Monumenten in Nederland. Overijssel

Borne

Esdorp ontstaan in de middeleeuwen bij de bisschoppelijke Hof te Borne (de huidige Meyershof) en de parochiekerk. De sterk agrarische bebouwing was los gegroepeerd rond brinken (Koppelsbrink). Vanwege de centrale ligging vestigden zich in de 18de eeuw veel kooplieden, die vooral handelden in textiel. De economische bedrijvigheid verplaatste zich in de loop van de tijd steeds meer in noordelijke en westelijke richting. Eerst nabij de Marktstraat en de daarbij gelegen, omstreeks 1900 verdwenen, haven aan de Bornse Beek. De Grotestraat werd in 1830 aangelegd. Bij de in 1865 aangelegde spoorlijn Almelo-Salzbergen bouwde de fabrikeursfamilie Spanjaard een textielfabriek. Door uitbreidingen zou de fabriek ten slotte vrijwel het gehele gebied tussen Stationsstraat, Parallelweg en Azelosestraat beslaan. De directeuren bouwden villa's langs de Grotestraat en de Stationsstraat. De familie Spanjaard liet tot aan de Tweede Wereldoorlog vele arbeiderswoningen bouwen, voornamelijk aan de overzijde van de spoorlijn. De uitbreidingen van het dorp vonden na de oorlog in westelijke, zuidelijke en tenslotte in noordelijke richting plaats.

De Herv. kerk (Oude Kerkstraat 2), oorspronkelijk gewijd aan de H. Stephanus, wordt voor het eerst genoemd in 1206. De bestaande kerk is laatgotisch en heeft een tweebeukig schip, een smaller, driezijdig gesloten eenbeukig koor en een zware toren van drie geledingen met achtkante, ingesnoerde spits. De toren en het koor dateren waarschijnlijk uit het tweede kwart van de 15de eeuw. Het schip moet blijkens een jaartal op het zuidwestelijke gewelfvlak in 1482 zijn voltooid. Aan de noordzijde van het koor werd omstreeks 1500 een sacristie toegevoegd. De toren is in vergelijking met de rest van de kerk rijk gedetailleerd, met Bentheimer zandsteen voor de constructieve onderdelen. De ingang is opgenomen in een diepe nis met boven de ingang een spitsboogvenster. In de toren

[p. 68]

Borne, Herv. kerk, interieur

bevinden zich een houten wenteltrap uit 1554 en drie klokken: een uit 1457, een van François Hemony (1645) en een van Jan Fremy (1676). De kerk is in 1919-'20 onder leiding van W. te Riele gerestaureerd.

Inwendig bezitten koor en torenportaal kruisribgewelven. Van het schip zijn de westelijke traveeën voorzien van eenvoudige kruisribgewelven, maar de meest oostelijke heeft een half stergewelf. In 1918 zijn diverse muurschilderingen ontdekt en vervolgens gerestaureerd. De voorstelling van Christus tussen Johannes en Maria in de absis en de apostelvoorstellingen over drie gewelfvlakken dateren uit de eerste helft van de 15de eeuw. De voorstelling van St. Christoffel is eveneens 15de-eeuws. De schilderingen van de Boom van Jesse, St. Joris en de Draak, Antonius abt en Rochus, een fragment van de Heilige Maagschap en diverse kleinere fragmenten in het schip dateren uit het laatste kwart van de 15de eeuw of de eerste helft van de 16de eeuw. Verder zijn er op enkele plaatsen fragmenten van zwarte verf en graffiti uit de 17de eeuw zichtbaar. In de kerk bevinden zich een zandstenen offerblok uit omstreeks 1500 en een oorspronkelijk beschilderde, Bentheimer zandstenen preekstoel in maniëristische stijl, waarschijnlijk omstreeks 1600 gemaakt in opdracht van de lutherse familie Schele van Weleveld. Er zijn drie altaarstenen en diverse grafstenen uit de 16de en 17de eeuw, waaronder die van Johannes Weleveld (†1526) en zijn echtgenote Wilhelmina van Rutenborch (†1525). Drie vroeg-17de-eeuwse wapenstenen, met onder andere de wapens van Twickel en Middachten, zijn waarschijnlijk onderdeel van een epitaaf geweest. Het orgel is in 1841 gemaakt door J.H. Holtgräve en bevat mogelijk delen van het Schnitgerorgel uit Deventer (1721).

De voorm. synagoge (Ennekerdijk 17) is een eenvoudig diep pand uit 1842-'43 met een lijstgevel voorzien van spitsboogvensters. De naastgelegen mikwe is in 1935 gebouwd naar ontwerp van G.J. Leussink, bouwkundige van de textielfabriek Spanjaard. Verder zijn er nog de voorm. Joodse school (Ennekerdijk 15), gebouwd in 1895 in eclectische stijl in opdracht van textielfabrikant Spanjaard, en het in 1897 door de Joodse

Borne, Synagoge (1987)

gemeente als chazzen gebouwde pand Ennekerdijk 13.

De Doopsgez. kerk (Ennekerdijk 31) is een eenvoudige zaalkerk met lijstgevel uit 1838. Inwendig bevat het een orgel van C. Haupt uit 1884.

De R.K. St.-Stephanuskerk (Grotestraat 207) is een neogotische driebeukige hallenkerk met transept en vijfzijdig gesloten koor. Verder heeft de kerk een vierkante toren van twee geledingen met achtzijdige naaldspits, een ronde traptoren met achtzijdige, ingesnoerde spits en een dwarsgeplaatste doopkapel. Het ontwerp van de 1887-'88 gebouwde kerk is van N. Molenaar en sterk geënt op de Westfaalse gotiek. Het interieur wordt overdekt door kruisribgewelven. De inventaris bevat een eikenhouten kruisbeeld uit omstreeks 1500, maar is verder overwegend laat-19de-eeuws. Hieronder bevinden zich beelden van Jozef en Maria uit het atelier van F.W. Mengelberg. Uit het atelier Te Poel en Stoltefus afkomstig zijn het hoofdaltaar (1891), het zijaltaar (1892), het triomfkruis (omstreeks 1890), een Mariabeeld met kind (1892) en de houten preekstoel (1894). De overige beelden zijn vervaardigd door J.P. Maas. De gebrandschilderde ramen werden tussen omstreeks 1894 en 1900 geleverd door de firma Nicolas & Zn.; die van de zijbeuken (omstreeks 1895) tonen de namen van de schenkers (omstreeks 1895). De kruiswegstaties (1899) in olieverf op koper komen uit het atelier Van de Weijenberg uit Kevelaar (D.). Het marmeren doopvont met bronzen deksel werd gemaakt door J. Brom.

De pastorie (Stationsstraat 1) werd gebouwd in 1887 naar ontwerp van N. Molenaar in neorenaissance-stijl. Het naastgelegen St.-Johannesklooster (Stationsstraat 5) is een tweelaags neogotisch klooster op U-vormige plattegrond. Op de verdieping van de zuidwestelijke vleugel bevindt zich de kapel.

De R.K. kerk St.-Theresia van het Kindje Jezus (Grotestraat 23) is een neogotische driebeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, opgetrokken in 1933-'35 naar ontwerp van W. te Riele. In de kerk bevinden zich kruiswegstaties uit 1848, gemaakt door O. de Boer en afkomstig uit de St.-Plechelmuskerk te Oldenzaal. De gebrandschilderde

[p. 69]

Borne, Openbaar badhuis van de textielfabriek Spanjaard

ramen zijn van de hand van W. Mengelberg jr.

Overige kerken: De (Herv.) Nieuwe Kerk (Deldensestraat 78-80) is een kruiskerk met dakruiter en rechtgesloten koor, gebouwd in 1930 naar ontwerp van E. Jansen uit Borne. De Geref. kerk (Schaepmanstraat 24), een eenvoudige zaalkerk uit hetzelfde jaar, werd eveneens door hem ontworpen.

Het voorm. postkantoor (Grotestraat 142), in opdracht van de gemeente Borne gebouwd in 1884 in neorenaissance-stijl, is nu in gebruik als makelaarskantoor.

Het voorm. openbaar badhuis (Spoorstraat 9), een langwerpig eenlaags pand met dwarsgeplaatste voorbouw, werd gebouwd in 1919 in neoclassicistische trant naar plannen van A.G. Beltman. Opdrachtgever was de firma Spanjaard N.V. Het badhuis stond evenwel niet alleen voor fabrieksarbeiders open, maar voor alle inwoners van Borne.

Woonhuizen. In het dorp staat een aantal 18de- en 19de-eeuwse dorpswoonhuizen, die veelal later ingrijpend zijn verbouwd en vervolgens gerestaureerd. Het Bussemakershuis (Ennekerdijk 11) is een breed en diep eenlaags pand uit circa 1655 met een halsgevel die is voorzien van gebeeldhouwde zandstenen voluten. Getuige de gevelsteen is het in 1779 verbouwd voor de fabrikeursfamilie Bussemaker. Op de zolders bevinden zich vakken voor de opslag van linnen. Het pand is nu ingericht als museum. Marktstraat 27 is een omstreeks 1800 gebouwd eenlaags dwars pand met wolfdak en niendeur. Het eenvoudige, diepe eenlaags pand Marktstraat 3 dateert uit de eerste helft van

Borne, Villa Elisabeth

de 19de eeuw en heeft een ingezwenkte lijstgevel en een aanbouw. Het dubbele herenhuis Grotestraat 138-140 kwam in 1889 tot stand in eclectische stijl naar ontwerp van A.G. Beltman en in opdracht van L.S. Spanjaard en B. Wijk. Stationsstraat 52-54 is een dubbel woonhuis in neorenaissance-stijl, gebouwd in 1893 ten behoeve van het hogere personeel van de firma Spanjaard. Het laat-19de-eeuwse herenhuis Deldensestraat 7 is gebouwd op een Lvormige plattegrond; in 1914 is het verbouwd door A.G. Beltman. Het vrijstaande eenlaags huis Grotestraat 246-248 heeft een verhoogde middenpartij met erker en overkragend dak. Het werd in 1908 gebouwd voor P. van Vledder sr. naar ontwerp van J. Vixseboxe en in 1913 uitgebreid naar plannen van architect Stuhldreher. De arts W. Stomps liet in 1936 het pand Prins Bernardlaan 23 bouwen, een dokterswoning met aangebouwde praktijkruimte op kruisvormige plattegrond en met een bijzondere horizontale opbouw. Het ontwerp is van K. van de Berg.

Fabrikantenvilla's. In Borne staan diverse grote herenhuizen en villa's van fabrikanten, met name van de familie Spanjaard. Het Spanjaardhuis (Grotestraat 120-122), een monumentaal blokvormig herenhuis met schilddak, verrees in 1865 in eclectische stijl voor L.S.S. Spanjaard. Door verbouw van een dubbel herenhuis uit 1868 kwam in 1914 de gepleisterde villa 't Witte Huis (Grotestraat 262) in ‘Um 1800’-stijl tot stand voor J. Spanjaard naar ontwerp van A. Beltman. Het pand is nu als vormingscentrum in gebruik. Het naastgelegen koetshuis (Grotestraat 260) in chaletstijl werd in 1899 gebouwd voor S.J. Spanjaard, eveneens naar plannen van A. Beltman. Villa Meyling (Stationsstraat 74) is een rijk gedecoreerde vrijstaande villa in chaletstijl, gebouwd in 1894 voor bierbrouwer H. Meyling naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Het trappenhuis dateert uit de bouwtijd en de vertrekken op de parterre bezitten rijke neorenaissance-plafonds van de Almelose decoratieschilder Breider uit 1915. Naast het pand staat een eenlaags voorm. koetshuis in dezelfde stijl. Villa Elisabeth (Grotestraat 167) verrees in 1895 voor A. Spanjaard, naar ontwerp van G. Beltman in chaletstijl met neorenaissance-elementen. De villa heeft twee zijrisalieten, waarvan de rechter tot een toren is uitgebouwd. Oude Deldensestraat 21 is een eenlaags koetshuis met dienstwoning op samengestelde plattegrond, in 1903 gebouwd naar ontwerp van G. Beltman voor S.J. Spanjaard Lzn.

Arbeiderswoningen. De firma Spanjaard liet in 1876 de arbeiderswoningen Deldenseweg 154-184 bouwen, voorzien van diepe tuinen. De

[p. 70]

woningen zijn later ingrijpend verbouwd. Verder kwamen in opdracht van Spanjaard aan de westzijde van de spoorlijn in de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw complexen arbeiderswoningen tot stand, veelal ontworpen door de bedrijfsarchitect. Het complex Spanjaardplein, Spinnerstraat, Nijverheidstraat e.o. bestaat uit vrijstaande, afwisselend eenlaags diepe en brede dubbele woningen, deels rond een plantsoen. Een aantal woningen is recentelijk gerenoveerd.

Boerderijen. In het dorp en aan de rand staat een aantal interessante boerderijen. De voorm. driebeukige dorpsboerderij Koppelsbrink 32-34 is omstreeks 1800 met uitzondering van de deel in de lengte doormidden gedeeld. De boerderij heeft een uitgebouwd klopjeshuis en een weefkamer, waarvan het linker de datering ‘1785’ draagt. Loodijk 2 is een deels 18de-, deels 19de-eeuwse langhuisboerderij met bovenkamer. De dwarshuisboerderij Meyershof (Meyershof 4) heeft een breed neoclassicistisch voorhuis uit 1877 met plint, gepleisterde hoekpilasters en kroonlijst. Op het erf staat een eenvoudig huisje, deels nog met vakwerk. De Meyershof ligt ter plaatse van het ‘Hof te Borne’, een van de zeven middeleeuwse landsheerlijke hoven in Twente. Dwarshuisboerderij Zenderensestraat 2 heeft een tweelaags, herenhuisachtig voorhuis en een tweedaks achterhuis. Aan de zijde van het dorp bevindt zich een galerij. Het achterhuis is laat-19de-eeuws en het voorhuis werd in 1923-'24 gebouwd voor A. Wooldrik naar ontwerp van W. Nierkens. Tot het monumentale complex behoren verder een dubbele tweedakschuur en een varkensstal uit het begin van de 20ste eeuw.

Industriegebouwen. De voorm. cichoreifabriek A. ten Cate (A. ten Catestraat 25), een langgerekt dwars eenlaags pand met schilddak en in het midden een getoogde inrijpoort, is van 1820 tot de Tweede Wereldoorlog als fabriek in gebruik geweest. Van de voorm. textielfabriek Spanjaard resteert alleen het kantoor (Stationsstraat 11) uit 1875, met hoog souterrain en beletage. Het is in eclectische trant gebouwd naar ontwerp van J. Moll en uitgevoerd door G. Beltman.

De watertoren (Watertorenstraat 21) verrees in 1931 naar ontwerp van J.H.J. Kording in opdracht van het Rijksbureau voor de Drinkwatervoorziening. De hoge bakstenen toren in expressionistische trant heeft een kegelvormig dak en een betonnen vlakbodemreservoir.

Begraafplaatsen. De R.K. begraafplaats (Oude Almeloseweg ong.), aangelegd in 1827, heeft een neogotisch poortgebouw uit het eind van de 19de eeuw. De ommuurde Isr. begraafplaats (bij Twijnerstraat 21) werd in het midden van de 19de eeuw aangelegd. De ingang bestaat uit een reinigingshuis uit 1923, gebouwd in opdracht van de joodse textielfabrikant Spanjaard naar ontwerp van de bedrijfsarchitect G.J. Leussink. Op de begraafplaats bevinden zich de graven van de familie Spanjaard.

Bornerbroek. Kerkdorp ten westen van Borne. De R.K. St.-Stephanuskerk (Pastoor Ossestraat 2) heeft een toren met ingesnoerde spits, een fraai schip, bestaande uit een eenbeukig westelijk en een basilicaal oostelijk deel, en een smal, driezijdig gesloten koor. De uit 1857 daterende kerk kreeg bij een verbouwing in 1919-'20 de huidige laatneogotische vorm naar ontwerp van A.J. Kropholler.