Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Sint-Oedenrode

Dorp ontstaan omstreeks 1000 op een aan drie zijden door een meander van de Dommel omsloten zandrug. Aan de open zijde werd eerst een burcht en omstreeks 1100 een parochiekerk gebouwd, die aan het eind van de 12de eeuw kapittelkerk werd. Dit gebied, de Oude Vrijheid genoemd, was via een doorwaadbare plaats verbonden met het oostelijk gelegen Eerschot, waar in de 13de eeuw een kapittelkerk verrees. Rode, oorspronkelijk een zeer klein graafschap, omvatte beide gebieden, kreeg in 1232 stadsrechten, maar werd nooit omwald. Wel werd het hoofdplaats van het kwartier Peelland van de Meierij. Bij de kruising van Heuvel, Kerkstraat en Kofferen ontstond een baandorp. Aan de noordoostzijde

Sint-Oedenrode, Herv. kerk, toren

verbreedde de Heuvel zich tot de Markt, waar vanaf 1342 jaarmarkten plaatsvonden. Aan de Dommel werden twee watermolens opgericht, de Wolfswinkel en de Borchmolen. In de omgeving van het dorp vestigden zich edellieden in versterkte huizen. Met de plunderingen door de Geldersen in 1542 kwam een einde aan de bloei van Sint-Oedenrode. Het duurde tot na 1830 alvorens er weer enige groei plaatsvond. Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden nieuwe wijken ten noorden en ten zuiden van het vrij goed intact gebleven dorpsplein en de aansluitende lintbebouwing.

De Herv. kerk (Kerkdijk 8, Eerschot) staat op de plaats van de vroeg-15de-eeuwse parochiekerk van Eerschot en Rode. Van deze driebeukige, gotische kerk bleef de toren van drie geledingen met uitgebouwde traptoren bewaard, alsmede het onderste gedeelte van de zijbeukmuren, die nu het kerkhof afsluiten. De ingesnoerde spits met open koepellantaarn stamt uit omstreeks 1800, toen door storm de oude spits met peervormige helm verloren ging. Toch bleef men de toren als ‘knoptoren’ aanduiden. Op de plaats van het oude schip en met gebruikmaking van de scheibogen verrees in 1806-'09 een neoclassicistische zaalkerk naar plannen van architect Hubert. Dit gebouw heeft een klassieke deuromlijsting met fronton. In de kerk staat een preekstoel uit 1734 met twee koperen lessenaars, één uit omstreeks 1650 en één uit 1734, gegoten door Claude Demeny; een derde, elders opgestelde lessenaar is ook door hem gemaakt.

De R.K. St.-Martinuskerk (Heuvel 1) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek, gebouwd in 1912 naar plannen van W.Th. van Aalst. Van de gotische, aan St. Oda gewijde kapittelkerk ter plaatse werd het uit 1498 daterende koor opgenomen; dit koor heeft tufstenen speklagen. De rest van die kerk was al in 1808 door een nieuwe kerk vervangen, die op zijn beurt voor het huidige gebouw plaats maakte. De kerk bevat een 13de-eeuwse hardstenen doopvont en een 14de-eeuws exemplaar, dat nu als wijwaterbak dienst doet. Voorts zijn er een 16de-eeuws beeld van Christus op de Koude Steen, een eveneens 16de-eeuwse kruisigingsgroep, drie barokke houten beelden - St. Joris, St. Maarten en St. Oda - en grafzerken uit 1507, 1641 en 1726. Het orgel met fraaie neobarokke orgelkast werd in 1839 vervaardigd door F.C. Smits.

Het in 1865 aangelegde kerkhof is van bijzondere allure; het telt diverse goede voorbeelden van grafsculptuur, waaronder verspreid staande heiligenbeelden op sokkels, een St.-Maartensbeeld en een grote calvarieberg. De laatste heeft aan drie zijden nissen, met daarin Christus op de Koude Steen, een Piëta en een Opstandingsgroep. Voor de in 1934 door M.J. Granpré-Molière ontworpen St.-Odakapel bevindt zich het graf van de uit Sint-Oedenrode afkomstige bisschop W.M. Bekkers († 1966). De pastorie (Markt 32) stamt uit omstreeks 1880.

Het St.-Paulusgasthuis (Kerkstraat 12-22) bestaat uit twee rijen kameren op L-vormige plattegrond. Het gasthuis werd in 1434 gesticht ten behoeve van behoeftige alleenstaande vrouwen

Sint-Oedenrode, St.-Paulusgasthuis

[p. 296]

Sint-Oedenrode, Kasteel Henkenshage

door Jan die Zwart en zijn vrouw Jutta van Erp. In 1779 werden de middeleeuwse huisjes herbouwd en nogmaals in 1857. In 1910 werd aan de noordzijde een deel gesloopt. De in 1923 geplaatste gevelsteen vermeldt abusievelijk Jan van Ameroyen als stichter, maar deze heeft in het vermelde jaar 1546 slechts een schenking gedaan. De dorpspomp met kelkvormige opvangbak werd in 1875 geplaatst boven de put, die tot dan toe het gasthuis van water had voorzien.

Het voorm. St.-Martinushuis (Markt 30) werd in 1904 in neogotische stijl gebouwd als parochiehuis, vermoedelijk naar plannen van W.Th. van Aalst.

Het voorm. post- en telegraafkantoor (Borchmolendijk 5) uit 1910 is een goed voorbeeld van een eenvoudig dorpspostkantoor. De gevels zijn deels gepleisterd. Het materiaalgebruik toont de invloed van jugendstil en chaletstijl.

Woonhuizen. Aan de Markt staan nog enkele huizen met karakteristieke 19de-eeuwse gevels en daarachter mogelijk een oudere kern. Zo heeft het waarschijnlijk 17de-eeuwse pand Markt 8 - de voormalige herberg ‘De Zwaan’ - een gebosseerd gepleisterde lijstgevel uit omstreeks 1830. Ook Markt 10 - het voormalige hotel ‘De Gouden Leeuw’ - heeft een 17de-eeuwse kern. Markt 6 stamt als geheel eveneens uit omstreeks 1830 en heeft een empire-deuromlijsting en empire-vensters met zwikken. Het neoclassicistische herenhuis Markt 2 werd in 1863 gebouwd en in 1881 gekocht als raadhuis, waarna men het oude raadhuis uit 1691 heeft gesloopt. Markt 12 is een diep pand met oude kern, die omstreeks 1875 een nieuwe gevel in eclectische vormen kreeg, afgesloten door een attieklijst om het hoog oprijzende achterliggende dak te verhullen.

Boerderijen. In Sint-Oedenrode staat nog een aantal min of meer gave of gerestaureerde boerderijen. Uit 1699 stamt kortgevelboerderij De Grote Laar (Nijnselseweg 19), met aan de voorzijde een hoge puntgevel voorzien van duivengaten en aan de achterzijde een schilddak. De meeste boerderijen zijn 19de-eeuwse langgevelboerderijen, zoals Vresselseweg 25, Ollandseweg 123 (1878) en Groene-woud 4 (1888).

Industriegebouwen. De voorm. sigarenfabriek Nijnselseweg 2 is een drielaags bedrijfsgebouw met sheddak uit 1908. De voorm. coöperatieve zuivelfabriek ‘St. Oda’ (Lindendijk 7) stamt uit 1916 en is ontworpen door L.J.P. Kooken.

Kasteel Henkenshage (Laan van Henkenshage 1) is een omgracht kasteel met drie vleugels rondom een binnenplaats. In het midden van de 14de eeuw verrees hier een eerste kasteel dat na verwoesting werd herbouwd in 1603. Omstreeks 1850 kreeg de familie De Girard de Mielet van Coehoorn het toen overgebleven eenlaagse huis in bezit en liet het verhogen met een verdieping en voorzien van flankerende torens. Samen met de toen gebouwde stallen, dienstwoningen en poortgebouw met ophaalbrug, alles in vroeg-neogotische stijl en voorzien van kantelen, ontstond een nabootsing van een middeleeuwse burcht. Het landschappelijke park werd aan het begin van de 20ste eeuw aangelegd naar ontwerp van tuinarchitect Springer. Bij de restauratie in 1962-'63 werd het kasteel ontpleisterd en voorzien van roedenvensters. Het uit 1890 daterende, neorenaissance-woonhuis Kasteellaan 1 deed vroeger dienst als poortgebouw van het landgoed.

Nijnsel. Dorp ten zuidoosten van Sint-Oedenrode nabij de Dommel. De R.K. kerk St.-Antonius van Padua (Oude Lieshoutseweg 9) is een eenbeukige kerk met opzij geplaatste toren met helmdak, gebouwd in 1911 naar plannen van L.J.P. Kooken. Ten zuiden van Nijnsel ligt kasteel Dommelrode (Wolfswinkel 6), een in oorsprong 16de-eeuws omgracht en versterkt huis. In 1605 werd het gebouw geheel in opdracht van jhr. Marcus van Gerwen herbouwd op L-vormige plattegrond met deels ingebouwde vierkante traptoren. In 1764 werd de traptoren geheel ingebouwd door een verdubbeling van de noordvleugel. Van 1819 tot 1954 was hier het augustinessenklooster Mariëndael gevestigd en bouwde men in 1820 een pensionaatsvleugel en in 1857 een kapel. Bij de verbouwing en restauratie tot gemeentehuis in 1961-'63 werden alle latere aanbouwsels gesloopt op een gedeelte van de langgerekte zuidvleugel na.

Nijnsel bij Sint-Oedenrode, Kasteel Dommelrode