Monumenten in Nederland. Gelderland

Dodewaard

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op een stroomrug van de Waal en een haaks

[p. 139]

daarop aansluitende stroomrug. Dodewaard wordt voor het eerst vermeld in de 11de eeuw. Langs de Waalbandijk, Kalkestraat en Dalwagen kwam een gestrekt dorp tot ontwikkeling. Na de Tweede Wereldoorlog is Dodewaard in noordelijke richting en aan weerszijden van de Dalwagen uitgebreid. In de jaren zeventig werd in de Hiense uiterwaarden een kerncentrale gebouwd.

De Herv. kerk (Waalbandijk 58) is een eenbeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met lage, ingesnoerde spits. De zware romaanse tufstenen toren en het romaanse schip dateren vermoedelijk van rond 1100. De toren is in de tweede helft van de 12de eeuw en in de 16de eeuw verhoogd en van een gotische ingangsnis voorzien. Het smeedijzeren torenuurwerk is in 1754 vervaardigd door Goslink en Hendrik Ruempol. De huidige spits dateert uit 1840-'42; toen is ook het huidige koor gebouwd. De noord- en zuidgevels van het 16de-eeuwse transept zijn in 1920 in romaniserende vormen vernieuwd. Vanwege een dijkverhoging is daarbij het zuidtransept van deze tegen de dijk gelegen kerk ingekort. Er is toen een consistorie toegevoegd. Bij de restauratie van de toren in 1956-'57, onder leiding van N. de Wolf, is een betonnen afgietsel aangebracht van een tot 1863 in de toren ingemetselde grafsteen van een Romeinse legerveteraan (circa 100 na Chr.). De statige blokvormige neoclassicistische pastorie (Waalbandijk 59) is in 1893 gebouwd.

Het raadhuis (Pluimenburgsestraat 19) is in 1938 gevestigd in een uit circa 1875 daterende blokvormige villa met neoclassicistische vormen.

Woonhuizen. De gepleisterde landarbeiderswoning Kalkestraat 31 heeft de vorm van een kleine hallenhuisboerderij en dateert uit het midden van de 19de eeuw. Huis Welgelegen (Dalwagen 1) is een blokvormig pand met aangebouwde schuur uit het derde kwart van de 19de eeuw. De blokvormige villa Dalwagen 4 is waarschijnlijk in 1923 gebouwd, mogelijk naar ontwerp van J.F. van Straalen.

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Het Zaailand (Dalwagen 52) heeft een dwars voorhuis met opkamer, lage verdieping en de jaartalankers ‘1784’; het rechter deel van dit voorhuis is waarschijnlijk jonger. De op een verhoging gelegen vloedschuur Pluimenburgsestraat 16 is mogelijk vóór 1812 gebouwd. De boerderij Boelenham (Boelenhamsestraat 1) bestaat uit een schuur uit 1797, waarvoor in 1927 een L-vormige eenlaags villa is gebouwd naar ontwerp van J.F. van Straalen. De linker serre is in 1938 toegevoegd. Op het erf staan verder twee schuren met mansardedaken, waarschijnlijk uit 1927. Rechts voor de boerderij bevindt zich een omgracht terrein waarop vroeger het versterkte huis De Boulenham stond.

Het dijkmagazijn (Waalbandijk 82) uit 1868 is een tweelaags gebouw met diverse dubbele deuren en luikopeningen, en topgeveltjes in het midden van de lange zijden.

Het station Hemmen-Dodewaard (Boelenhamsestraat 4-8) is in 1881-'82 in chaletstijl gebouwd naar ontwerp van M.A. van Wadenoyen.

Het trafohuisje (Waalbandijk 73) is rond 1925 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van G. Versteeg sr.

Hien en Wely. Deze gehuchten ten oosten van Dodewaard ontstonden op een stroomrug van de Waal en de overslaggronden ten noorden daarvan. De Herv. kerk (Waalbandijk 95, Hien) is een zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De laat-gotische toren dateert uit circa 1400 of kort daarna; de huidige spits stamt uit circa 1750. Ter plaatse van het oude schip en het koor verrees in 1842 - deels met afbraakmateriaal - de huidige kerk. Het voorname landhuis ‘Den Esch’ (Kerkstraat 6), met verhoogd middenrisaliet voorzien van een fronton, dateert uit circa 1850. De herenhuizen ‘Distelkamp’ (Welystraat 21) en ‘Het Ruyt’ (Kerkstraat 8) zijn respectievelijk rond 1870 en in 1889 gebouwd in neoclassicistische vormen. De gehuchten hebben enkele interessante boerderijen. Hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis zijn: Welystraat 17 (jaartalankers ‘1708’), Groenestraat 9 (circa 1820), ‘Zelden Rust’ (Welystraat 27; circa 1840) en Kerkstraat 69 (circa 1865); de laatste heeft een blokvormig eclectisch voorhuis in de vorm van een herenhuis.

Wely bij Dodeweaard, Boerderij Groenestraat 32

De boerderij Groenestraat 32 bestaat uit twee evenwijdige bouwdelen met mansardedaken, die via een tussenlid met elkaar zijn verbonden. Het complex is in 1907 in opdracht van W. Breunisse gebouwd. De woning bevindt zich in het voorste gedeelte van het linker bouwdeel met decoratieve banden van gekleurde verblendsteen. De voorm. herenboerderij ‘Nijburg’ (Welystraat 5), oorspronkelijk gebouwd in 1858, kreeg rond 1920 het huidige villa-achtige dwarse voorhuis met klokkentorentje. De erker dateert uit 1905. Rond 1930 is het achterhuis gedeeltelijk verhoogd. De ten zuidoosten van Wely gelegen hallenhuisboerderij ‘Vale Dries’ (Waalbandijk 131) dateert uit 1877 en heeft een tweelaags dwars voorhuis met neoclassicistische kenmerken.