Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Oss

Vroegere hoofdplaats van het kwartier Maasland van de Meierij van 's-Hertogenbosch. Oss kreeg in 1399 stadsrechten en werd in de middeleeuwen een belangrijk centrum van de laken- en linnenhandel. In de 15de en 16de eeuw had het veel te lijden van de Gelderse Oorlogen en de Tachtigjarige Oorlog. Mede door de grote stadsbrand van 1751 is er van de oude structuur weinig meer herkenbaar. Dankzij de veeteelt in het Maasland werd Oss een centrum voor de handel in vlees en boter. De beschikbaarheid van dierlijk vet leidde ertoe dat in 1871 zowel de katholieke gebroeders Jurgens als de joodse vader en zoon Van den Bergh in Oss - als grote concurrenten van elkaar - begonnen met de productie van margarine. Langs de in 1872 aangelegde spoorlijn Nijmegen-'s-Hertogenbosch ontstonden de exportslagerijen van H. Hartog en A. en N. Zwanenberg, producenten van vleeswarenproducten en tevens leveranciers van dierlijke vetten. In 1923 richtte Zwanenberg de Organon-fabriek op, nu onderdeel van Akzo-Nobel, om uit slachtafval medische preparaten te bereiden.

Aangezien de grootste afzetmarkt voor margarine in Engeland lag, was de aanleg van een kanaal van Oss naar Lithoijen van groot belang. Toen men het in 1891 niet eens kon worden over het tracé, vertrok Van den Bergh met zijn fabriek naar Rotterdam. Na een fusie met zijn concurrent volgde Jurgens dit voorbeeld in 1929. Het Burgemeester Delenkanaal werd pas in 1968 geopend. Na een grote economische terugval in de jaren dertig van de 20ste eeuw groeide Oss in de jaren zestig opnieuw uit tot een industriestad. Vooral sinds die tijd kwamen nieuwe woonwijken tot stand en verdwenen oude gebouwen uit het stadsbeeld, zoals de Herv. kerk (1817) en het station (1872).

De voorm. synagoge (Koornstraat 1) is een, later wit geschilderd neoclassicistisch gebouw uit 1831 met rondboogvormige terugliggende velden en wenkbrauwen. In 1959 werd een nieuwe synagoge betrokken (Oude Kerkstraat 12), gebouwd naar plannen van J. Bijnen.

De R.K. kerk O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen (Kerkstraat 15) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek uit 1857-'59, gebouwd naar ontwerp van H.J. van Tulder op de plaats van de middeleeuwse kerk. De westtoren van vier geledingen heeft geen spits maar een bakstenen balustrade. De zijbeuken en de kooromgang zijn voorzien van puntgevels met steekkappen. In het interieur heeft de kerk bundelpijlers en kruisribgewelven van stucwerk op latten. Het rijke decoratieprogramma kwam in het laatste kwart van de 19de eeuw tot stand en werd voor een belangrijk deel bekostigd door de familie Jurgens. L.C. Hezenmans leverde de ontwerpen. De Gebr. Goossens verzorgden de gewelfen de muurschilderingen, het triomfkruis, de biechtstoelen en de zijaltaren (1877). In 1880 leverden ze de orgelkast voor het uit 1897 stammende orgel van Walcker. Het door A. Jurgens geschonken hoofdaltaar werd gemaakt door atelier Oor te Roermond. L. Veneman leverde het doopvont (1886-'89) en de preekstoel, J.F. de Vriendt uit Antwerpen de kruiswegstaties, H. van der Geld de gipsen heiligenbeelden en J. Capronnier uit Brussel de gebrandschilderde ramen (1881-'89). Sinds de restauratie in 1980-'82 heeft de kerk weer haar oorspronkelijke polychromie.

De pastorie (Bagijnenstraat 1) stamt uit 1755 en werd in 1885 uitgebreid. Aan de zuidzijde van de kerk staat een beeldengroep van Maria en twee engelen. De natuurstenen beelden op neogotische sokkels werden in 1894 uitgevoerd door J.F. de Vriendt naar ontwerp van L.C. Hezenmans.

De R.K. kerk Heilig Hart (Kromstraat 107) is een driebeukige laatneogotische kruiskerk met dakruiter, gebouwd in 1921 naar plannen van W.Th. van Aalst. De pastorie (Kromstraat 109) en het voorm. H. Hartklooster (Geurdenhof 51) stammen uit dezelfde tijd.

De R.K. kerk St.-Gerardus Majella of Visserskerk (Berghemseweg 4) is een zaalgebouw met aan de westzijde drie zijkapellen en aan de ingangszijde een achtzijdige lantaarn en spits met helmvormige onderzijde. De kerk verrees in 1925 naar ontwerp van Ed. Cuypers. In 1958 volgde naar plannen van J. de Reus een uitbreiding en de bouw van de naburige scholen. De pastorie (Berghemsestraat 10) stamt uit 1926.

De Geref. kerk (Burg. van den Elzenlaan 22) is een zaalgebouw met zware westtoren uit 1950, door B.W. Plooij ontworpen in de traditionele vormen van de Delftse School.

De R.K. kerk Don Bosco (Lijsterlaan 6) is een forse zaalkerk met halfronde apsis en daarboven een kleine robuuste klokkentoren. De voorgevel met terzijde staande doopkapel heeft een betonnen hoofdgestel met fronton. Het werd in 1952 gebouwd in de traditionele vormen van de Bossche School naar ontwerp van J. de Reus.

Het voorm. Nicolaasgesticht (Bagijnenstraat 3) dateert uit 1883 en is een neogotisch fraterhuis annex pensionaatsgebouw van de Fraters van Tilburg. In de topgevel staat een beeld van St. Nicolaas van Poppel, een van de Martelaren van Gorkum.

Scholen. De voorm. Openbare Lagere School (Eikenboom 6-10) bestaat uit zes klassen en een onderwijzerswoning. Het nog gave gebouw werd in 1883 opgericht naar plannen van C.A. van Lith. Uit 1913 dateren de in neorenaissance uitgevoerde Karmelieten Jongensschool (Oude Molenstraat 2) en de Karmelieten Meisjesschool (Oude Molenstraat 17). De met expressionistische laddervensters en grintbanden uitgevoerde school Torenstraat 11-15 dateert uit omstreeks 1925. Het Titus Brandsma Lyceum (Molenstraat 30) verrees in 1926-'28 in zakelijk expressionistische stijl naar ontwerp van J. Zwanikken.

Woonhuizen. De oudste woonhuizen van Oss dateren van na de brand van 1751. In Torenstraat 10-18 gaat een 18de-eeuwse kern schuil. In het herenhuis

[p. 273]

Oss, Villa Constance

Monsterstraat 6-8 uit omstreeks 1770 begonnen de Gebr. Jurgens in 1871 de margarineproductie. De tuinkoepelachtige aanbouw aan de westzijde dateert uit 1895. De bierbrouwer H.F. van der Elzen liet in 1885 het grote herenhuis Kruisstraat 21 bouwen in simpele neorenaissance-stijl. Het notarishuis Heuvel 36-38 in rijke neorenaissance-stijl stamt uit omstreeks 1887 en heeft als gevelsteen ‘eerst verzonnen, dan begonnen’. A.S. van den Bergh liet in 1888 de rijke fabrikantenvilla Villa Constance (Molenstraat 65) bouwen voor het imposante bedrag van 39.700 gulden. H.R. Hendriks maakte het ontwerp in eclectische stijl, met overwegend neorenaissance-elementen. Voor een half zo grote bouwsom kwam het volgende jaar voor A. Jurgens de villa Molenstraat 61 tot stand, naar ontwerp van dezelfde architect. Het woon- en winkelpand Heuvelstraat 10-12a uit omstreeks 1910 heeft een winkelpui met zonmotief en jugendstil-elementen. In opdracht van de ‘N.V. Osse Burgerwoningen’ ontwierp Ch. Estourgie in 1918 het fraai in expressionistische vormen gedetailleerde complex burgerwoningen Dr. Hermanslaan 2-32. Het woningbouwcomplex Floraliastraat 2-34, 1-35 en Molenstraat 123-145 dateert uit 1921 en is een ontwerp van J. Zwanikken met in beton uitgevoerde functionalistische vormen, maar tevens met hellende pannendaken.

Windmolens. In Oss staan twee ronde bakstenen stellingkorenmolens: Zeldenrust (Kruisstraat 39) uit 1860 en Nieuw Leven (Nieuwe Brouwerstraat 49) uit 1866. De laatste werd in 1895 verhoogd en lag op het terrein van de verdwenen margarinefabriek Jurgens.

Industriegebouwen. Van de belangrijke oude industrieën van Oss resteert nog weinig. Langs het spoor op het terrein van Organon staan nog enkele delen van de exportslagerijen Zwanenberg en Hartog (Gasstraat 10). Het oostelijke deel werd omstreeks 1916 gebouwd naar plannen van Ch. Estourgie. Het voorm. kantoor van de margarinefabriek Van den Bergh (Molenstraat 13-15), met eclectische vormen en zinken dakvensters, werd in 1888 gebouwd naar plannen van H.R. Hendriks. Het voorm. kantoorgebouw van de margarinefabriek Jurgens (Kruisstraat 15), met jugendstil-tableau bij de ingang, dateert van 1912 en is een ontwerp

Oss, Kantoorgebouw wattenkapokfabriek Fa. Gebr. van den Bergh (Bergoss)

Oss, R.K. begraafplaats, grafmonumenten van de familie Jurgens

van Ch. Estourgie. De voorm. watten-kapokfabriek Fa. Gebr. van den Bergh, later tapijtfabriek Bergoss, heeft een fraai kantoorgebouw (Bram van den Berghstraat 22) uit 1919. O. Leeuw maakte het ontwerp in een eigen stijl met art deco-invloeden. Erachter liggen enkele hallen met shedconstructies en een productiehal met lichtrups, gebouwd omstreeks 1915.

De watertoren (Watertorenstraat 1) is een ronde toren met twee vlakbodemreservoirs en een koperen puntdak. De constructie van gewapend beton is voorzien van een door pilasters gelede baksteenbekleding. De toren verrees in 1935 naar ontwerp van J.H.J. Kording.

Begraafplaatsen. De R.K. begraafplaats (Eikenboomgaard ong.) werd omstreeks 1885 aangelegd en telt naast een calvarieberg uit die tijd een aantal imposante grafmonumenten van de familie Jurgens uit de periode 1888-1903, gemaakt door atelier Mengelberg. Het nieuwe poortgebouw stamt uit 1970. Ten zuiden van Oss ligt de Nieuwe Isr. begraafplaats (Hescheweg 124), die in 1889 een oude begraafplaats te Geffen verving. Het poortgebouw met inrijpoort stamt uit die tijd.