'Koning Karel. Edele vorst of halsstarrige dwingeland?'

(1992)–Irene Spijker– rechtenstatus

De edele vorst uit de ‘Roelantslied’-traditie

Het beroemdste chanson de geste is wel het Chanson de Roland. Hierin wordt verteld hoe Karel, na zeven jaar met succes in Spanje tegen de heidenen te hebben gevochten, zijn leger terugtrekt nadat hij van Marsilie, de heidense koning van Saragossa, de loze belofte heeft ontvangen dat deze hem zal volgen, zich aan hem zal onderwerpen en zich tot het christelijk geloof zal bekeren. Tijdens de terugtocht naar Frankrijk wordt de hele achterhoede van Karels leger, die onder bevel staat van zijn neef Roland, bij Roncevaux door de heidenen in de pan gehakt ten gevolge van verraad van Ganelon. Karel vergeldt de dood van de gevallen christenen door het leger van Marsilie volledig te verslaan en behaalt daarna een eclatante overwinning op de enorme heidense legermacht waarmee de emir Baligant Marsilie te hulp is gekomen. Ganelon wordt berecht.

In dit chanson de geste wordt Karel voorgesteld als een respect afdwingende, eerbiedwaardige vorst. Niet alleen zijn eigen ridders, ook de Saracenen, die zijn vijanden zijn, noemen hem ‘de machtige koning’ (vs. 2133) en ‘de onversaagde’ (vs. 2149). Zijn uiterlijk is imponerend: hij bezit een mooi lichaam, een witte baard en een fier voorkomen. Bovendien wekt hij de indruk van een eerbiedwaardige ouderdom te zijn: ‘Naar ik meen, is hij de tweehonderd gepasseerd’, zegt koning Marsilie (vs. 524). Karels indrukwekkende uiterlijk maakt dat men hem niet hoeft aan te wijzen aan boden die naar hem toe zijn gestuurd: zij kunnen zó wel zien wie de koning is. Zijn daden zijn in overeenstemming met zijn respect afdwingende verschijning. Zodra hem bijvoorbeeld namens Baligant de strijd is aangezegd, beveelt hij zijn ridders zich klaar te maken en zelf is hij de eerste die zich gereedmaakt voor de slag.

De relatie tussen de koning en zijn vazallen is over het geheel genomen voorbeeldig. Karels vazallen houden van hem, zij gehoorzamen hem en als de mannen van de achterhoede verraderlijk door de Saracenen zijn overvallen, vertrouwen zij erop dat hij hun te hulp zal komen. Zij zijn bereid hun leven voor hem te verliezen. Treffend wordt dit door Roland uitgedrukt: ‘Voor zijn heer moet men zwaar lijden, bittere kou en hevige hitte verduren en bloed en vlees verliezen’ (vs. 1117-1119). Op zijn beurt zou Karel liever sterven dan zijn vazallen in de steek laten. Hij koestert een warme genegenheid voor hen. De 15000 jonge Franken in zijn leger noemt hij zijn kin-

deren. Bij de aanblik van de gesneuvelde christenen te Roncevaux rukt hij zich ontsteld de baardharen uit en kan hij zijn tranen niet bedwingen. Als hij geconfronteerd wordt met het ontzielde lichaam van zijn neef Roland, huilt hij, valt hij flauw en rukt hij zich met beide handen de haren uit het hoofd.

Dat hij een goede leenheer en koning is, blijkt niet alleen uit deze wederzijdse gevoelens van genegenheid: het blijkt ook hieruit dat hij, ondanks het feit dat hij machtig is, niet eigenmachtig te werk gaat. Op beslissende momenten raadpleegt hij zijn baronnen. Dat zien wij al meteen aan het begin van de tekst, waar Marsilies boden hem de schoon klinkende beloften tot onderwerping en bekering van hun heer overbrengen. Karel vraagt zijn heren wat zij van Marsilies voorstel denken. Roland vertrouwt de koning van Saragossa voor geen cent: in het verleden heeft deze dezelfde beloften gedaan en vervolgens de door Karel gezonden boden vermoord. Daarom wil Roland de oorlog voortzetten. Hij krijgt echter geen bijval: er wordt besloten op Marsilies voorstellen in te gaan. Eén van Karels ridders zal met de Saraceense boden naar Marsilie rijden om Karels antwoord over te brengen. De vraag is nu: wie? Karel laat de keuze van een gezant over aan zijn heren. Daarbij stuurt hij het besluitvormingsproces overigens wel: bijtijds geeft hij met betrekking tot een aantal vooraanstaande getrouwen die hij per se niet wil missen, expliciet te kennen dat hij hen voor deze hachelijke taak niet in aanmerking wil laten komen. Hij vraagt de keuze te laten vallen op iemand uit de mark, uit de grensgewesten. Zo wordt, op voordracht van Roland, Ganelon aangewezen en met de riskante missie belast. Gezegd moet worden dat Karels houding jegens Ganelon, een vooraanstaand leenman die vrouw en kind heeft, in deze passage niet onberispelijk kan worden genoemd (Köhler 1968). Als het christenleger op de terugtocht naar Frankrijk de nauwe bergpassen nadert, vraagt de koning zijn heren wie het bevel moet voeren over de achterhoede. Voor Ganelon, die zich hevig gekrenkt voelt doordat Roland hem heeft voorgedragen voor het gevaarlijke gezantschap naar Marsilie, is dit het moment om zich op Roland te wreken: hij draagt hem voor. ‘Als de koning dat hoort, werpt hij hem een woedende blik toe en voegt hij hem toe: “U bent de duivel in levenden lijve!”’ (vs. 745-746). Hij beseft immers duidelijk dat zijn geliefde neef hier een levensgevaarlijke taak krijgt toegewezen. Toch legt hij zich neer bij deze toewijzing, die met de voordracht blijkbaar een feit is. Dit keer heeft hij niet bijtijds ingegrepen om te voorkomen dat de keuze op Roland zou vallen. Daarvan draagt hij de consequenties: hij respecteert de regels die gelden bij een besluitvormingsprocedure, ook als het resultaat van die procedure hem geenszins bevalt (zie Köhler 1968).

Karels uiterlijke verschijning, zijn krachtdadige optreden en zijn voorbeeldigheid als feodaal heerser - het zijn allemaal facetten die de toehoorder of lezer met respect en sympathie voor de koning vervullen. Van nog groter belang echter voor het beeld dat het Chanson

Aangespoord door een engel verslaat Karel Baligant; miniatuur in een handschrift van omstreeks 1290 (Sankt Gallen, Stadtbibliothek)

de Roland ons van Karel geeft, is zijn relatie met God. Karel is een vrome koning, die zijn leven voor God en het christelijk geloof in de waagschaal stelt. Hij bidt God dan ook herhaaldelijk hem in de strijd terzijde te staan. En dat doet God. Heel duidelijk manifesteert Zijn hulp zich als Karel het leger van Marsilie achternazet om wraak te nemen voor de vernietiging van de achterhoede. De avond valt, zodat de achtervolging zinloos lijkt. Dan stapt Karel van zijn paard en smeekt hij God de dag te verlengen. En God verhoort zijn gebed: Hij laat de zon stilstaan. Het wonder dat Hij eens had verricht voor Jozua, toen deze tegen de heidense Amorieten streed, herhaalt Hij hier voor de grote christenkoning (laisses 179-180. Vgl. Jozua 10:12-14). En nadat het leger van Marsilie is verslagen, zorgt God ervoor dat de koning, die zich op het veld te slapen heeft gelegd, niets overkomt: Hij beveelt de engel Gabriël over Karel te waken.

Gabriël beschermt de koning opnieuw als deze kort daarna een tweegevecht levert tegen de emir Baligant. Het hoofd van de christenwereld staat hier tegenover het hoofd van de heidenwereld. Geen van beiden is bereid zich aan de ander over te geven; één van hen zal het leven moeten laten. Een geweldige zwaardslag van de emir doet Karel wankelen. Bijna valt hij. Maar dan klinkt de stem van de engel: ‘Grote koning, wat doe je?’ (vs. 3611). Daardoor herkrijgt Karel kracht en bewustzijn en is hij in staat de emir het hoofd te klieven. Ook krijgt Karel visioenen, voorspellende dromen en andere goddelijke boodschappen. Het lijdt geen twijfel: Karel staat onder de persoonlijke bescherming van God, hij is een door God uitverkoren vorst.

Dat hij in het Chanson de Roland op deze wijze wordt gepresenteerd, kan worden verklaard vanuit de tijd waarin de oudst bekende versie, de ‘Version d'Oxford’, is ontstaan. Deze versie, die is overgeleverd in het twaalfde-eeuwse handschrift Digby 23 van de Bodleian Library te Oxford, dateert naar wij mogen aannemen uit de laatste decennia van de elfde eeuw. Het Chanson de Roland nu reflecteert de ideeën en idealen die aan het einde van de elfde eeuw in Frankrijk leefden. In deze tijd werden de kruistochten en de strijd tegen de heidenen gepropageerd. Wonderen die geschiedden in de strijd tegen de vijanden van het christelijk geloof beschouwde men als bewijzen van heiligheid. Onder invloed van deze denkbeelden en idealen ontstond het Karelbeeld dat het Chanson de Roland biedt: het beeld van een door God uitverkoren voorvechter van het christendom, voor wie God wonderen verricht.

De Capetingische koning die eind elfde eeuw over Frankrijk regeerde, Filips I, nam nimmer de wapens op tegen de heidenen. Hij was zelfs in de kerkelijke ban gedaan. Ook was de relatie tussen de koning en zijn vazallen in de historische werkelijkheid allerminst zo voorbeeldig als zij in het Chanson de Roland is: de Franse koning stond in deze tijd zwak tegenover zijn machtigste leenmannen, zij kwamen hun feodale verplichtingen jegens hem niet na. Die machteloosheid van de elfde-eeuwse koning tegenover zijn hoge vazallen

heeft ook in het epos haar neerslag gevonden. Heel duidelijk blijkt dat in het laatste gedeelte van het chanson de geste, waarin het proces tegen Ganelon wordt beschreven. Karel beschuldigt Ganelon van verraad, Ganelon ontkent: hij zou zich slechts hebben gewroken en dat had hij van tevoren aangekondigd. Ganelons verwant Pinabel geeft te kennen dat hij, indien iemand het lef heeft Ganelon te veroordelen, in een tweegevecht zal bewijzen dat de beschuldiging ongegrond is. Nu wordt de situatie voor Karel precair: het ziet ernaar uit dat niemand bereid is zijn recht te verdedigen in een gerechtelijk tweegevecht tegen Pinabel. Roland, zo redeneert men, kan men daarmee toch niet tot leven wekken en als Karel Ganelon vergiffenis schenkt, kan deze hoge baron hem voortaan trouw dienen. Het gebrek aan bereidheid in het krijt te treden komt echter vooral voort uit angst voor Pinabel. Aan deze hachelijke situatie wordt een einde gemaakt door het kloeke optreden van Thierry, die zich onverschrokken bereid toont tot een tweegevecht. Met Gods hulp verslaat hij Pinabel, waarna Ganelon en zijn verwanten ter dood worden gebracht. De harmonieuze verhoudingen zijn hersteld. In de epische wereld van het Chanson de Roland zegevieren uiteindelijk de feodale trouw van de vazal en de macht van de koning. De vorst in het Chanson de Roland representeert een ideaal; het koningschap in dit chanson de geste is een ideaal koningschap: zoals het in het Chanson de Roland is, zo zou het in de werkelijkheid moeten zijn (Bender 1967; zie ook Köhler 1968).

Het Chanson de Roland werd in verschillende talen overgebracht. Vermoedelijk aan het begin van de dertiende eeuw ontstond een vrije vertaling in Middelnederlandse verzen: het Roelantslied. Zoals praktisch alle Middelnederlandse Karelromans in verzen is deze vertaling van het Chanson de Roland slechts fragmentarisch bewaard gebleven. De overgeleverde fragmenten behoren alle tot de zogenoemde Roncevaux-episode: het verhaalgedeelte waarin de slag bij Roncevaux en Karels wraak op het leger van Marsilie worden beschreven. Er is echter reden om te veronderstellen dat de Middelnederlandse dichter niet alleen deze episode maar het hele chanson de geste heeft vertaald (Van Dijk 1981, p. 179-186). Rond 1500 kwam Den droefliken strijt van Roncevale van de pers - een tekst die deels in proza, deels in verzen is vervat. De oudste druk waarvan een exemplaar bewaard is gebleven, verscheen omstreeks 1520 bij Willem Vorsterman te Antwerpen. De tekstgedeelten in versvorm zijn ontleend aan het Roelantslied, de prozagedeelten zijn gebaseerd op zowel het Roelantslied als een aantal andere teksten, zoals de Roman der Lorreinen (Van Dijk 1981, p. 59-99).

Het beeld dat de Roelantslied-fragmenten en Den droefliken strijt ons van Karel geven, vertoont niet dezelfde mate van uitwerking als het beeld dat het Chanson de Roland van de grote koning biedt. Wat betreft de verstekst moet de oorzaak hiervan uiteraard voor een belangrijk deel worden gezocht in de fragmentarische overlevering. De wijze waarop Karel in de twee Middelnederlandse teksten wordt af-

geschilderd wijkt echter niet af van die waarop hij in het Franse chanson de geste wordt gepresenteerd. Hij wordt ‘die edel coninc’ en ‘gheweldich [“soeverein”] coninck van Vranckrijc (...) ende heere van geheel kerstenrijck’ genoemd (Den droefliken strijt, reg. 18 en 82-84). Hij is bereid zich in de strijd te storten zodra het nodig is: zo wil hij Roelant onverwijld te hulp snellen als hij hoort dat deze de hoorn blaast. Evenmin als in het Chanson de Roland maakt hij zich schuldig aan eigenmachtig optreden: hij raadpleegt zijn baronnen. Het zijn vooral Roelant en de andere pairs (d.i. de elite onder Karels ridders) die, in aanwezigheid van alle andere hoge heren, Guwelloen (d.i. Ganelon) als gezant aanwijzen. De koning toont menselijke gevoelens. Als hem bijvoorbeeld duidelijk is geworden dat Guwelloen verraad heeft gepleegd en dat allen over wie Roelant het bevel voerde, zijn omgekomen, rukt hij zich de haren van ‘sinen grisen baert’ uit (reg. 951-952) en wringt hij zijn handen van verdriet. Zeer groot is zijn smart als hij Roelants ontzielde lichaam op het slagveld aantreft (reg. 1048-1065):

Doen viel Kaerle op hem ende began droeflijc te suchten ende te screyen, slaende sijn handen, seggende met luder stemmen: ‘O rechten arm mijns lichaems, (...) lacen [“helaas”], waerom heb ic u in dit lant brocht? Hoe sie ick u nu doot! Och, waerom en sterve ic niet met u! O Rolant, ghi triumpheert met die engelsche scaren hierboven inden hemel, ghi verhoghet [“verheugt u”] metten choren der martelaren ende ghi verblijt u met alle heyligen. Nochtans staet mi altijt over u te weenen (...).’

In Den droefliken strijt wordt hij later zelfs ziek van droefheid over de dood van zijn pairs. Evenals in het Chanson de Roland vertrouwen zijn ridders erop dat hij hun te hulp zal komen of dat hij hun dood zal wreken. God dient hij toegewijd: hij versterkt voortdurend het christelijk geloof, levert strijd tegen de heidenen en sticht kerken. En net als in het Chanson de Roland staat hij in een bijzondere relatie tot God. Op zijn gebed laat God de zon stilstaan, een engel beschermt hem terwijl hij op het veld slaapt en hij krijgt voorspellende dromen. Bovendien zorgt God ervoor dat Guwelloens plan om niet alleen Roelant maar ook Karel in handen van de heidenen te laten vallen, niet slaagt. Den droefliken strijt, reg. 17-19:

Mer God die Heere versacht [‘verhoedde het’] ende benam hem sijn propoest [‘verijdelde zijn voornemen’] als dat die edel coninc Karel sijn verraetscap vernam, alst God hebben woude.

Het is duidelijk: ook in de Nederlandse traditie van het verhaal is Karel een in alle opzichten ‘edel coninc’, die zijn leven in dienst van God stelt en door God persoonlijk wordt beschermd. Het beeld dat het Middelnederlandse Roelantslied en Den droefliken strijt van Roncevale van hem geven, is in feite gelijk aan het beeld dat uit het Chanson de Roland naar voren komt. Het draagt dus het stempel van de

denkbeelden en idealen die aan het eind van de elfde eeuw in Frankrijk leefden. Wel krijgen in de druk de feodale aspecten minder aandacht dan in het Chanson de Roland (en waarschijnlijk ook minder dan in het Roelantslied). De ridders strijden hier niet in de eerste plaats voor hun leenheer maar voor God en voor zichzelf - met het doel een plaatsje in de hemel te verwerven. Een feodaal motief om de wapens tegen de heidenen op te nemen heeft plaats gemaakt voor puur christelijke motieven. Deze verandering kan worden verklaard als een aanpassing aan de situatie rond 1500: het publiek van Den droefliken strijt (waarbij gedacht moet worden aan rijke burgers, stadsadel en vermoedelijk geestelijken) behoefde niet te streven naar ideale feodale betrekkingen. De gedrukte tekst heeft een sterk christelijk karakter; in vergelijking met het Chanson de Roland is het verhaal in verscheidene opzichten ‘gechristianiseerd’. De samensteller wilde dat het publiek een morele les uit het verhaal zou trekken. Deze les wordt in de proloog gepresenteerd en komt hierop neer: zoals in dit verhaal concreet gevochten wordt tegen de heidenen, zo moet ieder van ons geestelijk, in zichzelf, tegen het ongeloof strijden (vgl. Van Dijk 1981, p. 116-120 en p. 144-147). De samensteller van de Nederlandse gedrukte tekst heeft andere accenten gelegd dan degene aan wie wij het Chanson de Roland danken. Ook in zijn tekst echter is Karel een edele vorst, die door zijn vazallen gerespecteerd en geliefd wordt en die een door God uitverkorene is.

De halsstarrige dwingeland uit de ‘Renout van Montalbaen’-traditie

Niet in alle Karelromans echter wordt een zo positief beeld van de koning gegeven. Eén van de bekendste en populairste, Renout van Montalbaen, toont ons een Karel die diametraal tegenover de koning uit de Roelantslied-traditie staat. Evenals het Roelantslied is de Middelnederlandse verstekst Renout van Montalbaen, die wellicht nog in het eerste kwart van de dertiende eeuw is ontstaan, slechts fragmentarisch overgeleverd: van de circa 15000 verzen die de tekst waarschijnlijk ooit heeft geteld, rest ons nog geen 15 procent. Nog in de vijftiende eeuw echter werd de verstekst bewerkt tot een prozaroman, De historie vanden vier Heemskinderen. Van een druk van circa 1490 is slechts één blad bewaard gebleven. De oudste druk waarvan wij een volledig exemplaar kennen, verscheen in 1508 bij Jan Seversoen te Leiden. Vergelijking van de prozatekst met de bewaard gebleven versfragmenten leert dat de prozabewerker de Renout trouw heeft gevolgd. Hierdoor kunnen wij ons op grond van de prozatekst een goed beeld vormen van de inhoud van die gedeelten van de verstekst die verloren zijn gegaan. Bovendien beschikken wij over een vijftiende-eeuwse Duitse vertaling in verzen, Reinolt von Montelban,

waarvan de auteur de Renout op de voet heeft gevolgd.

Op basis van al deze bronnen kan het verhaal als volgt kort worden samengevat. Jarenlang voert Aymijn van Dordonne een guerrillaoorlog tegen Karel, nadat de koning een neef van Aymijn heeft gedood. Karels baronnen weten de koning er uiteindelijk toe te bewegen zich met Aymijn te verzoenen. Ter bezegeling van de verzoening schenkt Karel zijn zus Aye aan Aymijn. Uit dit huwelijk worden vier zonen geboren: Ritsaert, Adelaert, Writsaert en Reinout, ofwel de vier Aymijnskinderen, de vier Heemskinderen (De historie vanden vier Heemskinderen, p. 10-20). Op een dag begeven zij zich met hun vader naar Parijs om de kroning van Karels zoon Lodewijc bij te wonen. Zodra deze laatste met hen wordt geconfronteerd, voelt hij een hevige jaloezie in zich opwellen jegens Reinout, die door alle aanwezigen wordt geprezen om zijn schoonheid en zijn kloeke voorkomen. Lodewijcs afgunst brengt hem ertoe zich zeer lomp tegenover de vier broers te gedragen en hen op allerlei manieren dwars te zitten. Na de kroning komt het zelfs zo ver dat hij, opgestookt door zijn raadsheren, Adelaert ertoe dwingt tegen hem te schaken en daarbij evenals hijzelf zijn hoofd op het spel te zetten. Adelaert wint maar spaart het leven van de jonge koning. Hij merkt op dat degene die Lodewijc dit plan aan de hand heeft gedaan, niet veel om hem moet geven. Woedend geeft Lodewijc Adelaert een dreun met het schaakbord. Dit komt hem duur te staan: voor de ogen van Karel slaat Reinout hem het hoofd af (p. 32-50). Een zeer langdurige oorlog tussen Karel en de Heemskinderen is het gevolg. In deze oorlog worden de vier broers bijgestaan door hun verwant Madelgijs, die bedreven is in de toverkunst, en door het vliegensvlugge wonderpaard Beyaert, dat hen allen tegelijk kan dragen (p. 50-182). Mede door toedoen van Aye komt het na vele jaren strijd dan toch tot een verzoening. Hierna leidt Reinout een godgewijd leven.

Om een indruk te geven van de wijze waarop Karel in dit verhaal wordt getekend, volgt hier een fragment uit De historie vanden vier Heemskinderen (p. 104-105). Op een moment waarop zij vreesden niet aan de koning te kunnen ontsnappen, hebben Reinouts broers zich blootsvoets en in een boetekleed naar Karel begeven en hebben zij hem om genade gesmeekt. De koning betoonde zich echter onverbiddelijk: hij liet hen in de kerker gooien, vastbesloten hen te zijner tijd op te hangen. Op een dag

ontboet de coninc alle zijn baroenen bi hem ende seide: ‘Edele heren, ic sal mi wreken over diegene die mijnen sone so moerdelic versloegen. Aldus swere ic bi mynre cronen dat ic mi over de moerdenaers wreken sal.’ Ende als de coninc aldus sijn eet gedaen had, dat menich edel man leet was diet hoerden, liet hi Reinouts broders uut de vangenis halen ende voir hem brenghen. Als si voer hem quamen, liet hi hair handen ende ogen verbinden als oft dieven geweest hadden. Als dit die bisscop Tulpijn sach, had hijs medeliden ende seide: ‘Heer coninc, doet doch wel ende laet ons onse neven totten scepen [“schepen”, “rechter”] doen brengen want, edel heer coninc, het

is ymmer u vleisch ende u bloet. Gi weet doch wel dat wette [“wet”, “rechtspraak”] elcken man te swair [“moeilijk”] is?’ Doe seide coninc Karel weder: ‘Heer bisscop Tulpijn, des en doe ic niet want ic sel noch huden wraec ontfangen over myn soen ende doen mine neven hangen.’ Die bisscop antwoerde: ‘Here, de heren hebben hier so menigen maech [“bloedverwant”] dies niet gaern sien en souden dat mense voir hair ogen hangen soude, ende ramp moeten si alle hebben of [“mogen zij allen doodvallen als”] sij er een hangen.’ Doen seide de coninc: ‘Soutstu di dan tegen mi setten [“verzetten”]?’ ‘Neen ic, heer coninc,’ seide de bisscop. Coninc Karel seide weder: ‘Ic salse doen hangen.’ Doe seide de bisscop: ‘Here, des en henge ic niet [“dat sta ik niet toe”] ende si hebbender te veel goeder magen toe, ende ramp moeten si hebben, of sijer consent [“toestemming”] toe geven.’ Coninc Karel riep tot hem Fouken van Parijs ende seide: ‘Wat radi mi, wil ic mine neven doen hangen of wil icse laten leven om die soene [“verzoeningsprijs”] die si mi bieden?’ Doe seide Fouken totten coninc ende louch [‘lachte’]: ‘Heer coninc, daer toe sidi selver vroet genoech want ghi siet doch wel dat bisscop Tulpijn met macht tegen u wesen wil ende ist dat ghijt doet, so salmen seggen dattet bedwanc [“dwang”] dede: gi en dorstes niet laten.’ Als die coninc dese woerden van Fouken hoirde, wert hi toernich ende swoer bi zijn coninclike croen dat hi zijn neven nemmermeer tegen hem en soude laten verdingen [‘dat hij zijn neven nooit zou toestaan zich vrij te kopen’] ende soudese te hants [‘onmiddellijk’] te Montefaucoen doen hangen. Desen selven eet beroude hem na seer en was hem leet. Ende als die bisscop den coninc desen eet hoerde doen, balchs hem seer [‘werd hij daarover heel kwaad’] ende seide: ‘Here coninc, ghi sult u neven tegen u laten verdingen, ist u lief of leet.’ Doe seide de coninc tot bisscop Tulpijn: ‘Wilstu di tegen mi setten?’ ende mettien dat hi dit seide, sloech hi den bisscop. Doe nam die bisscop den coninc bijder kelen ende soude hem gedoot hebben mer die heren schoten dair tusschen ende trocken bisscop Tulpijn vanden coninc.

Turpin vraagt op wiens hulp hij kan rekenen, waarna de bloem van Karels hoge edelen zich aan zijn zijde schaart - ook 's konings neef Roelant, tot Karels grote verdriet. Weer vraagt de koning Fouke om raad en weer zegt Fouke dat als Karel akkoord zal gaan met een verzoening, men dit zal interpreteren als een teken van zwakte. Ogier stevent hierop woedend op Fouke af en slaat hem bewusteloos (in de Reinolt, vs. 5802-5811 slaat hij hem het hoofd af). Karel volhardt in zijn voornemen en zegt dat hij ook zonder de hulp van zijn hoge baronnen de broers wel kan doen ophangen: dienaren genoeg! Onmiddellijk slaat Roelant één van Karels dienaren het hoofd af. Karel kan niets beginnen. Uiteindelijk volgt hij Roelants advies maar op, de drie broers weer in de gevangenis te zetten en nog eens te beraadslagen (p. 105-107).

De Karel die uit deze episode naar voren komt, is wraakzuchtig en halsstarrig. Die wraakzucht en halsstarrigheid manifesteren zich telkens opnieuw, vanaf het moment waarop het bloed van de vermoorde Lodewijc hem in het gezicht spat tot en met het moment, vele jaren later, waarop hij zich met de Heemskinderen verzoent. Karel dwingt Aye en Aymijn ertoe hun kinderen af te zweren; hij weet de vorst bij wie de Heemskinderen hun toevlucht hebben gezocht ertoe

te bewegen zijn protégés te verraden; diegenen van hen die hem in handen vallen, wil hij tot elke prijs ophangen; voor hun herhaalde smeekbeden om genade is hij doof; hij belegert hun kasteel Montalbaen, probeert hen uit te hongeren en achtervolgt hen zodra zij Montalbaen vanwege de honger ontvluchten. En zelfs als hij dan eindelijk bereid is vrede te sluiten, viert hij zijn wraakzucht toch nog bot door de uitlevering van Beyaert te eisen en het trouwe dier te verdrinken.

In zijn wraakzucht en halsstarrigheid wordt hij gesterkt door een aantal boosaardige raadslieden. In het aangehaalde fragment is het Fouke van Parijs, die Karel stijft in zijn voornemen Reinouts broers op te hangen, hem wijzend op de schande die het voor de koning zou betekenen te worden aangezien voor een slappeling. Als Reinout de koning jaren later vraagt zich met hem te verzoenen, raadpleegt deze juist diegenen die ‘valsch van gronde’ zijn en die volgens De historie vanden vier Heemskinderen later zouden bewerken ‘dat die genoten [“pairs”] tot Ronsevale bleven [“omkwamen”]’ (p. 173). Door Karel te herinneren aan de dood van Lodewijc doen zij elke gedachte aan verzoening volledig bij hem verdwijnen. Ook nadat hij zich eindelijk met Reinout heeft verzoend, leent de koning deze schurken nog het oor. Terwijl Reinout ver weg zijn leven in dienst van God stelt, beticht Guwelloen Reinouts zoon Aymerijn ervan dat deze zich wil wreken voor wat Karel Reinout heeft aangedaan. De andere sno-

De dood van Beyaert; houtsnede in de Leidse druk uit 1508 van Jan Seversoen (München, Universitätsbibliothek)

heren bevestigen Guwelloens woorden en het gevolg is dat Aymerijn een gerechtelijk tweegevecht moet leveren tegen Galeram, een zoon van de uit het Chanson de Roland bekende Pinabel. Uiteraard wint de onschuldige Aymerijn. Pas dan zuivert Karel zijn raad eindelijk van alle leden van het verradersgeslacht.

In het laatstgenoemde geval is er niemand die protest aantekent tegen de door de verraders geuite beschuldiging. Op andere plaatsen zien wij hoe de pairs er bij de koning op aandringen toch vooral niet naar deze perfide lieden te luisteren en hoe zij deze schurken met geweld te lijf gaan. Zij wijzen er Karel herhaaldelijk op dat hij verkeerd handelt, maar hij lapt hun kritiek aan zijn laars. Keer op keer slaat hij hun goede raadgevingen in de wind: zijn wraakzucht maakt dat hij niet voor rede vatbaar is en slechts ontvankelijk is voor de adviezen van degenen die de strijd tegen de Heemskinderen willen laten voortduren. De pairs zijn ervan doordrongen dat zij trouw verschuldigd zijn aan ‘die grote keiser van Romen ende coninc van Vrancrijc’ (p. 9), die hier evenals in de Roelantslied-traditie wordt voorgesteld als heerser over de gehele christelijke wereld. Hun trouw kent echter grenzen: zij gedogen niet dat de Heemskinderen (die als hun verwanten worden voorgesteld) worden gedood. Vooral Ogier verkeert ten gevolge hiervan in hevige tweestrijd. Als de Heemskinderen op een kwade dag in een val zijn gelokt en zich met zijn drieën (één van hen is zwaargewond) te weer moeten stellen tegen een enorme overmacht, besluit hij tot een compromis: hij zal de wapens noch tegen hen noch tegen de mannen van de koning voeren. De pairs trekken weliswaar mee in Karels leger maar dit betekent niet dat zij de koning werkelijk steunen. Soms weigeren zij hem ronduit hun medewerking. Zo onthouden zij hem in de geciteerde passage hun steun als hij Reinouts broers wil ophangen. Later zullen zij één voor één weigeren Ritsaert op te hangen. Zelfs bieden zij de Heemskinderen enkele malen de helpende hand. Als de hongersnood op het belegerde Montalbaen nijpend is geworden, schieten zij met hun belegeringswerktuigen levensmiddelen over de muren! (In de Franse Renaut de Montauban wordt deze slim bedachte vorm van hulp niet door de pairs maar door vader Aymon verleend.) Ook beschermen zij de Heemskinderen door Karel te beliegen of in onwetendheid te laten. Zo houden zij de identiteit van twee pelgrims van wie zij weten dat het Reinout en Madelgijs zijn, zorgvuldig voor hem verborgen en wendt Roelant voor een schildknaap gedood te hebben die in werkelijkheid door Reinout een kopje kleiner is gemaakt. En uit de aangehaalde passage blijkt dat bisschop Turpin er zelfs niet voor terugdeinst de koning naar de keel te vliegen... De pairs erkennen Karel wel als hun koning en hun heer en zij zijn ook bereid hem met al hun krachten te dienen, maar alleen dan wanneer hij een doel nastreeft waarmee zij zich kunnen verenigen. Dat wordt in De historie vanden vier Heemskinderen verscheidene malen duidelijk gesteld. Als Karel ziet dat de pairs zich fel blijven verzetten tegen ophanging van Reinouts broers, beklaagt hij zich (p. 106):

‘Ay lacen, wats is mi geschiet, dat mi de lief[s]t daer ic mijn betrouwen op stel, mi begeeft?’ Doe seide de stoute [‘dappere’] Roelant: ‘Voerwaer heer coninc, ic en doe niet; mer ic seg u wilt ghi vechten op de Sarasinen ende heyden, ic en begeve u doer geen anxt of vrese vander doot ende altijt wil [ic] gaerne int vreselicste wesen ende den meesten arbeit [“inspanning”] doen ende u getrouwelic dienen.’

Ook bisschop Turpin spoort Karel ertoe aan de wapens op te nemen tegen de heidenen in plaats van tegen de Heemskinderen (p. 174):

laet Reinout ter soene [‘verzoening’] comen ende sine broeders, so moghen wi mit u varen op [‘optrekken tegen’] dye Sarasinen ende winnen haer lant, want daer en soude dan wesen geen Sarasijn of heiden, si en [‘of zij’] souden moeten haer lant van u te leen houden, want men soude tot genen tiden tegen Reinout of sine broeders striden mogen [‘kunnen’].

In wezen wordt Karel hier met de neus op een zeer ernstige fout gedrukt. Wanneer een christen de wapens opneemt tegen een medechristen, wendt hij zijn energie aan voor een verkeerd doel: hij zou er beter aan doen tegen de heidenen te vechten, Gods vijanden. Dit wordt in het chanson de geste Girart de Vienne van Bertrand de Bar-sur-Aube door een engel met zoveel woorden gezegd tegen Roland en Olivier, als dezen een verwoed tweegevecht leveren - de eerste als vertegenwoordiger van Karel, de tweede als kampioen voor zijn oom Girard. God, zo zegt de engel, verbiedt hun het gevecht voort te zetten. Zij moeten niet hier maar in Spanje laten zien wat zij waard zijn, in de strijd tegen de heidenen. Zij moeten hun krachten aanwenden om het christelijk geloof te verbreiden en Gods naam te verheerlijken. Daarmee zullen zij een rijke beloning verwerven: hun zielen zullen erdoor in de hemel komen (laisses 168-169). Zij sluiten vriendschap en aan het eind van Girart de Vienne begeven zij zich inderdaad, mèt Karels leger, naar Spanje.

De verplichtingen die Karel tegenover God heeft en die hij in de Roelantslied-traditie zo trouw nakomt, verwaarloost hij in Renout van Montalbaen doordat hij jarenlang niets anders najaagt dan wraak op de Heemskinderen. Van vrome gedachten of vroom gedrag blijkt nauwelijks iets in het hele verhaalstuk waarin hij de Heemskinderen beoorloogt. Hij handelt vroom door een bedevaart naar Santiago de Compostela te maken. Op de terugweg echter ontdekt hij Montalbaen en komt hij erachter dat Reinout deze burcht heeft gebouwd en zich daarop verschanst heeft. Hij laat Reinout vragen zich gevangen te geven, hetgeen Reinout weigert. Dan weet de koning niet hoe snel hij een leger op de been moet brengen om Montalbaen te belegeren. De vrome indruk die hij door het doen van een bedevaart kort daarvoor maakte, wordt hiermee op slag tenietgedaan. Deze bedevaart heeft slechts een verhaaltechnische functie: de dichter heeft Karel naar Santiago laten reizen opdat deze Montalbaen kon ontdekken en de actie voortgang kon vinden. De enige maal in het hele verhaal-

gedeelte over de oorlog dat Karel zich werkelijk gedraagt zoals dat van de ‘heer over al [“geheel”] Kerstenrijc’ (De historie vanden vier Heemskinderen, p. 37) mag worden verwacht, is wanneer de koning van Keulen hem om hulp vraagt. Deze wordt belegerd door heidenen. Karel stuurt Roelant er meteen op af en deze maakt in de strijd voor Keulen zijn hierboven geciteerde woorden waar. Toch moet zelfs bij deze goede daad van Karel een kritische kanttekening worden geplaatst: hijzelf trekt niet mee ten strijde tegen de belegeraars van Keulen. Hij blijft in Parijs. Met Karels inzet voor God en het christelijk geloof is het in deze tekst dus niet best gesteld. De koning steekt zijn energie niet in de gerechtvaardigde strijd tegen de heidenen maar in een onredelijk lang voortgezette oorlog tegen medechristenen, die bovendien zijn eigen neven zijn. God laat in deze oorlog dan ook geen wonderen voor hem geschieden.

Voor wat zijn relatie tot God betreft, steekt Karel schril af bij Reinout. Nadat deze zich eindelijk met Karel heeft verzoend, leidt hij eerst drie jaren lang een kluizenaarsbestaan vol ontbering. Daarna begeeft hij zich op bevel van God naar het Heilige Land. Dank zij zijn inspanningen en die van Madelgijs worden Jeruzalem en het hele Heilige Land door de christenen heroverd. Met de bevrijding van het Heilige Graf verricht de vazal hier een daad die in de twaalfde eeuw als een koningsplicht gold. Reinout slaagt erin datgene te volbrengen wat in de realiteit, tijdens de Derde Kruistocht (1189-1192), de grote Frederik Barbarossa, Richard Leeuwenhart en de Franse koning Filips II (Philippe Auguste) vergeefs hadden geprobeerd (Bender 1967). In de levensbeschrijving van Karel de Grote die in een aantal Karel ende Elegast-drukken op de rijmtekst volgt, wordt deze daad (historisch gezien ten onrechte) aan Karel toegeschreven... Aan het eind van de Renout helpt Reinout deemoedig, anoniem, uitsluitend tot eer van God, bij de bouw van de Sint-Pieter te Keulen. Door zijn collega-bouwvakkers wordt hij vermoord. Na zijn dood laat God om zijnentwil wonderen plaatsvinden; blijkbaar verdient hij het als heilige te worden vereerd. Te Dortmund bouwt men een kerk voor hem. Hij en niet Karel wordt een ‘vrient Gods’ genoemd (De historie vanden vier Heemskinderen, p. 203).

Hoe komt het dat Karel, die in de Roelantslied-traditie wordt afgeschilderd als zo'n edele, eerbiedwaardige vorst, die door zijn ridders gerespecteerd wordt en een uitverkorene Gods is, in Renout van Montalbaen wordt voorgesteld als zo'n onsympathieke, onrechtvaardige dwingeland, die zijn christenplichten verwaarloost en niet kan rekenen op de onvoorwaardelijke steun van zijn baronnen maar door hen wordt bekritiseerd, bedrogen en zelfs gemolesteerd? De oorzaak hiervan moeten wij zoeken in de historische situatie die de voedingsbodem heeft gevormd voor de Oudfranse bron van de Renout, Renaut de Montauban. Dit chanson de geste behoort tot de zogenoemde ‘Cycle des barons révoltés’, waarvan ook Girart de Roussillon en de Chevalerie Ogier deel uitmaken. Naar wij mogen aannemen weerspiegelen deze chansons de geste de historische werkelijkheid van het einde van de

twaalfde eeuw. In deze tijd was de Franse koning, Filips II, zeer machtig. Hij voerde een krachtige centralisatiepolitiek. Dat wekte het ongenoegen van zijn grote vazallen: zij wensten niet dat hij zich te veel met hun zaken zou bemoeien. In de chansons de geste nu die gerekend worden tot de ‘Cycle des barons révoltés’ wordt als het ware op literaire wijze wraak genomen voor deze onaangename politieke situatie en wordt het verzet tegen de koning door middel van fictie zogezegd gelegitimeerd. De koning wordt in deze teksten voorgesteld als een onrechtvaardige, onsympathieke vorst, als een tiran, die zijn plichten als leenheer niet nakomt. De vazal, die in principe loyaal is, voert terecht en min of meer zijns ondanks strijd tegen hem. De gespannen verhouding tussen de koning en zijn vazallen vormt het hoofdthema van deze chansons de geste (Bender 1967). Belangrijk is dat er in Renaut de Montauban telkens op wordt gehamerd dat niet Karel het recht aan zijn zijde heeft maar dat de Heemskinderen het gelijk aan hun kant hebben. Het recht van de Heemskinderen wordt tegenover het onrecht van de koning gesteld. Daarbij wordt gebruikgemaakt van de woorden ‘droit’ en ‘tort’. In de chansons de geste die van vóór de Renaut dateren, komt men de oppositie tussen ‘le droit’ en ‘le tort’ uitsluitend tegen in de context van de strijd tussen christenen en heidenen, bijvoorbeeld in het Chanson de Roland. Als Roland en Olivier krijgstrompetten horen en daaruit opmaken dat zij strijd zullen moeten leveren tegen de Saracenen, zegt Roland vastberaden dat hij dat met alle plezier zal doen. Zij kunnen dan tonen wat zij voor hun heer overhebben, en bovendien: ‘Paien unt tort e chrestïens unt dreit’ (‘De heidenen hebben ongelijk, de christenen hebben gelijk’, Chanson de Roland, vs. 1015). Niet de heidenen met hun afgoderij hebben het recht aan hun kant maar de christenen, doordat zij strijden voor God en het christelijk geloof. Renaut de Montauban is het eerste chanson de geste waarin de tegenstelling ‘droit’-‘tort’, ‘recht’-‘onrecht’, ‘gelijk’-‘ongelijk’ wordt gebruikt ter karakterisering van de verhouding tussen de koning en een vazal, en wel zodanig dat Karel ‘le tort’ vertegenwoordigt (Bender 1967).

Het besef dat Karel niet in zijn recht staat, stelt de pairs voor fikse problemen: zij steken niet onder stoelen of banken dat zij zijn gedrag ten sterkste afkeuren en zij weigeren de hand aan de Heemskinderen te slaan, maar tegelijkertijd zijn zij ervan doordrongen dat hij ondanks alles hun koning en leenheer is en dat zij hem daarom toch respect verschuldigd zijn. Ook Renaud zelf kampt met deze problematiek: hij is ervan overtuigd dat hij in zijn recht staat, maar gaat niet zo ver Karel lichamelijk letsel toe te brengen, laat staan hem te doden, wanneer hij daartoe de gelegenheid heeft. Zijn respect voor de koning toont hij op indrukwekkende wijze in een episode waarin Karel door Maugis (Madelgijs) betoverd en naar Montauban ontvoerd is. Verzonken in een diepe toverslaap ligt de koning in een bed. Hij bevindt zich volledig in de macht van de Heemskinderen. Renauds broer Richard wil hem terstond het leven benemen. Re-

naud echter voelt daar niet voor. Van de bezwaren die hij tegen Richards voorstel heeft, is dit het eerste: ‘Karel is mijn heer’ (Renaut de Montauban, vs. 12640). En als Karel even later uit zijn slaap ontwaakt is en hij ondanks de penibele situatie waarin hij verkeert niet genegen is op Renauds verzoeningsvoorstel in te gaan, laat Renaud hem ongedeerd terugkeren naar de legerplaats. Ook elders schrikt Renaud ervoor terug de koning lichamelijk te deren. Als hij op een keer in een algemeen gevecht iemand uit het zadel heeft geworpen en tot de ontdekking komt dat het Karel is, staakt hij het gevecht onmiddellijk en smeekt hij om genade.

De politieke werkelijkheid van eind twaalfde eeuw, waarin de spanningen tussen de Capetingische Franse koning en diens grote leenmannen hoog opliepen, leidde dus tot het ontstaan van een (wellicht op een oudere versie gebaseerd) chanson de geste waarin de strijd tussen Karel en de Heemskinderen het hoofdthema vormde en waarin Karel werd afgeschilderd als een halsstarrige, onverzoenlijke vorst, die niet volgens zijn feodale verplichtingen handelde en er verkeerd aan deed de Heemskinderen te beoorlogen. Dit negatieve Karelbeeld kwam vanuit de Oudfranse Renaut de Montauban terecht in de Middelnederlandse Renout van Montalbaen. De Middelnederlandse dichter legde echter eigen accenten, hij vertelde het verhaal op zíjn manier. Het dilemma waarvoor de pairs zich in de Franse tekst gesteld zien (de wil van de koning respecteren en daarmee zwichten voor het onrecht of zich verzetten tegen het onrecht en daarmee de feodale trouw verzaken) en de soortgelijke problematiek waarmee Renaud worstelt, zijn in de Middelnederlandse Renout niet afwezig. Voor wat de netelige positie van de pairs betreft, behoeft men maar te denken aan Ogier. En Reinout weerhoudt ook hier zijn broer Ritsaert ervan Karel te doden als deze door Madelgijs in hun macht is gebracht (Historie vanden vier Heemskinderen, p. 177):

Doe trat Ridsaert na den coninc ende verhief zijn swaert, mer Reinout bescutte den coninc ende werp sijn broeder tegen die aerde ende seide: ‘Wat wilstu doen, quaet scalck [“gewetenloze misdadiger”]? Wilstu den coninc doden? Hy is onse here ende bliven sal sijn leven.’

Deze problematiek wordt echter veel minder sterk benadrukt dan in de Franse tekst, evenals de tegenstelling ‘recht’-‘onrecht’, ‘gelijk’-‘ongelijk’. Zowel de Heemskinderen als de pairs ervaren hun relatie met de koning als minder problematisch, als minder gecompliceerd dan in de Renaut. Hij boezemt hun minder schrik en ontzag in en zij staan vrij ‘makkelijk’ tegenover hem: Reinout werpt hem zonder scrupules uit het zadel, de pairs liegen hem voor, steken de draak met hem en helpen de Heemskinderen stiekem een handje en bisschop Turpin vliegt Karel zelfs naar de keel. In Renaut de Montauban is Karel een machtige vorst die zijn macht misbruikt. Evenzeer als de koning in het Chanson de Roland is hij echter afhankelijk van de steun van zijn ridders: wanneer de pairs hem uit protest tegen zijn redeloze koppigheid in de steek laten, staat hij volstrekt machteloos.

Terwijl deze afhankelijkheid in het Chanson de Roland kan worden verklaard vanuit de reële machteloosheid van de elfde-eeuwse Franse koning, kan zij in Renaut de Montauban worden beschouwd als de literaire verwezenlijking van een door de grote vazallen gewenste situatie (vgl. Bender 1967). De machteloosheid waarvan Karel zich in de Franse Renaut nu en dan pijnlijk bewust wordt, is in de Middelnederlandse Renout aangedikt en meer in de sfeer van het (soms grof-)komische en het ruw-lichamelijke getrokken. Hier wordt soms regelrecht met Karel gesold. Herhaaldelijk is hij het slachtoffer van Madelgijs' toverkunst, van leugens, spot en ironie, telkens weer tast men hem psychisch en fysiek in zijn koninklijke waardigheid aan. De toenaam ‘die Grote’, die de Karel uit het Roelantslied eer aandoet, is op de Karel uit Renout van Montalbaen weinig toepasselijk.

Ter afsluiting

Het beeld dat de diverse Karelromans ons van Karel geven, is niet constant. Dat is in deze bijdrage gedemonstreerd aan twee teksttradities: de traditie van het Roelantslied en die van Renout van Montalbaen. Wat de presentatie van Karel betreft, kunnen deze twee teksttradities worden beschouwd als uitersten op de lijn positief-negatief, uitersten waartussen verscheidene tussenvormen liggen, die in andere Karelromans gerealiseerd zijn. In het Roelantslied is Karel een ideale feodale vorst, die door zijn vazallen wordt gerespecteerd en een uitverkorene Gods is. In Renout van Montalbaen is hij een koning die ernstig tekortschiet in zijn feodale verplichtingen, voor wie de vazallen dikwijls bitter weinig ontzag tonen, die het weinige respect dat hij nog afdwingt, louter dankt aan zijn positie en niet aan eervolle daden of een verheven mentaliteit en die geen bijzondere relatie met God heeft. In het Roelantslied zet hij zich in voor de door God gewilde strijd tegen de heidenen, in Renout van Montalbaen verspilt hij zijn energie in een onredelijke oorlog tegen medechristenen. Deze opmerkelijke verschillen kunnen voor een belangrijk deel worden verklaard uit ontwikkelingen die zich in het middeleeuwse Frankrijk voltrokken: op de Karel uit het Chanson de Roland, de bron van het Roelantslied, werden de ideeën en idealen geprojecteerd die aan het eind van de elfde eeuw in Frankrijk leefden; op de Karel van Renaut de Montauban, de bron van Renout van Montalbaen, werd het ongenoegen afgereageerd waarvan de grote Franse vazallen aan het eind van de twaalfde eeuw vervuld waren. Hierbij moet worden bedacht dat de Middelnederlandse dichters het Karelbeeld dat hun bron bood, niet steeds exact kopieerden: bij het beschrijven van Karel en van de houding van zijn vazallen jegens hem legden zij soms eigen accenten. In hoeverre zij hierbij werden geïnspireerd door de historische werkelijkheid waarin zijzelf leefden, verdient nader onderzocht te worden.

Irene Spijker

Literatuuropgave

Bender 1967 laat zien op welke wijze de koning en de feodale maatschappij worden getekend in de twaalfde-eeuwse chansons de geste en hoe de ontwikkelingen in deze tekening in verband kunnen worden gebracht met veranderingen die zich in de Franse politieke werkelijkheid voltrokken. Voor deze bijdrage zijn in het bijzonder p. 9-42 en p. 138-175 van belang. Over de raadsvergaderingen in het Chanson de Roland en de relatie waarin deze tot de historische werkelijkheid staan, handelt Köhler 1968. Voor het Chanson de Roland is in deze bijdrage gebruikgemaakt van Moignet 1972, die een editie van de Oudfranse tekst en een vertaling in hedendaags Frans biedt. De Oudfranse tekst en een berijmde vertaling in hedendaags Nederlands geven Fieuws 1977 en Posthuma 1990. Voor de Middelnederlandse Roelantslied-traditie en de verhouding tot het Chanson de Roland zie men Van Dijk 1981. De citaten uit Den droefliken strijt van Roncevale zijn gebaseerd op de editie in dl. 2. Het grootste deel van de fragmenten die van Renout van Montalbaen bewaard zijn gebleven, is (onzorgvuldig) uitgegeven in Van Maelsaeke 1966. Een zeer nauwkeurige editie geeft Diermanse 1939. In geen van deze beide edities komen de fragmenten voor die zijn uitgegeven in Duinhoven 1973 en in Muusses 1940. De historie vanden vier Heemskinderen is uitgegeven in Overdiep 1931. In deze bijdrage is geciteerd naar deze uitgave, waarbij lichte aanpassingen zijn aangebracht. De paginanummers verwijzen telkens naar de pagina's van Overdieps publikatie; zij corresponderen niet met de door hem in de marge vermelde nummers ter paginering van de zestiende-eeuwse druk. Reinolt von Montelban werd uitgegeven in Pfaff 1885. De verwijzing naar Renaut de Montauban betreft de editie in Castets 1909. Een editie op basis van een andere versie biedt Thomas 1989. Een (incomplete) vertaling in hedendaags Frans die gebaseerd is op Castets 1909 vindt men in De Combarieu du Grès en Subrenat 1983. Over de houding van Reinout, Madelgijs en de pairs jegens Karel in de Middelnederlandse Renout van Montalbaen-traditie en in de Franse Renaut de Montauban handelt Spijker 1987. Zie voor de Middelnederlandse Renout van Montalbaen-traditie en de verhouding daarvan tot de Franse Renaut de Montauban-traditie voorts Spijker 1990. Een editie van Girart de Vienne biedt Van Emden 1977. De levensbeschrijving van Karel de Grote die in een aantal Karel ende Elegast-drukken op de rijmtekst volgt, is uitgegeven in Duinhoven 1969, dl. 2, p. 60-61.

[Relevante titels uit de bibliografie van de gehele bundel, pagina 129-137]

Gebruikte afkortingen

Ntg	De nieuwe taalgids

Bender 1967	K.-H. Bender, König und Vasall; Untersuchungen zur Chanson de geste des XII. Jahrhunderts. Heidelberg, 1967. Studia Romanica 13.
Castets 1909	F. Castets (ed.), La Chanson des Quatre fils Aymon. D'après le manuscrit La Vallière [...]. Montpellier, 1909. Publications de la Société pour l'étude des langues romanes 23 (Repr.: Genève, 1974).
De Combarieu du Grès en Subrenat 1983	Les Quatre fils Aymon ou Renaud de Montauban. Présentation, choix et trad. de M. de Combarieu du Grès et J. Subrenat. Saint-Amand (Cher), 1983. Collection Folio 1501.
Diermanse 1939	Renout van Montalbaen. De Middelnederlandsche fragmenten en het Middelnederduitsche fragment. Uitgegeven en toegelicht door P.J.J. Diermanse. Leiden, 1939.
Van Dijk 1981	H. van Dijk, Het Roelantslied. Studie over de Middelnederlandse vertaling van het ‘Chanson de Roland’, gevolgd door een diplomatische uitgave van de overgeleverde teksten. 2 dln. Utrecht, 1981.
Duinhoven 1969	Karel ende Elegast. Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse teksten en de tekst uit de Karlmeinet-compilatie. Bezorgd door A.M. Duinhoven. 2 dln. Zwolle, 1969. Zwolse drukken en herdrukken 62.
Duinhoven 1973	A.M. Duinhoven, ‘De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen’. In: Ntg 66 (1973), p. 177-201.
Van Emden 1977	Bertrand de Bar-sur-Aube, Girart de Vienne. Publié par W. van Emden. Paris, 1977. Société des anciens textes français.
Fieuws 1977	Het Roelantslied. Frans en Nederlands. In het Nederlands vert. door J. Fieuws. Brugge, 1977.
Köhler 1968	E. Köhler, ‘“Conseil des barons” und “jugement des barons”. Epische Fatalität und Feudalrecht im altfranzösischen Rolandslied’. In: Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse 1968. Nr. 4 (p. 5-42). Herdrukt in: H. Krauss (ed.), Altfranzösische Epik. Darmstadt, 1978. Wege der Forschung 354, p. 368-412.
Van Maelsake 1966	D. van Maelsake (ed.), Renout van Montalbaen. Antwerpen, 1966. Klassieke galerij 156.
Moignet 1972	G. Moignet (ed.), La Chanson de Roland. Texte établi d'après le manuscrit d'Oxford. 3e éd. revue et corrigée. Paris etc., 1972. Bibliothèque Bordas.
Muusses 1940	M.A. Muusses, ‘Een in Zweden ontdekt fragment van Reinout van Montalbaen’. In: Bundel opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan Prof. Dr. C.G.N. de Vooys ter gelegenheid van zijn vijfentwintigjarig hoogleraarschap aan de Rijksuniversiteit van Utrecht 1915 - 16 october - 1940. Groningen etc., 1940, p. 258-262.
Overdiep 1931	G.S. Overdiep (ed.), De historie van den vier Heemskinderen. Uitgegeven naar den druk van 1508, berustende op de Universiteitsbibliotheek te München. Groningen-Den Haag, 1931. Groninger bijdragen voor taal- en letterkunde 1.
Pfaff 1885	F. Pfaff (ed.), Reinot von Montelban oder Die Heimonskinder. Tübingen, 1885. Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart 174 (Fotomech. Nachdr.: Amsterdam, 1969).
Posthuma 1990	Het lied van Roland. La chanson de Roland. vert. door A. Posthuma. Tweetalige uitg. Groningen, 1990.
Spijker 1987	I. Spijker, ‘L'attitude à l'égard de Charlemagne dans le Renout van Montalbaen’. In: Au carrefour 1987, p. 999-1016.
Spijker 1990	I. Spijker, Aymijns kinderen hoog te paard. Een studie over ‘Renout van Montalbaen’ en de Franse ‘Renaut’-traditie. Hilversum, 1990. Middeleeuwse studies en bronnen XXII.
Thomas 1989	J. Thomas (ed.), Renaut de Montauban. Edition critique du manuscrit Douce. Genève, 1989. Textes littéraires français 371.

'Koning Karel. Edele vorst of halsstarrige dwingeland?'