Monumenten in Nederland. Gelderland

Waardenburg
(gemeente Neerijnen)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Haaks op de

[p. 319]

Waardenburg, Kasteel Waardenburg, plattegrond

Waaldijk kwam een gestrekt esdorp tot ontwikkeling, dat door de spoorlijn (1868) en de verkeersweg (1932) Den Bosch-Utrecht in tweeën is gedeeld. Na de Tweede Wereldoorlog is Waardenburg in noordelijke richting uitgebreid.

De Herv. kerk (Dorpsstraat 23) is een gepleisterde eenbeukige kruiskerk met recht gesloten koor en een toren van drie geledingen met achtkant en ingesnoerde spits, gebouwd in 1862 in neoclassicistische stijl. Het interieur wordt gedekt door een gestukadoord houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een grafzerk voor Gerard Vijgh (†1632), een preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (1740), een marmeren epitaaf (1757), een overhuifde herenbank (circa 1862) en een door K.M. van Puffelen gebouwd orgel (1863), waarin delen van een Heynemanorgel uit 1800 zijn verwerkt. De pastorie (Kerkstraat 21) is een gepleisterde blokvormig herenhuis uit circa 1850.

Kasteel De Waardenburg (Waalbandijk 13) is in 1265 gesticht door Rudolf de Cock als een houten versterking. Kort daarna kwam een omgrachte stenen burcht tot stand met een veelhoekige ringmuur, drie halfronde torens, een vierkante poorttoren en een zaalgebouw tegen de ringmuur. In de 14de eeuw werden nog twee grote vierkante torens toegevoegd en verhoogde men de ringmuur met de halfronde torens. In de loop van de 15de en 16de eeuw werden tegen de ringmuur aanbouwen opgetrokken. Deze zouden in de jaren twintig van de 17de-eeuw grotendeels worden gewijzigd en vernieuwd. Bij de verovering van het kasteel door Willem van Oranje in 1574 werd de zuidzijde vernield en ging de voorburcht aan de westzijde verloren. Na de sloop van de ruïneuze delen rond 1703 resten thans een open binnenplein met drie vleugels die onder een stompe hoek op elkaar aansluiten. De korte

Waardenburg, Kasteel Waardenburg

westvleugel grenst aan de middenvleugel (noordzijde) die onder meer een halfronde toren en de toegang vanaf het binnenplein omvat, die rond 1827 is ontstaan. De oostvleugel wordt gevormd door een verlaagde 14de-eeuwse vierkante toren met lessenaarsdak en een rond 1896 voor J. baron van Pallandt opgetrokken uitbreiding. Tussen de middenvleugel en de oostvleugel staat een achtkantige traptoren.

Woonhuizen. Het deels gepleisterde eenlaagspand Steenweg 51 is eind 19de eeuw gebouwd als burgemeesterswoning met serre en erker, en is begin 20ste eeuw uitgebreid. Op het erf staan een koetshuis/paardenstal met rokerij (circa 1873), twee tuinmansschuren en enkele kassen. Het blokvormige herenhuis Steenweg 54, gebouwd in 1898 als notarishuis, heeft van 1957 tot 1980 als gemeentehuis dienst gedaan. De expressionistische villa Dorpsstraat 21 is in 1932 gebouwd naar een door de Engelse landhuisstijl beïnvloed ontwerp van A. Van Essen.

Boerderijen. Uit de 18de eeuw stamt Kaalakkerstraat 3, een gepleisterde hallenhuisboerderij met overstek aan de achterzijde. Waarschijnlijk in de eerste helft van de 19de eeuw gebouwd is de hallenhuisboerderij Kerkstraat 23, met dwars voorhuis en een gepleisterd achterhuis met dakoverstek aan de achterzijde.

Het dijkmagazijn (Waalbandijk 12)

[p. 320]

is een eenvoudig tweelaags pand met zadeldak tussen tuitgevels, gebouwd in 1871.

De windmolen (Gasthuisstraat 23) is een grondzeiler bestaande uit een met riet gedekte kap en zeskantige romp op een bakstenen onderbouw. Deze korenmolen dateert uit 1780. Het molenaarshuis (Gasthuisstraat 24), een hallenhuisboerderij met dwars voorhuis, opkamer en de jaartalankers ‘1760’, heeft mogelijk een oudere kern.

De poldermolen ‘De Waardenburgse Watermolen’ (Veerstraat 22), gelegen ten noordwesten van Waardenburg, is in 1867 gebouwd ter vervanging van een afgebrande voorganger. Deze grondzeiler bestaat uit een met riet gedekte kap en achtkantige romp op een bakstenen onderbouw. Het scheprad is in 1927 vervangen door drie verticale schroefpompen.

Tuil. Dit dorp ten westen van Waardenburg is in de vroege middeleeuwen ontstaan op een stroomrug. De Herv. kerk (Langstraat 12) is een zaalkerk met driezijdige koorsluiting en een ongelede toren met ingesnoerde spits. De toren verrees in de 14de eeuw en is in 1810 verhoogd toen de huidige zaalkerk werd gebouwd. In de kerk is aan de noord- en de westzijde muurwerk van de waarschijnlijk 14de-eeuwse voorganger opgenomen. De consistorie tegen de koorsluiting is rond 1850 toegevoegd. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf. Tot de inventaris behoren een sinds 1646 als grafzerk gebruikte altaarsteen, een preekstoel (circa 1750) en een gemarmerd houten grafmonument in Lodewijk XV-vormen (circa 1760) voor de familie Boellaard-van Tuyll. De pastorie (Langestraat 14), naar ontwerp van A. van der Steur is een statig herenhuis met neoclassicistische invloeden uit 1863 met naastgelegen koetshuis. Interessante boerderijen van het type hallenhuis in het dorp zijn: ‘De Lindenhof’ (St.-Antoniestraat 2), voorzien van een gepleisterd dwars voorhuis met de jaartalankers ‘1720’, een achterhuis met dakoverstek en een vierroedige schuurberg, en de in 1867 gebouwde boerderij Langstraat 11, voorzien van een dwars voorhuis met lage verdieping en omlijste ingang. De voorm. openbare lagere school (St.-Antoniestraat 5) dateert uit 1857 en is tot 1953 als zodanig in gebruik geweest en diverse keren verbouwd.