Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Ravenstein

Stad gesticht door Walraven van Valkenburg die in 1360 zijn kasteel van Herpen verplaatste naar een oeverwal langs de Maas. Onder bescherming van zijn kasteel kwam een nederzetting tot ontwikkeling die in 1380 stadsrechten kreeg en die van een stadsmuur met drie poorten werd voorzien. Van 1396 tot 1609 was de heerlijkheid Ravenstein bezit van de hertog van Kleef. De in 1522-'26 vernieuwde vestingwerken moesten in 1543 op bevel van Karel V worden gesloopt. Een grote stadsbrand in 1606 legde, op het kasteel en een enkel huis na, de gehele stad in de as. Bij de herbouw kwamen er enkele nieuwe straten bij, zoals de Nieuwstraat. Vanaf 1610 was de stad in Staatse handen en omstreeks 1621 legde men eenvoudige verdedigingswerken aan volgens het Oudnederlandse stelsel. Omdat de heerlijkheid in 1630 onder het bestuur van de katholieke keurvorst van de Palts-Neuburg kwam, werd het gebied een katholieke enclave in het generaliteitsgebied. De stad had van 1635 tot 1672 echter nog wel een Staats garnizoen. In 1672 werden de vestingwerken geslecht. Gezien de bouwproductie maakte de stad in de 18de eeuw een bloeiperiode door, totdat de Fransen de stad in 1794 innamen en in 1800 verkochten aan de Bataafse Republiek. Het kasteel werd in 1818 tot op de funderingen gesloopt, uitgezonderd delen van de voorburcht. Met de aanleg van de spoorlijn over de Maas brak in 1872 een nieuwe periode van bloei aan, waarvan de bierbrouwers, maar ook de leerlooiers en de graanhandelaren profiteerden. Na het buiten werking stellen van de Beerse Overlaat in 1942 ontstonden voor het eerst woonwijken buiten de singels.

De Herv. kerk (Servetstraat 1) is een eenbeukige kerk in gotiserende bouwtrant, met vierzijdige koorsluiting. Derick Bijl bouwde de kerk in 1641 voor het Staatse garnizoen. De hoofdingang in de westgevel draagt evenwel de datum ‘1646’. De drie vensters in deze gevel

Ravenstein, Stad met vestingwerken

[p. 280]

Ravenstein, R.K. St.-Luciakerk

werden omstreeks 1730 dichtgemetseld, waarbij de oude vorktraceringen behouden bleven. In 1838 kreeg het pand een blokkenbepleistering, maar die is bij de restauratie in 1970-'72 verwijderd. Toen ook herkregen de overige vensters een eenvoudige gemetselde vorktracering en verving men de dakruiter door een van oude afbeeldingen bekende open achtkante lantaarn met koepeldak. In het interieur werd bij de restauratie een stucplafond uit 1785 verwijderd en de kap uit 1641 weer in het zicht gebracht. De kerkinventaris omvat een archiefkist (1641), een preekstoel (1644) met smeedijzeren lessenaar (1652), een doophek (1659), vervaardigd door Christiaen Maters van Gent, en een (nu wit gelakte) bank met Lodewijk XVI-versiering. Het kabinetorgel werd in 1781 gebouwd door G. Heineman uit Nijmegen, met een orgelkast van de hand van A. van Velp. De harpspelende David en twee musicerende engelen werden in 1785 gesneden door P. Verhoeven. De R.K. St.-Luciakerk (St.-Luciastraat 1) is een op de Zuid-Duitse barok geïnspireerde kerk uit 1735. Tegen de oostzijde van het meerzijdig gesloten koor staat een achtkantige toren met opengewerkte houten lantaarn en klokvormige spits. Een zelfde spits heeft de lantaarn op het achtkantig mansardedak van het schip. In de afgeschuinde hoeken van het vierkante schip bevinden zich nissen met beelden die de christelijke deugden Geloof, Hoop en Liefde uitbeelden.

Ravenstein, R.K. St.-Luciakerk, plattegrond

De muren worden geleed door sobere pilasters en hebben rondboogvensters. Boven de ingang is als sauvegarde het wapen van Karel Philip van de Palts-Neuburg, graaf van Megen-Ravenstein aangebracht. De kerk werd gefinancierd uit de opbrengsten van een in 1729 door Johan van Willigen georganiseerde loterij.

Inwendig heeft het schip een achtzijdig koepelgewelf van stucwerk op latten, in 1936 gedecoreerd met voorstellingen in houtskool en tempera door J. ten Horn en P. Koppens. Tot het barokke meubilair uit de bouwtijd behoren een altaar met beelden van P. Verhoeven en D. van Schadewijk, een communiebank, twee biechtstoelen en de preekstoel. Het orgel uit omstreeks 1740, is vermoedelijk gebouwd door M. van Deventer; het werd in 1864 uitgebreid door F.C. Smits. Verder bevat de kerk een 14de-eeuwse doopvont afkomstig uit het kerkje te Neerlangel, koorbanken vervaardigd door schrijnwerker Caners (omstreeks 1850) en een reeks apostelbeelden door H. van der Geld (1912-'13), gemaakt naar voorbeeld van P. Vischers beelden uit 1507-'19 rondom het St.-Sebaldusgraf te Nürnberg. De voorm. congregatiekapel (Marktstraat 13), in vroeg-neogotische vormen, stamt uit 1848. De pastorie (St.-Luciastraat 3) werd omstreeks 1905 gebouwd in neorenaissance-vormen met sgrafittowerk in de geveltop.

De R.K. St.-Josefkapel (St.-Luciastraat 5) werd omstreeks 1875 gebouwd als onderdeel van een klooster ter plaatse. Bij de sloop van dat klooster bleef de kapel gespaard. Omstreeks 1905 kreeg het gebouw een nieuwe gevel.

Het raadhuis (St.-Luciastraat 2-4) is een omstreeks 1980 uitgevoerde herbouw van de uit 1739 stammende Latijnse school, gesticht door Johan van Willigen. De Latijnse school maakte omstreeks 1900 plaats voor een stadhuis met tekenschool. Achter de huidige voorgevel zouden zich nog resten bevinden van drie 17de-eeuwse huizen.

Pompen. De twee gietijzeren stadspompen, één voor het stadhuis en één in de Nieuwstraat (hoek Kolonel Wilsstraat) werden omstreeks 1885 gegoten door de Deventer ijzergieterij Nering Bögel.

Woonhuizen. Waarschijnlijk staan er in Ravenstein geen huizen meer van vóór de stadsbrand van 1606. De diverse oude huizen gaan overigens schuil achter jongere gevels. Het zijn voornamelijk diepe huizen en het is opvallend dat die aan de Marktstraat doorgaans osendroppen hebben, maar die aan de Nieuwstraat niet. Marktstraat 14 en 38 zijn goede voorbeelden van panden waarbij het, ondanks diverse latere verbouwingen, toch om 17de-eeuwse panden gaat. Het laatstgenoemde pand, met een gevel in gele ijsselsteen, heeft siermetselwerk in de vorm van een rij rode ruiten. Ook achter de 18de-eeuwse gevels van Maasdijk 40 en Marktstraat 31, en de klokgevel van Marktstraat 11, gaan 17de-eeuwse huizen schuil. Eenvoudige 18de-eeuwse panden zijn St.-Luciastraat 8 en Middelstraat 5,

[p. 281]

Ravenstein, Woonhuis en brouwerij Nieuwstraat 2

de laatste met een puntgevel in kleine gele ijsselsteen en de jaartalankers ‘1756’. Het huis van de Hofraad, Kolonel Wilsstraat 8, heeft een 17de-eeuwse kern en kreeg zijn huidige voorgevel omstreeks 1785. De deuromlijsting heeft een geteld-geld-versiering en hangende lotusbloemen. Kolonel Wilsstraat 19, een hoog huis met empire-gevel, werd gebouwd tussen 1790 en 1815 en heeft een houten hoofdgestel en fronton met daarin een guirlande. Winkelstraat 12 is een groot herenhuis met opvallend hoog schilddak en een ingangspartij met empire-vormen. De eerste steen van de gevel werd in 1808 gelegd door de jonge mejuffrouw F.W. Serruier. Omstreeks 1880 werd het neoclassicistische woonhuis Doolhof 5 gebouwd, met vensters voorzien van wenkbrauwen en gietijzeren traceringen. De voorm. onderwijzerswoning Kolonel Wilsstraat 25 verrees omstreeks 1905; men paste witte verblendsteen en elementen van chaletstijl toe. Het woonhuis Winkelstraat 2 werd in 1939 herbouwd in traditionele vormen met in- en uitgezwenkte gevels.

Ravenstein, Kasteelsepoort, plattegrond

Woon- en winkelpanden. De rijke neorenaissance-gevel van het woonen winkelpand Marktstraat 27 werd omstreeks 1880 voor een ouder pand geplaatst. Het in 1900 waarschijnlijk als slagerij gebouwde woon- en winkelpand Nieuwstraat 28 vertoont een karakteristieke afwisseling van diverse kleuren baksteen en vroege jugendstil-elementen. Rijkere jugendstil-vormen vertoont Landpoortstraat 12, een woonhuis en winkel in ‘koloniale en grutterswaren’ gebouwd omstreeks 1905 door G.J.L. van Stekelenburg, eigenaar van de stoommeelfabriek gevestigd in de erachter gelegen molen ‘De Nijverheid’. Hij gaf in 1888 al opdracht tot de bouw van de vier arbeiderswoningen Landpoortstraat 14-20 in sobere neogotische stijl.

Bierbrouwerijen. Diverse panden in de stad hebben een duidelijke band met de bierbrouwnijverheid. Het uit 1621 stammende onderkelderde pand Nieuwstraat 2 heeft lange tijd dienst gedaan als bierbrouwerij. Het heeft een achtervleugel uit de 18de eeuw en inwendig een houtskelet met geprofileerde sleutelstukken. De trapgevel is in het begin van de 20ste eeuw deels vernieuwd. De voorm. bierbrouwerij Huis De Oranjeboom (Nieuwstraat 6-8) heeft een van elders afkomstige gevelsteen uit 1606. De huidige gevel stamt uit omstreeks 1885. Het monumentale herenhuis Walstraat 44 verrees in 1858 in neoclassicistische stijl, met een bordes voorzien van fraaie gietijzeren leuningen. De toenmalige bewoner L. van den Oever stichtte omstreeks 1885 de ernaast gelegen bierbrouwerij ‘De Gerstaar’. Het grote neoclassicistische herenhuis Landpoortstraat 2-6 werd omstreeks 1885 gebouwd voor burgemeester en bierbrouwer A.A.C.T. van Claarenbeek en dient nu als postkantoor.

Het pakhuis Grotestraat 3 draagt het opschrift ‘Coöperatieve Handels-Vereeniging N.C.B. Bijkantoor Ravenstein’. Het omstreeks 1915 in sobere baksteenarchitectuur gebouwde pand is een nog gaaf voorbeeld van een N.C.B.-vestiging.

Vestingwerken. De Kasteelse poort (Kasteelse plaats 1) is de westelijke toegang naar de voorburcht van het in 1818 gesloopte kasteel van de heren van Ravenstein. De kern van de poort gaat terug tot 1522-'26. Aan het begin van 17de eeuw kwam er een woning bij, die in de 18de eeuw aan de burchtzijde eerst met een trappenhuis en daarna met een poortoverbouwing werd uitgebreid. In 1874 volgde een verbouwing en bepleistering. Van de Maaspoort (Kolonel Wilsstraat 1-3) uit 1522-'26 zijn nog resten aanwezig in de vorm van een onderdoorgang. De gebosseerde gepleisterde gevel en het gietijzeren hek stammen uit 1839. Van de oude hoofdgracht

Ravenstein, Marktstraat

[p. 282]

die hoorde bij de in 1672 gesloopte vesting, zijn nog grote delen als singel bewaard gebleven.

Windmolen ‘De Nijverheid’ (Molensingel 6), een hoge ronde, bakstenen stellingkorenmolen uit 1857, staat op de overblijfselen van bastion Utrecht.

De Edithbrug (Maasdijk ong.) is een spoorwegbrug over de Maas uit 1872-'75, genoemd naar de dochter van A. Brodgen, de Engelse concessiehouder van de lijn Nijmegen-Tilburg. In 1937 verving men de vakwerkbrug door de huidige stalen staafboogbrug. In de Tweede Wereldoorlog werd de brug twee maal (gedeeltelijk) verwoest; het herstel werd in 1948 voltooid.

De R.K. begraafplaats (Molensingel ong.) heeft een pijlerhek met in de bakstenen pilonen uitgespaarde kruisen uit omstreeks 1890, een calvariegroep uit dezelfde tijd, gesigneerd A. van Asseldonk, en twee gietijzeren grafkruisen uit omstreeks 1900.

Huisseling. Dit dorp ten zuidwesten van Ravenstein ontstond in de middeleeuwen op een donk nabij het verdwenen kasteel Ringelenburg. De R.K. St.-Lambertuskerk (Hamstraat 1) is een eenbeukige kruiskerk uit 1911-'12, gebouwd naar ontwerp van C. Franssen ter vervanging van een uit 1626 stammende kerk met middeleeuwse toren. In de tegen het koor geplaatste nieuwe toren hangen twee in 1699 door Johan Fremy gegoten klokken. Tot de kerkinventaris behoren een doopvont (15de of 16de eeuw), zitbanken met gesneden zijwangen (1759), een biechtstoel en een preekstoel (18de eeuw). De pastorie (Grotestraat 58) stamt uit 1878. Interessante laat-19de-eeuwse T-boerderijen in de dorpskern zijn Burg. van der Wielstraat 1 met mezzanino en leilinden, Hamstraat 4 (1871) en Hamstraat 6 (1877).