Monumenten in Nederland. Gelderland

Geldermalsen

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Langs de Linge kwam een gestrekt dorp tot ontwikkeling met een brink nabij de (Herv.) kerk. De rond 1840 haaks op de Linge aangelegde Rijksstraatweg Buren-Zaltbommel doorsneed het dorp. Geldermalsen kreeg in 1868 een station aan de spoorlijn Utrecht-Den Bosch. Ten oosten en westen van de dorpskern ontwikkelden zich tussen 1860 en 1930 nieuwe bebouwingskernen, die via een lintbebouwing met de hoofdkern waren verbonden. Zo kwam in de jaren twintig van de twintigste eeuw aan de westzijde, ten zuiden van de Tunnelweg, het Tuindorp tot stand met sociale woningbouw. Iets later, begin jaren dertig, ontstond in de omgeving van de Stationsweg een ruime woonwijk. Na de Tweede Wereldoorlog is Geldermalsen flink gegroeid in zuidoostelijke, westelijke en noordoostelijke richting.

De Herv. kerk (Kerkstraat 38), oorspronkelijk gewijd aan St. Suitbertus, is een tweebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met tentdak. De toren verrees in de tweede helft van de 13de eeuw en werd in de 15de eeuw verhoogd. In de toren hangt een door Johannes en Wilhelmus Hoerken gegoten klok (1460). Het huidige middenschip werd in de 15de eeuw gebouwd ter plaatse van een tufstenen, mogelijk 12de-eeuwse, voorganger, waarvan in de westmuur delen zijn opgenomen. Later in de 15de eeuw kwamen nog het koor en de langs de toren doorlopende noordbeuk tot stand. De consistorie bij het koor dateert uit 1926. De kerk is gerestaureerd in 1931, onder leiding van D. Jansen, en in 1969. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven, die in 1931 opnieuw zijn aangebracht. Tot de inventaris behoren een achtkantige hardstenen doopvont (15de eeuw), een beschilderd houten tekst- en wetsbord (1619), een preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (circa 1700), een herenbank (1720) en een door P.J. Adema gebouwd kabinetorgel (circa 1860). De kerk bevat verder een aantal 17de- en 18e eeuwse zerken, waaronder een witmarmeren grafzerk uit 1684, met de beeltenissen van Jacobus van Borsselen en zijn echtgenote Maria van Varick; het beeldhouwwerk wordt toegeschreven aan Johannes Blommendael.

De R.K. St.-Suitbertuskerk (Stationsweg 11) is een zaalkerk met houten klokkenstoel, gebouwd in 1949-'51 naar ontwerp van C.H.B. Dionisius. De gelijktijdig gebouwde pastorie (Stationsweg 9) is via een tussenlid met de kerk verbonden.

Van de voorm. beurs (Marktplein 14-16), die in 1888 en 1899 in twee fasen is gebouwd, is alleen de voorgevel bewaard gebleven. Achter de twee tuitgevels met gepleisterde decoratie bevond zich links de overdekte beurshal voor eieren en boter en rechts de hal voor de graanhandel.

Het voorm. kantongerecht (Rijksstraatweg 2) is in 1882-'83 gebouwd naar een ontwerp van J.F. Metzelaar in neorenaissance-stijl.

Woonhuizen. De fabrikant van baksteen en dakpannen D.J. van Wijk liet rond 1840 het gepleisterde blokvormige huis D.J. van Wijkstraat 8 bouwen. Het huis vertoont neoclasssicistische invloeden; de guirlandes van de voorgevel zijn rond 1970 aangebracht.

Geldermalsen, Kantongerecht

Het dwarse huis Kerkstraat 30 dateert in zijn huidige vorm uit circa 1860, maar heeft waarschijnlijk een oudere kern. De neorenaissance-winkelpui is uit circa 1890. Het rond 1875 op vierkante plattegrond gebouwde huis Herman Kuykstraat 1 heeft een gepleisterd souterrain, gepleisterde hoekpilasters en aan alle zijden een topgevel. De voorm. onderwijzerswoning Herman Kuykstraat 59 kwam rond 1890 tot stand. De in 1903 voor G. Murman gebouwde villa Bottesteyn (Van Dam van Isseltweg 2) vertoont chaletstijl- en neorenaissance-elementen. Het pand is tussen 1947 en 1985 als gemeentehuis in gebruik geweest. Eveneens uitgevoerd in een combinatie van chaletstijl- en neorenaisssance-kenmerken zijn de huizen Genteldijk 20 en Genteldijk 26 uit circa 1910. De villa Van Dam van Isseltweg 12 - met hoekrisaliet - is in 1912 tegen een oudere vloedschuur gebouwd. De bebouwing aan de westzijde van de Stationsweg dateert uit circa 1915-'20, zoals het markante huis Stationsweg 28 met expressionistische

Geldermalsen, Woonhuis Stationsweg 28

[p. 176]

vormen en gebogen dakvlakken met paraboolvormige steekkap aan de voorzijde. De in 1924 voor de gebroeders Witteveen opgetrokken villa Koppelsedijk 4 heeft een onregelmatige plattegrond en in hoogte en diepte verspringende geveldelen en dakvlakken naar ontwerp van H.F. Mertens. In opdracht van W.G. Lingebeek verrees in 1929 de L-vormige villa De Lingebeek (Koppelsedijk 2), naar een ontwerp van A.H. Wegerif. De tuin is ontworpen door tuinarchitect Copijn. In 1929 maakte Wegerif het ontwerp voor Rijksstraatweg 32, een notariskantoor met woning. Het tweelaags woongedeelte van dit hoekpand met ver overstekende schilddaken ligt onder een schuine hoek met het eenlaags kantoorgedeelte. Het hoekhuis Rijksstraatweg 32 is in 1938 gebouwd naar ontwerp van L. Verbeek. Uit dezelfde tijd dateert het huis Meidoornweg 4-6 in expressionistische vormen.

Boerderijen. De gepleisterde voorm. hallenhuisboerderij De Hofstede (Herman Kuykstraat 72) stamt uit circa 1840 en heeft een dwars voorhuis en aan de achterzijde een dakoverstek. Andere voorm. hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis zijn het gepleisterde Dwarsstraat 7 (1873) - met opkamer en kelder en mogelijk een oudere kern - en Willem de Zwijgerweg 96, met de jaartalankers ‘1909’. De ten zuidoosten van Geldermalsen gelegen boerderij Meersteeg 5 is een gepleisterde krukhuisboerderij met aangebouwd bakhuisje. De boerderij heeft mogelijk een 18de-eeuwse kern maar dateert in zijn huidige vorm uit circa 1865.

De poldermolen Watermolenweg 8 is een grondzeiler, bestaande uit een met riet gedekte houten kap en achtkantige romp op een stenen onderbouw met ijzeren scheprad. De molen is in 1772 gebouwd en gerestaureerd in 1970.

De windmolen ‘De Bouwing’ (Rijksstraatweg 33) is een ronde bakstenen beltkorenmolen voorzien van een met riet gedekte houten kap. De in 1848 gebouwde molen is in 1927 en in 1977 gerestaureerd.

De voorm. halteplaats van de postkoets (Trichtse Voetpad 1-3), een gepleisterd pand met lagere haakse zijvleugels, is in 1870 gebouwd en na 1886 een tijd lang bij de Staatsspoorwegen in gebruik geweest.

Het station (Genteldijk 5), gebouwd in 1886 ter vervanging van een voorganger uit 1868, is een eilandstation met op het perron twee gebouwen in neorenaissance-vormen. De in 1888 verlengde perronoverkapping bestaat uit Polonceauspanten op gietijzeren kolommen, gegoten door de firma L.J. Enthoven. Van de stalen voetgangersluchtbrug uit 1888 resteert het gedeelte naar de achterzijde van het station.

De Alg. begraafplaats (bij D.J. van Wijkstraat 6), aangelegd rond 1827, heeft natuurstenen hekposten voorzien van dichtregels. Op de kleine begraafplaats ligt een groot aantal notabelen begraven, waaronder enkele burgemeesters en E.W. van Dam van Isselt (†1860). Opvallend zijn enkele grafkelders en een natuurstenen obelisk uit 1868.