Nederduytsche spellinge

[p. 1]

[p. 3]

Nederduydsche¹⁾ Spellinge

/ Ofte
Een korte verklaringe / Zoo van elke Letter in't byzonder / twee-klanken ende drie-klanken / als van de Spellinge in't gemeen.
By een gebracht duer lief-hebbers der zelver. 'tBoexken sprékt:

Uyt ydel waen // my niet verwerpt /
Om wel verstaen // dy vlytig scherpt:
Ist dat ik dy // klynk vrémd in d'ooren /
Maekt dat dyn konst²⁾-berispend' aerd /
Duer liefd' en jonst // verbet'ring baerd /
Of houd u vry // van schimpig stooren³⁾.

(Vignet)
Tot Haerlem gedrukt by Vincent Kasteleyn,
Voor Daniel de Keyzer / Boekverkooper op't Zand / in't verguld A.B.C.
Anno 1612

1) Met d, wschl. om gelijkvormigheid met duiden. WNT geeft een vb. van de spelling met d uit 1557.

2) Spelling als onderdeel van de ‘ars grammatica’.

3) Cf. Mnl. storen: in verwarring brengen, hinderen.

⁺Toe-eygening Aende ware Lief-hebbers Der Nederduydscher Spellinge.

DAtmen eens anders misbruyk vél lichter na-spueren ende berispen kan / dan zijn eygen dolingen (hoe klaer ook aengewezen) kennen / of poogen wil te verbeteren / leerd ons de dagelijksche ervarentheyd meer dan

+ 3

[p. 4]

genoeg: Niet alleen in ommegaende zeden¹⁾ of dadelijke²⁾ werken / maer ook in alderley konsten ende wetenschappen³⁾ / gelijk onder ander in't letter-namen⁴⁾ ende spellen / zijnde d'eerste trappen der Schól-leere⁵⁾. Als by gelijkenisse⁶⁾ / zoo tusschen eenige Nederlanders handelende vander Fransoyzen spellinge / gezeyd wierde / datze in verscheyden woorden zommige letteren te vél / ende eenige verkeerd gebruyken / tzoude lichtelijk van elk een gelooft ende toe-gestemd werden. Maer zoomen in tegendeel wilde redenen⁷⁾ / dat in onze Nederduydsche spellinge ook vél letteren qualijk genaemd / over-tollig⁸⁾ ende oneygentlijk⁹⁾ gebruykt werden: ja middel tot verbeteringe voorstelde / wat geldet¹⁰⁾? vél zouden't meer voor eygenzinnige nues-wijsheyd houden / dan eens met recht na-dynken¹¹⁾ 'tzelve omzichtelijken¹²⁾ over-wegen. Wat is hier van anders d'oorzake / als d'oude kruepele gewónte? die hun zoo vast ingeworteld is datze liever⁺met een blind voor-nemen¹³⁾ daer aen verstrikt (4) blyven / dan datze hun duer d'overtuygende reden zouden laten vroed maken / dat Elke Letter moet haer rechte plaetze bedienen: ende naer haer uytspraeks klank, ende kracht gebruykt worden, 'twelk waergenomen zijnde / inzonderheyd van

1) Kil: om-gaan met iemanden, versari cum aliquo enz.: de omgangszeden, maatschappelijke zeden.

2) in daden bestaand; vgl. WNT i.v.

3) artes et scientiae, practische en theoretische wetenschappen.

4) noemen der letters; vgl. Kil. nominare, Lambrecht 2: ‘Den Brabander naamt de letter u qualic, zeggende eu, des gelijks namend i, ei.’

5) Vgl. de wijze van behandeling van dit deel der spraakkunst, beschreven door Erasmus in zijn Pronuntiatio (ed. Clericus I, 929 -): ‘Videmus aetatem illam affici voluptate, si in picturis agnoscant hominis, aut animantis, alteriusve rei figuram, ac nomen reddant. Simili illecebra poterunt et ad literas agnoscendas irritari. Mox ad syllabarum connexionem progrediendum, hinc ad dictionum complexum, postremo ad orationis structuram’ (cursivering van mij). Op deze beide ‘eerste trappen’ (der ‘orthographia’) volgen in de ‘Schól-leere’ de overige delen der ars grammatica: ‘prosodia’ (syllabe), ‘etymologia’ (dictio) en ‘syntaxis’ (oratio); daarna komen de ‘dialectica’ en de ‘rhetorica’. De laatste is de bekroning van het geheel.

6) Bijv. ter illustratie.

7) aantonen, bewijzen; vgl. Kil. rationari, verba facere, disserere, sermocinari, loqui, fari. Ook: reden. Vgl. WNT i.v. (o.a. de betekenis: redeneren).

8) Zie bijv. N.S. 22 over gh, waarin h overtollig is; 28 ck in auslaut, waar c overtollig is.

9) niet overeenkomstig hun aard, in strijd daarmee.

10) wat ‘brengt het op’?, wat geeft het? Uit geldet 't; vgl. Van Helten I, 49, 50 gevet voor geeft het. Lubach 38: In de 3e p. praes. sg. komt de -e- betrekkelijk vaak voor bij verba met stam op -d, -t.

11) Vgl. 4 geryngen, 6 bryngen, 11 klynken enz. Misschein W. Vl. invloed, met rekking van i voor velare nasaal. Zie Jacobs 267/8. En voor de Statenvertaling Zwaan 319. Voor i uit e voor n, l vgl. Van Helten I, 8 (bringen etc. bij Vondel, alle vbb. echter in rijm).

12) Vgl. vryelijken (7, 14), geheelijken (7), verachtelijken (21) enz. Zie Van Helten I, 150.

+ 4

13) besluit, vastbeslotenheid, vooringenomenheid.

[p. 5]

die / die't voornamelijk toe komt¹⁾ / zoude muegen alangskens eenige beteringe in onze Nederduydsche Spellinge veroorzaken / die wy met dezen geryngen aerbeyd geirne zouden helpen voorderen: de zelve vryheyd gebruykende / die onze Ouderen gehad hebben / in't schryven van hun gevoelen in dezen / tot opbauwinge onzer Moeder-sprake / alzoo ook gedaen héft van de zijne den wel ervaren P. Ronsard in zijn Abbregé de l'Art Poëtique Francoyse, daer hy onder ander redenen zeyd.

Tu eviteras toute ortographie superfluë, & ne mettras nuls lettres en tels mots, si tu ne les prononces en lisant: au moins tu en useras les plus sobrement que tu pouras, en attendant meilleure reformation: Tu escriras (écrire) & non (escripre) (Cieux) & non (Cieulx.)	Gy zult alle overtollicheyd^2) int spellen schouwen^3) / ende en zult geen letteren in zulke woorden stellen / zoo gyze in 't lezen niet uyt en sprékt: Ten minsten zuldy die zoo spaerlijk^4) gebruyken als gy kond / verwachtende een naerder verbeteringe: gy zult schryven écrire, ende niet escripre, Cieux, ende niet Cieulx.
Tu pardonneras encore à noz Z. jusques à tant qu'elles soyent remis aux lieux ou elles doivent servir, comme^+en (ruze, choze, espouze) & mille autres.	De Z. zuldy in ons noch overzien^5) / tot datze hersteld zullen zijn inde plaetzen daerze behooren te dienen / als in ruze, cho-(5)ze, espouze, ende duyzend andere.
Quant au K il est tresutile en nostre langue, comme en (kar, kalité, kaquet, kabaret,) & mille autres: & non le C, lequel tantost occupe la force d'un K. tantost d'un S. selon qu'il a pleu à noz predecesseurs ignorans, de le mettre, comme france pour (franse): & si on te dit qu'on prononceroit (franze,) tu respondras. que la lettre S. ne se prononce jamais par un Z.	Aengaende de K. die is in onze tale zeer noodig / gelijk in deze woorden / kar, kalité, kaquet, kabaret, ende duyzend ander: ende niet de C. de welke als nu bezit de kracht van een K. alsdan^6) van een S. na dattet onze onwetende Voorouders belieft héft die te stellen / als france voor franse: ende zoo men u zeyd / datmen franze zeggen zoude / gy zult antwoorden / dat de letter S. nimmermeer duer Z. uyt-gesproken en word.

1) past, voegt: WNT XVII, kol. 498.

2) Drukfout voor: overtolligheyd, zie lijst p. 68.

3) schuwen.

4) spaarzaam.

+ 5

5) door de vingers zien; vgl. het Fr. pardonneras. Kil. heeft praetermittere negligentia, non advertere.

6) nu eens ... dan weer, soms ... soms.

[p. 6]

Autant est de nostre G. qui souventes fois si miserablement occupe le lieu de l'j consonne, comme en (langage) pour (langaje).	Zoo vél ist van onze G. die menigmael zo jammerlijk de plaetze van j. me-klynk-letter bezit / als in langage voor langaje.
Autant en est de nostre q. & du C. lesquels faudroit totalement oster, d'autant que le k, est kappa des Grecs, & peut en nostre langue servir en lieu du q. & du C.	Zoo vél ist ook van onze Q. ende vande C. de welke men t'eenemael weiren moste / om dat de K. is de Grieksche kappa, ende mag in onze tale dienen / in plaetze vande Q. ende vande C.
^+Il faudroit encore inventer des lettres doubles à l'imitation des Espaignols, de (ill) & de (gn) pour bien prononcer (orgueilleux, monseigneur): & reformer en la plus grande part nostre A, B, C lequel je n'ay entreprins pour le present.	Men zoude noch moeten eenige dobbel letters vinden / gelijk de Spaeignaerden in ill ende gn gedaen hebben / om orgueilleux, monseigneur wel uyt te spreken / ende veranderen het meeste deel van onzen A, B, C, 'twelk ik op deze tijd niet voorgenomen^1) en hebbe.

In gelijker voegen kan in onze spellinge ook lichtelijk getoond worden / hoe overtollig van meest elk²⁾ in een Sillabe de C aende K: de H aende G ende aende T, ook de T aende D gevoegd worden: Als mede hoe wanschikkelijk dattet is / C de kracht van K toe te eygenen voor a, o, u, l, n, r, ende na a, e, i, o, u, l, n, r: T of dt t'eynden inde Sillabe te gebruyken / daer D behoord te wezen: S voor inde sillabe inde plaetze van Z te stellen: ch of ck t'eynden inde Sillabe inde plaetze van g te bezigen: ou te schryven daermen au stellen zoude: u, va, ende wa niet recht te onderscheyden / ende ander misbruyken meer / hier in dit kort begrijp een yder voor oogen gesteld / ons gevoelen altijd het oordeel van verstandiger onderwerpende / de welke wy / overtuygd zijnde van eenige grove feylen (buyten onze weten hier ergens ingeslopen) niet alleen wijken / maer ook daer voor danken zullen: Te meer / zooze bewyzen (met zelve duer den druk yet wat beters ofte gevoegelykers aenden dag te bryngen) dat hun de zake mede aengaet³⁾ / ende dattet hun meer gedaen is / om uyt liefde een yeder in 't algemeen t'onder-richten / dan uyt nijd op yemand in t byzonder vinnig te byten:⁺Het welke wy (7) meer den onverstandigen / als de zulke toebetrauwen⁴⁾ /

+ 6

1) ondernomen (vert. van fr. entreprins).

2) haast iedereen.

3) ter harte gaat.

+ 7

4) Ironisch gebruikt.

[p. 7]

als beter met hunnen aerd ende name overeen-komende. Doch alzoo het onbehoorlijk lasteren altijd met zijn zelfs straffe verzeld is / te weten / eygen schande / zoo laten wy deze ook vryelijken hunne galle tegen ons uytschieten / als die ons weynig stooten aen't ongegrond geblaf / daer mede zoodanige meest tegen den onverdienden¹⁾ uytvaren: vastelijk verhopende / datter noch eenige zullen gevonden worden / die dit ons doen meer loven dan lasteren zullen / al en waer't maer ten aenzien / dat²⁾ de edele geesten hier duer te meer te bedynken gegeven word / dat onze Nederduydsche spellinge niet heel volmaekt en is / ende daer neffens aengepord worden / om (zoo vél doenlyk is) de zelve tot haer hoogste volkomenheyd³⁾ te bryngen. Want te zeggen / datze geen zuyveringe noch herstellinge van noode en héft / zoude (dunkt ons) meer kommen⁴⁾ uyt een blind voor-oordeel / dan recht overleg vande zake zelve: Blind voor-oordeel zeggen wy / om dattet voor de ziende raedzaem⁵⁾ gemoederen al te klaer blijkt / datze beteringe behoefd. Deze dan / ende niet gene / willen wy dit ons Boexken geheelijken overgeven / omme (zoo't haer goed dunkt) de Nederlandsche juegd met aen raden wederom te behandigen⁶⁾: om welkers wille wy deze gerynge moeyte geirne ende gewillig gedaen hebben.

Vaert wel.

1) die het niet verdiend heeft; vgl. WNT i.v. onverdiend, bijw.: zonder te verdienen datgene waarvan sprake is. Wellicht is onverdiend hier oorspronkelijk bnw.

2) in dit opzicht dat.

3) Drukfout voor volkommenheyd; zie lijst p. 68.

4) Dit achten de schrijvers de juiste spelling, blijkens de drukfoutenlijst.

5) Vgl. WNT i.v.: welberaden, verstandig. Voor de onverbogen vorm zie Van Helten I, 100 vlgg.

6) WNT: ter hand stellen.

[p. 8]

⁺Ronsard Tot alphonce Del Bene.¹⁾

GEen schryver en behoeft²⁾ voor't ydel schimpen beven

Maer vry'lyk t'achten meer³⁾ de waerheyd voor te staen,

Dan 'tvolks oud quaed gevoel, 'twelk niet wil nemen aen,
Dan datt't voor oogen ziet van d'Ouders nagebleven.

Als of die meer dan ons in wijsheyd waer gegeven,

End datmen hun dies most in alles gantsch na-gaen,
Ia niet nieuw's vinden meer: maer duer zulk ydel waen
Word zeer de goed' natuer verkort, en t'onder dreven,⁴⁾

Gelijk ofz'⁵⁾ hedensdaegs geheel verstorven waer'
Om baren geesten kloek, end dat zy allegaer
Haer gaven in't begin op d'Ouders had gegoten.

Ook of zy niet en had behouden⁶⁾ noch bewaerd

Om ons te deelen med na milden Moeder-aerd,
Maer blyven most voor elk na-kommer toegesloten.

⁺Duerziet den grond. (9)

+ 8

1) Bij onderzoek van Ronsard, Oeuvres complètes, ed. Paul Laumonier dl. 7, bleek mij dat er geen sonnet van Ronsard is, tot A. Del Bene gericht. Bij nadere beschouwing van Ronsard's Abbregé, waaruit V.d.S. zo breed citeert, bleek dat V.d.S. het slot van de Abbregé, die aan Alphonse Delbene is opgedragen, in een sonnet heeft verwerkt, onder het opschrift ‘Ronsard tot Alphonce del Bene’, hetgeen zakelijk juist is. Na te hebben verklaard dat hij (Ronsard) indien dit korte exposé aan A. Delbene bevalt, een langer ‘discours’ zal geven over de mogelijkheden om de Franse taal te verrijken enz., poneert hij dat men ‘ne se faut soucier, comme je l'ay dit tant de fois, de l'opinion que pourroit avoir le peuple de tes escris, tenant pour reigle toute asseurée, qu'il vaut mieux servir à la verité qu'a l'opinion du peuple qui ne veut sçavoir sinon ce qu'il voit devant ses yeux et croyant à credit, pense que noz devanciers estoyent plus sages que nous, et qu'il les faut totalement suivre, sans rien inventer de nouveau. En cecy faisant grand tort à la bonne Nature, laquelle ils pensent pour le iourd'huy estre brehaigne et infertile en bons esprits, et que dés le commencement elle a respandu toutes ses vertus sur les premiers hommes, sans avoir rien retenu en espargne pour donner, comme mere tresliberale à ses enfans, qui devoyent naistre au monde par le cours de tant de siecles a venir’.

2) heeft nodig, behoort.

3) meer te achten.

4) Participium perf. zonder ge- vgl. Van Helten, Mnl. sprk. § 193d.

5) alsof de natuur.

6) niets had overgehouden.

+ 9