimmerde korbelen.

Het belangrijkste interieuronderdeel is het uit 1554 daterende oksaal, ontworpen door Hein Hagart, een leerling en medewerker van Cornelis Floris. Het als natuursteen beschilderde, maar in eikenhout uitgevoerde oksaal is drie rondboogopeningen breed en bestaat uit een door composiete zuilen gedragen overdekte galerij of zangerstribune. Deze eveneens met drie rondboogopeningen uitgevoerde galerij heeft een balustrade en kolommen met bewerkte panelen. De onderbouw wordt gedekt door houten stergewelven, de galerij door kleine netgewelven. De decoratie bestaat uit bijbelteksten, bijbelse scènes, kariatiden en Perzen (of Atlanten) en ornamenten in uitbundige vroeg-maniëristische stijl. Tot de kerkinventaris behoren verder een door Hagart vervaardigde maniëristische grafzerk (1556) voor Sibble Sipkis († 1559) en zijn vrouw Mary Sybesdochter Meylama († 1553), vier overhuifde herenbanken (17de eeuw), een wit geverfde preekstoel (19de eeuw) en een door W. Hardorff gebouwd orgel (1869-'70).

De eclectische pastorie (Tsjerkebuor-

[p. 121]

ren 1), met een balkon op gietijzeren zuiltjes, is in 1861 gebouwd naar ontwerp van H. Wouda.

De Geref. kerk (Wynserdyk 35) is een recht gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren voorzien van een spits met frontalen. De met neogotische kenmerken uitgevoerde kerk is in 1902 gebouwd.

De voorm. openbare lagere school (Tsjerkebuorren 29) is in 1870 gebouwd als een drieklassige gangschool met als onderwijzerswoning een middenganghuis met verhoogd middenrisaliet in eclectische vormen.

Woonhuizen. Van het rond 1865 gebouwde woon- en winkelpand Griene Leane 13 wordt het winkelgedeelte gevormd door een brede gang naast de woonkamer. Direct naast de deur bevindt zich een venster als uitstalruimte. Van Eysingaleane 11 (circa 1875) is een dokterswoning met naastgelegen koetshuis. Voorbeelden van middenganghuizen met verhoogd middenrisaliet en portiek zijn Van Eysingaleane 4 (circa 1860) en de twee eclectische woonhuizen Van Eysingaleane 8 (circa 1875) en De Zonnehoek (Wynserdyk 49; 1890). Goed bewaarde dwarse huizen met kaaszolder zijn: Van Eysingaleane 5 (circa 1850), met omlijste ingang, De Streek 20 (circa 1860), Van Eysingaleane 7 (circa 1870), met omlijste ingang, en Wynserdyk 10 (1878) met omlijste ingang en dakkapel. Het eenlaagspand Foar Anker (Skilplein 31) (circa 1890) vertoont neorenaissancekenmerken en chaletstijl-elementen. De voorm. herberg (Sibadawei 2), thans café, dateert uit 1860 en is een sober neoclassicistisch dwars pand met omlijste ingang. Een tussenlid vormt de verbinding met de evenwijdig gelegen schuur.

Boerderijen. De melk- en karnschuur De Tsjerne (Wynserdyk 47) is gedeeltelijk in hout uitgevoerd en dateert uit circa 1900. Voorbeelden van koprompboerderijen met een villa-achtig voorhuis zijn Griene Leane 1 (circa 1910) en Sibadawei 30 (1928). Laatstgenoemde is gebouwd naar ontwerp van G. van der Zee en bestaat uit een gepleisterd voorhuis en een met riet gedekte Amerikaanse schuur met gepotdekselde verdieping.

Easterein, Woonhuis Van Eysingaleane 11

De Rispenserpoldermolen (Tryehuzen ong.) is een achtkantige grondzeiler uit 1821 met gemetselde voet, een met riet beklede romp en houten kap en voorzien van een vijzel. De molen is in 1994 naar de huidige plaats overgebracht en gerestaureerd.

Lytsewierrum (Lutkewierum). Dit terpdorp ten oosten van Easterein is ontstaan in de vroege middeleeuwen en wordt in 1370 voor het eerst genoemd als Lettinghe. Lytsewierrum is een beschermd dorpsgezicht. De Herv. kerk (Buorren 3), oorspronkelijk gewijd aan St. Gertrudis, is een eenbeukige kerk met vijfzijdige koorsluiting en een zadeldaktoren. De romano-gotische toren dateert mogelijk uit de 15de eeuw, maar is in 1722 deels beklampt. In de toren hangt een door Geert van Wou en Johan Schonenborch gegoten klok (1516). De huidige laat-gotische kerk werd in 1557 voltooid ter vervanging van een in 1514 door brand verwoeste 12de-eeuwse voorganger.

Lytsewierrum bij Easterein, Amerikaanse windmotor

Easterein, Boerderij Sibadawei 30

De kerk is in 1928 gerestaureerd onder leiding van G. Veenstra en in 1982 onder leiding van F. Kroes. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met een beschildering uit 1928. Tot de inventaris behoren diverse grafzerken (16de-18de eeuw), een preekstoel, een doophek en twee herenbanken (alle 18de eeuw) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1870; gerestaureerd in 1982). De voorm. pastorie (Buorren 14) dateert uit circa 1875. Ten zuiden van Lytsewierrum staat de grote Amerikaanse windmotor ‘De Oude Rijd’ (bij Nylânsdyk 2) uit 1922. Deze windmotor van het merk Herkules bestaat uit een gesloten betonnen onderbouw, een stalen vakwerktoren met platform, een windrad met dertig bladen en twee windvanen.

Itens. Dit terpdorp ten oosten van

[p. 122]

Easterein is ontstaan in de vroege middeleeuwen. De (Herv.) Martinikerk (Tsjerkebuorren 1) is een driezijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren voorzien van een opengewerkte houten klokkenlantaarn met koepeldak. De kerk werd in 1804-'06 gebouwd. De in 1842 gebouwde toren bevat een door Stephanus gegoten klok (1312). Tot de kerkinventaris behoren een 17de-eeuwse preekstoel en een door W. Hardorff gebouwd orgel (1876). De pastorie (Hearedijk 3) dateert uit 1861. De Doopsgez. kerk ‘Fermanje’ (Hearedijk 31) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit circa 1895 met dakruiter. De flankerende bijgebouwen, waaronder de kosterswoning (Hearedijk 29), dateren uit 1863. De voorm. openbare lagere school is een gangschool uit circa 1880 met onderwijzerswoning (Hearedyk 1). Het uit dezelfde tijd daterende gebouwtje bij Haeredijk 36 is mogelijk een voorm. brandspuithuisje. Interessante eenlaags woonhuizen zijn Hearedijk 42 (1906), met portiek, en het deels gepleisterde huis Hearedijk 48 (circa 1925) met ingezwenkt, overstekend schilddak. Aan de westzijde van de Iewei staat een grote Amerikaanse windmotor uit circa 1925, bestaande uit een stalen vakwerktoren en een windrad met achttien bladen en twee windvanen.

Rien. Dit gehucht ten oosten van Easterein is ontstaan na de aanleg in de 10de eeuw van de ringdijk rond het zogeheten Eiland van Oosterend en ligt bij de kruising van de dijk en de Franekervaart. Rien is een beschermd dorpsgezicht. De voorm. waterherberg (Molmaweg 1) heeft een gevelsteen uit 1761. Het huidige uiterlijk van dit gepleisterde blokvormige pand is rond 1910 ontstaan. Voorbeelden van eenlaags diepe en dwarse woonhuizen zijn Buorren 14 (eerste helft 19de eeuw), met zadeldak tussen topgevels, en Draversdijk 1, Buorren 4 en Buorren 6 (alle tweede helft 19de eeuw). Interessante boerderijen zijn de deels uit 1853 en deels uit 1892 daterende kop-hals-rompboerderij Molmaweg 25 met onderkelderd voorhuis en de kop-rompboerderij Molmaweg 27 met villa-achtig voorhuis uit circa 1935.

Hidaard. Dit terpdorp ten zuidwesten van Easterein is ontstaan in de middeleeuwen.

Easterlittens, Herv. kerk

De Herv. kerk (Buorren 1) is een driezijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde, deels gepleisterde toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. De huidige kerk werd in 1873 gebouwd naar een ontwerp met eclectische elementen van J.A. Tuinenga. Boerderijen. De rond 1875 gebouwde stelpboerderij ‘Zathe de Klieuw’ (Tjebbingadijk 18) heeft rechts een gedeeltelijk uitgebouwde melkkelder. Uit 1927 dateert de moderne hoekplaatsboerderij ‘Doniahûs’ (Doniadijk 2) met villa-achtig voorhuis.

Reahûs (Roodhuis). Dit dorp ten zuidoosten van Easterein is eind 18de eeuw ontstaan als katholieke enclave rond een schuurkerk met een rood dak waar katholieken voor de eredienst bijeenkwamen. De buurtschap is bij de bouw van de R.K. kerk in 1892 in noordelijke richting verplaatst en tot dorp uitgegroeid. Voorbeelden van boerderijen zijn de kop-rompboerderij ‘Zathe Zunderland’ (Sânleansterdyk 21; circa 1860), met onderkelderd dwars voorhuis, en de kop-hals-rompboerderij Sânleansterdyk 5 (1879). De R.K. St.-Martiniuskerk (Slypsterwei 3) is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor, polychonale kapellen en een toren van vier geledingen met traptoren en ingesnoerde spits. De neogotische kerk werd in 1891-'92 gebouwd naar ontwerp van A. Tepe. Middenschip en zijbeuken worden gedekt door gestucte kruisribgewelven. Rond 1965 is het interieur ingrijpend gewijzigd. Tot de inventaris behoren een gepolychromeerd houten beeld van St. Martinus (eind 15de eeuw), een Adema-orgel (1828), door O. de Boer vervaardigde kruiswegstaties (1852) en neogotische interieurdelen van atelier F. Mengelberg, zoals het hoofdaltaar (1900), de zijaltaren (1895) en de preekstoel (1901). De gebrandschilderde ramen (1911-'13) zijn door C. Hertel uit Düsseldorf (D.) vervaardigd. De naast de kerk gelegen voorm. herberg met stalling en woonhuis (Slypsterwei 1) is in 1892 eveneens door A. Tepe ontworpen. De R.K. lagere St.-Bonifaciusschool (Sânleansterdyk 20) is een gangschool uit 1921 met moderne aanbouwen. De onderwijzerswoning (Sânleansterdyk 22) is uit hetzelfde jaar.