Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Boxmeer

Dorp ontstaan langs de oude verbindingsweg Maastricht-Nijmegen, waar Jan Bock de Meere aan het eind van de 13de eeuw een kasteel liet bouwen. Vanouds had het dorp een marktfunctie. Naar aanleiding van het ‘Heilig Bloedwonder’ in 1400 werd het ook een druk bezochte bedevaartplaats. Na 1648 bleef het dorp een vrije heerlijkheid binnen het generaliteitsgebied. In de belangrijke katholieke enclave werden verschillende kloosters opgericht. Vanaf 1882 kon Boxmeer profiteren van de aanleg van de spoorlijn Nijmegen-Venlo. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen met name aan de noordzijde nieuwbouwwijken. Van de oude dorpsstructuur is - vooral aan die zijde - weinig bewaard gebleven. Het marktplein, dat ontstond als een plaatselijke verbreding van de Steenstraat, is nu nog herkenbaar ten noordoosten van de kruising Steenstraat-Burgemeester Verkuylstraat.

De R.K. St.-Petruskerk (Steenstraat 41) is een oorspronkelijk laat-gotische kruiskerk die in 1885 naar plannen van A. Tepe werd vergroot met een forse westtoren. Na zware beschadigingen in 1944 werden in 1946 belangrijke restanten gesloopt. In 1950-'52 volgde herbouw op de oude grondvorm en met een gereconstrueerde westtoren naar plannen van H.W. Valk. In de crypte zijn funderingsresten van de laat-gotische kerk zichtbaar, evenals restanten van nog oudere voorgangsters. Het belangrijkste inventarisstuk is het, nu tegen de westwand geplaatste, rijk in maniëristische vormen gesneden, eikenhouten oksaal uit 1634, gemaakt door Jan Werkens uit Venray. Zes corintische zuilen op postamenten dragen een bogenrij; tussen de bogen zitten wapenvelden met de wapens van graaf Albert van den Bergh en zijn eerste vrouw Maria van den Bergh. De 17de-eeuwse vrouwelijke heiligenbeelden

Boxmeer, Karmelietenklooster

in de bogenrij stellen van links naar rechts voor: Agnes, Catharina, Lucia, Barbara, Balbina en Maria Magdalena. Op het hoofdgestel staat een balustrade met vier, later toegevoegde, laat-gotische heiligenbeelden: Sebastiaan, Jacobus de Meerdere, Jacobus de Mindere en Antonius Abt. Het midden op het oksaal geplaatste orgel heeft een door Conrad Ruprecht gesneden, zeer laat-maniëristische orgelkast uit 1677. Leeuwen dragen het wapen van graaf Oswald van den Bergh en zijn vrouw Maria Leopoldina van Oost-Friesland en Rittberg. In de noordelijke dwarsarm staat het marmeren grafmonument dat J.B. Xavery in 1741 vervaardigde voor graaf Oswald († 1712) en zijn vrouw († 1718). Het is een in de wand ingelaten sarcofaag met op het deksel een treurende putto met schedel en daarachter een obeliskvorm met wapen bekroond door een gevleugelde zandloper.

Het karmelietenklooster (Steenstraat 39) werd in 1652 gesticht en bestaat uit vier vleugels rondom een overwelfde kloostergang. Met de bouw van de noordelijke en oostelijke vleugel begon men in 1653. De vensters hebben blokvormige bakstenen omlijstingen en spitse boogvelden met in baksteen uitgehakte decoraties. De ernaast gelegen St.-Petruskerk was tevens kloosterkerk en de parochie werd door de paters bediend. Klooster en kerk worden verbonden door een overkluisde doorgang. Deze is voorzien van een geheel in baksteen uitgevoerde geblokte dorische poortomlijsting met gebroken fronton en daartussen een ionische aedicula met Mariabeeld in nis. Het hoofdgestel is versierd met het alliantiewapen van de stichter, graaf Albert van den Bergh en zijn tweede vrouw Madeleine de Cusance. In de doorgang bevindt zich opzij de toegang tot het klooster, met een in bekapte baksteen uitgevoerde dorische poortomlijsting met gebroken segmentvormig fronton, waartussen in tegels het jaartal 1653 is aangebracht.

De westelijke en de zuidelijke vleugel van het klooster werden in 1707 voltooid. Aan de zuidoostzijde werd het complex afgesloten door de Latijnse school, waarvan de straatgevel is voorzien van gepleisterde vensteromlijstingen, jaartalankers (1707) en een in- en uitgezwenkte topgevel met een portretbuste in de top. Inwendig bevinden zich in de kloostergang achttien gebrandschilderde glazen uit de tweede helft van de 17de eeuw met voorstellingen die betrekking hebben op de berg Carmel en de karmelietenorde. Zij worden omlijst door rolwerk en architecturale decoraties en bekroond door de wapens van de stichters en hun familie. Het ontwerp van de glazen wordt wel toegeschreven aan Abraham van Diepenbeeke. In 1944 leed het klooster zware schade, waarna klooster

[p. 96]

Boxmeer, Karmelietessenklooster

en gebrandschilderde glazen gerestaureerd werden.

Het voorm. karmelietessen-klooster (Dr. Peelenstraat 6) ontstond nadat pastoor Antonius Peelen in 1666 zijn 17de-eeuwse herenhuis Elzendael als klooster schonk. In 1682 werd begonnen met de bouw van de zuidvleugel aan de straatzijde en de kapel. De oostvleugel ontstond in 1712 en in 1720-'22 verrezen de noord- en zuidvleugel. De kapel, die al in 1709 werd uitgebreid, heeft een recht gesloten koor en een gestukadoord houten tongewelf en houten bovengalerij met koorbanken uit 1729. Het houten zuilenaltaar dateert uit 1786. De kapel en kloostervleugels hebben karakteristieke gepleisterde vensteromlijstingen en aan de straatzijde afzonderlijke ingangen met bakstenen pilasters bekroond door frontons. In 1842 verving men het huis Elzendael door een pensionaatsgebouw dat in 1898 weer plaats moest maken voor een nieuwe kloostervleugel. Sinds 1975 is het complex in gebruik als conferentieoord.

De R.K. kapel van Johannes Nepomuk (Veerstraat 51) is een eenvoudig zaalgebouw met driezijdige sluiting en dakruiter. De kapel heeft een halsgevel met hardstenen hoekblokken en een gevelsteen met het bouwjaar ‘1737’. In het interieur bevindt zich een barok houten altaarretabel.

De R.K. St.-Rochuskapel (Beugenseweg 2) is een zeskante kapel met ingezwenkt leien dak, oorspronkelijk gebouwd in 1742, maar in 1887 ingrijpend gerestaureerd.

De Herv. kerk (Veerstraat 24) is een eenvoudig zaalgebouw uit 1822 met driezijdige sluiting en dakruiter. De pastorie (Veerstraat 26) stamt uit dezelfde tijd.

Het voorm. R.K. klooster De

Boxmeer, Kantongerecht annex Huis van Bewaring

Wijer (De Raetsingel 1) heeft als oudste kern een omgracht, vroeg-17de-eeuws herenhuis met aan de westzijde een ingezwenkte topgevel. In het interieur bevindt zich nog een moer- en kinderbintenplafond. In 1719 werd het pand aan de achterzijde verdubbeld, waardoor er een tweede ingezwenkte topgevel ontstond. Tevens kreeg het pand een nieuwe ingangspartij. In 1864 werd het huis tot klooster ingericht. In 1902 kwam aan de oostzijde een schoolgebouw tot stand en omstreeks 1930 voegde men aan de zuidzijde een neoromaanse kruiskapel toe. Achter het complex ligt een parkachtige aanleg met veel hoog oprijzende oude bomen.

Het Kantongerecht annex Huis van Bewaring (Steenstraat 59) verrees in 1863 naar plannen van J.F. Buijssen. Het neoclassicistische, blokvormige hoofdgebouw heeft een bel-etage en aan de achterzijde een haakse aanbouw met cellenblok en cipierswoning. Het voorm. kasteel van Boxmeer (Veerstraat 49), gelegen ten noordoosten van de dorpskern, staat op de plaats van het in de 13de eeuw gestichte kasteel van de heren van Boxmeer. Aan de voorzijde bleef een gedeelte van de oude omgrachting bewaard in de vorm van een voormalige Maasarm. Bij belegeringen in 1577 en 1583 liep het kasteel schade op. Herstellingen werden uitgevoerd na 1621 en in 1686. Johanna Josephina vorstin Von Hohenzollern liet het kasteel in 1782 in barokstijl uitbreiden met een hoekpaviloen met mansardedak en een ingangspartij met bordes. Het rechts daarnaast gelegen deel is in de kern nog 17de-eeuws. Het wit gepleisterde gebouw heeft elegante natuurstenen decoraties. Boven de ingang bevindt zich een portretbuste in reliëf van de opdrachtgeefster. In 1806 kwam het in bezit van jhr. L.F.J.J. van Sasse van Ysselt die enige verbouwingen doorvoerde. In 1897 werd in de gebouwen een ziekenhuis gevestigd, geleid door de Zusters van Liefde van St.-Carolus Borromeus, die in 1923 een nieuwe vleugel lieten bouwen. In 1944 werd het gebouw zwaar beschadigd, waarna herbouw volgde. In het hoofdgebouw zelf bevindt zich op de verdieping een fraai, met vruchten en bloemen versierd, stucplafond uit 1686. Op het door J.C. Hansche uitgevoerde plafond zijn de wapens te zien van Oswald van den Bergh en zijn vrouw Maria Leopoldina van Oost-Friesland en Rittberg, die in dat jaar trouwden. Enige kamers in het hoekpaviljoen hebben Lodewijk XVI-stucwerk. Het ingangsgedeelte bevat een statig trappenhuis in dezelfde stijl, voorzien van portretbustes en wapenschilden van de geslachten Bock, Van den Berg en Von Hohenzollern.

Woonhuizen. Langs de Steenstraat, Van Sasse van Ysseltstraat, Het Zand en Veerstraat resteert een aantal oudere huizen. Het onderkelderde eenlaagshuis De

[p. 97]

Spieker (Sasse van Ysseltstraat 33) kan een 17de-eeuwse kern hebben, evenals Van Sasse van Ysseltstraat 11-13. Het verdiepingshuis Steenstraat 88 dateert uit 1669, maar heeft vensters uit circa 1840. Steenstraat 56 heeft een gevel met ingezwenkte top en fronton uit omstreeks 1890, maar de kern van het huis is mogelijk 17de-eeuws. Nabij het kasteel en de oude veerplaats over de Maas staat een dwarshuis Veerstraat 34 uit 1632; het naastgelegen pand Veerstraat 36a, met hekpalen en kettingen, kan in opzet 18de-eeuws zijn. Naast de ingang tot het kasteelterrein staat het pand Veerstraat 45-47 met aan voor- en achterzijde een in- en uitgezwenkte geveltop uit de eerste helft van de 18de eeuw. Ook Steenstraat 26 en 32 hebben een voorgevel met in- en uitgezwenkte top, maar hun buitenbepleistering is 19de-eeuws. Het deftige herenhuis Zandhuis ('t Zand 17) heeft een middentravee versierd met festoenen, een portretbuste in reliëf en wordt bekroond door een dakkapel met fronton en voluten in eenzelfde Lodewijk XVI-stijl als het uit 1782 daterende gedeelte van het kasteel.

Uit omstreeks 1840 stamt het pand Steenstraat 1. De stadsboerderij Steenstraat 8, met blokbepleistering en poort naar achtererf, werd omstreeks 1890 gebouwd of verbouwd. Het in dezelfde tijd gebouwde herenhuis Steenstraat 3 heeft waarschijnlijk als doktershuis dienst gedaan.

Stationsweg 20 is een woonhuis met bedrijfsgebouw uit omstreeks 1890, met neogotische details. Het is een van de eerste panden die dicht bij het station werden gebouwd. Het neoclassicistische herenhuis 't Zand 8, waarvoor een kruisbeeld geplaatst is, stamt uit ongeveer 1895. De voorm. burgemeesterwoning Spoorstraat 7 uit 1907 is gebouwd in chaletstijl. Een jugendstil-detaillering hebben onder meer Grotestraat 24 en 32. Expressionistische details zijn te vinden bij het vrijstaande woonhuis Mia Domo (Grotestraat 1) uit omstreeks 1925. Meer traditioneel van vormgeving is het pand Sambeekseweg 2. Bij de wederopbouwwoningen langs het Zandpaadje is teruggegrepen op traditionele vormen met inen uitgezwenkte gevels.

Boxmeer, Station

Hotel De Boomgaard (Steenstraat 37) werd in 1902 gebouwd als hotel annex stalhouderij voor P.H. Esser. Het ontwerp in neorenaissance-stijl is waarschijnlijk van J. Kayser; het gevelopschrift in marmoriet werd vervaardigd door de Amsterdamse firma A.N. Bouvy. De dorpspomp (hoek Steenstraat/Sasse van Ysseltstraat) is omstreeks 1870 gegoten door ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ te Den Haag.

Het station (Stationsweg 3) werd voor de Staatsspoorwegen ontworpen door van M.A. van Wadenoyen en is later wit geschilderd. Het is tijdens de bouw in 1882 wat vereenvoudigd uitgevoerd in neorenaissance-stijl. Het pand bestaat uit een hoofdblok met verdieping en aan weerszijden lagere vleugels van verschillende lengte. Het is iets kleiner dan het vergelijkbare station van Cuijk. Aan de perronzijde heeft het gietijzeren goten en dito consoles voor de inmiddels verdwenen perronkap.

De R.K. begraafplaats (Begijnenstraat ong.) werd omstreeks 1870 aangelegd en bevat onder meer het neoclassicistische monument van de familie Hengst uit omstreeks 1890 door E. Salu uit Brussel en het kindergraf van D. Esser († 1899) met het beeld van een rustende engel gemaakt door atelier H. Tourneij. Bijzonder zijn verder de ruim twintig vroeg-20ste-eeuwse neogotische, gietijzeren grafkruisen.