Verzamelde werken 1942-1944

[p. 37]

4. Schilder aan de Generale Synode van Utrecht 1940-1943 d.d. 26 mei 1942^1.

26 mei 1942

Aan de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, vergaderd te Utrecht d.d. 26 mei 1942

Weleerwaarde en eerwaarde broeders,

Hoewel ook ik uitgenoodigd werd, de zittingen uwer synode van heden en volgende dagen als praeadviseur bij te wonen, zal ik toch mij van medewerking aan de afwerking van uw aangekondigd program moeten onthouden; ik zal dus uw vergadering niet bijwonen, tenzij het in uw laatste zittingen genomen besluit betreffende de afhandeling, zoo mogelijk, van de z.g. ‘meeningsverschillen’ buiten werking mocht zijn gesteld door u^2..

De reden, waarom ik me van elke medewerking in de tenuitvoerlegging van dit besluit moet onthouden, heb ik reeds duidelijk aangegeven; behalve naar wat ik mondeling te uwer kennis bracht, toen ik officieel meedeelde, en verzocht aan te teekenen, dat ik me aan uw besluit niet kon conformeeren, kan ik ook naar een schriftelijke verklaring, aan uw moderamen in volle vergadering na voorlezing overhandigd, verwijzen^3..

Duidelijkheidshalve wil ik evenwel mijn bezwaren tegen uw beslissing schriftelijk nog vastleggen, en op een enkel punt nog toelichten.

Ik wijs er op, dat uw synode nalaat, te bewijzen, dat zij met haar eigen Hoogeschool even sterk rekent als met de Theol. Faculteit der Vrije Universiteit. Toen zij haar besluit, bovenbedoeld, nam, wist zij, dat prof. dr. K. Dijk

1. Origineel in Archief-Synode.

2. Op 17 december 1941 besloot de synode de zogenaamde meningsverschillen, ook wel leergeschillen genoemd, in mei 1942 te gaan behandelen (Acta 1940-1943, art. 550). Blijkens dit artikel verzocht Schilder aantekening dat hij zich aan de gevallen beslissing niet kan conformeren. In het archief van deze synode zijn de kladnotulen van de zittingen aanwezig. Op 12 december 1941 staat bij de Rondvraag: Prof. Schilder wil aangetek. hebb. dat hij z. niet kan conformeeren a.h. gevallen besluit’. Zie Archief-Synode.
De leergeschillen werden in 1936 door de synode van Amsterdam op de agenda geplaatst, zonder dat enige kerk hierom gevraagd had. Ze hadden betrekking op de volgende onderwerpen: algemene genade, genadeverbond, onsterfelijkheid der ziel, pluriformiteit der kerk, vereniging van de beide naturen van Christus en zelfonderzoek (Acta 1936, art. 212).

3. Een schriftelijke verklaring van zijn hand viel door mij in het synodearchief niet op te sporen.

[p. 38]

gevangen werd gehouden, dat prof. dr. J. Ridderbos, zij het ook langs een nietofficieel genoemden weg, immers door een volgens dr. W.A. van Es ‘persoonlijken’ brief aan dezen, had kenbaar gemaakt niet langer dan enkele dagen in uw midden te kunnen zijn, gelijk hij ook reeds geruimen tijd buiten Kampen verblijf houdt. Van mijzelf wist ze - en het zou eerst aan den hoogleeraar dr. H.H. Kuyper beschoren blijven, láter in dezen publiek mijn oprechtheid in twijfel te trekken^4. - dat ik vanwege de Duitschers me heb te onthouden van élke publicatie, tenzij ik uw Hoogeschool van haar derden hoogleeraar en mijn gezin van zijn vader wil berooven door deportatie naar een concentratiekamp. Uw synode wist derhalve, dat van de gewone Kamper hoogleeraren meer dan 50% verhinderd zou zijn, langs den gewonen en geordenden weg mee te werken in zaken van leer en confessie, die met name door praeadviseurs der Vrije Universiteit in eerster instantie als buitengewoon belangrijk zijn aangediend, nog wel in openbare aanklachten^5.. Zij wist tevens, dat van de Theol. Fac. der V.U. niemand van dergelijke moeilijkheden eenigen hinder ondervond; één hunner trouwens redigeert een blad, dat zich herhaaldelijk op het standpunt der bezettende macht plaatste, en derhalve van een schrijfverbod allicht geen hinder ondervinden zal^6.. De zaak staat, laat men prof. Bavinck^7. die op twee plaatsen

4. H.H. Kuyper schreef meer dan eens over het ‘zogenaamde schrijfverbod’ dat door de Duitse autoriteiten aan Schilder zou zijn opgelegd. Zo in zijn blad De Heraut van 8 februari 1942. Zie ook De Heraut van 9 oktober 1940. Ook schreef Kuyper in een brief van 9 september 1940 aan ds. H. Veldkamp te Sneek onder meer: ‘Wat K.S. betreft, zoo is de voorstelling dat hij een martelaar zou wezen zooals de Apostelen in strijd met de waarheid. Vermoedelijk zijt ge niet op de hoogte met wat de gronden zijn, waarom de Duitsche overheid hem heeft gevangen genomen en ook niet met wat K.S. daarop verklaard heeft, want dan zoude ge weten, dat dit met de belijdenis van Christus niets te maken heeft’. Op 22 augustus 1940 was Schilder namelijk door de Duitsers gearresteerd en in het Huis van Bewaring te Arnhem gevangen gezet. Pas na drie en een halve maand, op 6 december 1940, werd hij vrijgelaten. Maar hij kreeg tegelijk de aanzegging dat hem voortaan ‘elke schrijvers- of journalistieke werkzaamheid’ verboden werd. Over deze hele zaak zie Bijlagen bij het Kerkelijk Handboek van de Geref. Kerken (onderhoudende art. 31 K.O.) in Nederland, Goes 1946, waarin een uitvoerige correspondentie tussen Schilder en Kuyper wordt gepubliceerd. Zie ook De Vries 2 en recent: J. Ridderbos, Strijd op twee fronten, Schilder en de gereformeerde ‘élite’ in de jaren 1933-1945, collaboratie en verzet op kerkelijk en politiek terrein, Kampen 1994, met name deel 2, pag. 44-65. H. Veldkamp (1895-1956) was sinds 1931 gereformeerd predikant te Sneek. Hij was als schrijver in de kerkelijke pers een opvallende figuur, die wegens zijn eigen stijl velen aansprak, met name in zijn boeken over de profeten van het Oude Testament.

5. Het waren met name H.H. Kuyper en V. Hepp die op de synode van Amsterdam 1936 met ernstige beschuldigingen tegen Schilder en anderen waren gekomen. Kuyper betoogde toen onder meer: ‘spreker wil zich niet ontveinzen dat hij den toestand in de Gereformeerde Kerken ernstiger inziet dan ooit (...). Als de kerk niet spreekt vreest spreker, dat zij afwijkt van het geloof dat eenmaal aan den heiligen is overgeleverd’. Hepp ‘herinnerde aan het woord der Schrift, waarin de Koning der Kerk zegt tegen Zijn Kerk: Ik heb eenige dingen tegen u, dat gij dwalingen toelaat’ (Zie: De Reformatie van 18 september 1936).

6. Schilder denkt hier aan het blad De Heraut.

7. J.H. Bavinck (1895-1964) promoveerde in 1919 aan de Friedrich-Alexander-Universität te Erlangen op een proefschrift Der Einfluss des Gefühls auf das Assoziatonsleben bei Heinrich von Suso. Hij werkte als predikant een aantal jaren in het toenmalige Nederlands-Indië. Sinds 1927 was hij gereformeerd predikant te Heemstede. In 1934 werd hij docent aan de Theologische School te Djocja in Indonesië. In 1939 werd hij benoemd als hoogleraar aan de Theologische Hogeschool te Kampen en als buitengewoon hoogleraar aan de VU te Amsterdam in de missiologie.

[p. 39]

doceert, buiten beschouwing, thans zóó, dat van Kampen twee, van Amsterdam acht hoogleeraren in staat zijn, in volle vrijheid mee te werken. Die verhouding is nóg onevenrediger dan in andere opzichten, b.v. in aanwijzing van moderamenleden en in benoemingen zich pleegt af te teekenen. Onbillijk wordt ze bepaald, waar het zaken van leer betreft, en waar de beschuldigende partij in 1936 juist aan de Theol. Fac. der V.U. met name te vinden was.^8.

Voorts wijs ik er op, en dit bij herhaling, dat mijn respect voor de kerken, en tenslotte ook voor mijzelf, die in een tweetal der onderdeelen van het rapport der vijf van de zeven deputaten van de Amsterdamsche synode ben gerangschikt onder degenen, die onschriftuurlijke leeringen verkondigen^9., en (dit voeg ik er aan toe), die wat zij onschriftuurlijk noemen, van plan ben, te blijven leeren, mij verhindert met de desbetreffende zaken in een heel of half duister met u weg te schuilen. Ook het respect voor anderen, die mede betrokken zijn geworden in openbare beschuldigingen^10., verbiedt mij zulks.

Indien hetzij door mijzelf, hetzij door anderen, onschriftuurlijke, van de confessie afvoerende of ermee strijdende leeringen worden verbreid, dient openlijk en onder overlegging van volledig bewijsmateriaal hiertegen te worden opgetreden. Ik verlang geen positie aan uw eigen Hoogeschool, die door heimelijke oppositie wordt ondermijnd; ik verlang evenmin verdragen te worden, als men door niet-openbare behandeling het belang der kerken uit het oog verliest. En ik verzoek u, er nota van te willen nemen:

a) dat ik, voor wat mijzelf betreft, het rapport betreffende de kerk door de

8. Schilder denkt hier aan de onderlinge verhouding van de Theologische Hogeschool te Kampen en de Theologische Faculteit aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Deze zou volgens hem niet in rekening zijn gebracht bij de aanwijzing van moderamenleden en bij benoemingen.
Ter verduidelijking: Sinds de Vereniging in 1892 van de kerken, die uit de Afscheiding en de Doleantie voortkwamen (Zie over de Afscheiding CE 1, pag. 98 vv. en over de Doleantie CE 2, pag. 448 vv.) kenden de Gereformeerde Kerken twee opleidingen voor predikant.
Te Kampen ‘de School der kerken’, onder toezicht van door de synode benoemde curatoren.
Te Amsterdam de Theologische Faculteit aan de VU, waarvan de hoogleraren de drie formulieren van eenheid dienden te ondertekenen. Maar de VU ging uit van een vereniging en niet van de kerken zelf. Vandaar dat elke kandidaat, zowel uit Kampen als uit Amsterdam, slechts door een classicaal praeparatoir examen beroepbaar kon worden gesteld in de Gereformeerde Kerken. De synode van Middelburg van 1896 besloot dit praeparatoir examen in te stellen, dat door de classicale vergaderingen diende afgenomen te worden. De synode van Utrecht 1905 heeft het in het toenmalige artikel 4 van de kerkorde opgenomen. Zie Joh. Jansen, Korte Verklaring van de Kerkorde, kampen 1952, pag. 23, 24.

9. In de rapporten over de pluriformiteit van de kerk en de algemene genade, die later binnen kwamen dan de rapporten over de onsterfelijkheid van de ziel, het genadeverbond en het zelfonderzoek en de vereniging van de beide naturen van Christus, bleek Schilder naast anderen beschuldigd te worden van afwijking van de belijdenis.
Zo werd in het rapport over de pluriformiteit van de kerk breed in een aantal noten geciteerd uit wat Schilder in de loop der jaren over de kerk geschreven had. Cursief staat er dan: ‘De opvatting, dat “de” kerk alleen bestaat in de presente vergaderingsactie van Christus of slechts bestaan zal, wanneer die actie voltooid zou zijn, gaat uitdrukkelijk tegen Schrift en belijdenis in’ (pag. 10).
In het rapport over de algemene genade werden uit een aantal boeken van Schilder en ook uit De Reformatie enkele zinsneden doorgegeven. Wanneer Schilder de uitdrukking ‘kleine overblijfselen’ in de Nederlandse Geloofsbelijdenis (art. 14) geniaal gevaarlijk noemt, schrijven de deputaten: ‘Hierin wordt dus critiek geoefend niet op dogmatische geschriften, maar op gereformeerde belijdenisschriften’, pag. 42. Men zag daarmee zelfs de deur naar leervrijheid geopend.

10. Zo werden A. Janse en D.H.Th. Vollenhoven van dwalingen beschuldigd inzake hun opvattingen over de ‘onsterfelijke ziel’. Zie: het rapport over de onsterfelijkheid van de ziel, pag. 16, 17. Ds. D. van Dijk, A. Janse en ds. I. de Wolff werden bestreden wegens hun verbondsopvatting. Zie: het rapport Genadeverbond en zelfonderzoek, pag. 37vv.

[p. 40]

vijf bedoelde deputaten uitgebracht, in hooge mate ondeskundig acht, en in zijn conclusies verwerp;

b) dat ik het daarnaast van diezelfde zijde uitgebrachte rapport inzake ‘algemeene genade’, alweer zoover het zich tegen mij keert, behalve ondeskundig ook in zijn tendentieuze wending van woorden onwaardig acht;

c) dat ik wat de vijf bij mij bestrijden, leer en blijf leeren; en

d) ik het recht voor mijzelf, die behalve in dezen mede-aangeklaagde, althans beschuldigde, ook deputaat van Amsterdam en commissielid van Sneek ben^11., verlang, mij over een en ander uit te spreken in volkomen gelijkheid van recht met alle andere deputaten en commissieleden. Ik kan geen genoegen nemen met niet openbare behandeling; ook niet met semi-openbare, b.v. door openstelling van de synodale vergaderingen voor toevallige bezoekers. Ik let op het feit, dat de vijf deputaten hun rapport hebben doen drukken, ook hun laatste, te laat ingediende rapport, dat zij lieten drukken toen zij reeds wisten, dat prof. Vollenhoven^12. en ik, mede-deputaten ons rapport voorzichtigheidshalve hadden laten stencilen; alsmede op het feit, dat langs een duisteren weg van hun gedrukte rapport kennis is gegeven aan dr. H. Beets, die den Amerikaanschen kerken reeds van deszelfs inhoud kennis gaf; alsmede op het andere feit, dat

11. Schilder werd door de synode van Sneek 1939 op 29 augustus 1939 benoemd als adviseur van commissie I, die de rapporten over de leergeschillen had te beoordelen. Bij het inzien van de rapporten van de deputaten, die door de synode van Amsterdam 1936 waren benoemd, kwam hij tot de ontdekking dat ook hij daarin werd aangeklaagd. Hij moest dus onder meer over beschuldigingen oordelen die tegen hemzelf waren ingebracht. Daarmee moest hij als rechter in eigen zaak oordelen. Een z.i. onmogelijke positie. Daarom zag hij zich genoodzaakt, nadat hij eerst op aandrang van anderen mee was blijven doen, zich uit deze commissie terug te trekken. Zie: G. Janssen, De feitelijke toedracht⁴, Groningen 1964, pag. 14, 15.

12. D.H.Th. Vollenhoven (1892-1978) was sinds 1925 gereformeerd predikant te 's Gravenhage. Hij promoveerde in 1918 aan de VU op een proefschrift De wijsbegeerte der wiskunde van theïstisch standpunt in 1918. Sinds 1926 was hij hoogleraar in de psychologie en de filosofie aan de VU. Zie over hem en zijn verhouding tot Schilder: De Vries 3.

[p. 41]

rondom deze rapporten publicaties staan, ook in de kerkelijke pers, waarin ook mijn naam is genoemd.

Tegen dit laatste heb ik uiteraard geen enkel bezwaar; maar ik heb het des te meer tegen een handelwijze als thans op aanbeveling voornamelijk van de beschuldigende broeders is aanvaard, en die hierop neerkomt, dat de zaken worden afgehandeld, terwijl ik vanwege Duitsche bepalingen niets kan publiceeren^13.. Ik vraag afhandeling in het volle licht, d.w.z. onder overlegging van álle rapporten aan de kerken, onder vooropstelling van den eisch, dat de ‘leerbeslissing’ wordt gepubliceerd tegelijk met de rapporten en onder erkenning van de onbroederlijkheid van elken maatregel, welke bij de afhandeling der zaak van de zes in geding gebrachte punten (welke van elkaar niet gescheiden mogen worden) den eenen deputaat tegenover den anderen, het eene commissielid tegenover het ander, den beschuldigde tegenover de beschuldigers in een ongelijke positie ten aanzien van de publicatiemogelijkheden zou laten staan.

Er worde niet geklaagd, dat ik hier tezeer mijn persoonlijke verlangens naar voren breng. Ik meen het recht te hebben, zulke verlangens te doen gelden. Prof. Aalders^14. sprak in 1936: zij, die nieuwe gevoelens in de kerken in-dragen, moesten er juist prijs op stellen, als men ze wilde toetsen. Ik mag thans in 1942 zeggen: zij, die beschuldigingen hebben geuit, moesten er prijs op stellen, deze ter toetsing in het openbaar te helpen geven. Zulks te meer, waar enkelen hunner trachten, theologische meeningen, die destijds met klem van redenen zijn aangevochten in de dagen vóór en ná de vereeniging van 1892, als alleengereformeerd aan te dienen^15.. Wat toen als niet-gangbare meening door onderscheidenen bestreden werd, pogen zij thans als uitgangspunt voor bestrijding van deels met de vroegere opponenten parallel loopende meeningen en als ‘de’ gangbare meening voor te stellen. Voorzoover zij, met miskenning van de geschiedenis der vereeniging van 1892, het dogmatisch onderwijs te Kampen daarmede hebben aangevochten, onder een meer suggestieve dan geargumenteerde sanctieverleening aan theologische opinies, die destijds terecht bestreden zijn, heeft de dogmaticus van uw eigen Hoogeschool, én als deputaat, én als commissielid, én als rechtstreeks beschuldigde, recht van eischen. Het recht ook van zich niet te conformeeren, en daarin door uw synode en haar moderamen minstens evenzeer ontzien te worden, als de hoogleeraren der V.U. ontzien zijn,

13. Zie hierover de inleiding.

14. G.Ch. Aalders (1880-1961) was sinds 1911 gereformeerd predikant te Ermelo en sinds 1920 hoogleraar in de oudtestamentische vakken aan de theologische faculteit van de VU te Amsterdam. Hij promoveerde in 1911 aan de VU op een proefschrift De valsche profetie in Israël. Wanneer hij dit heeft gezegd viel niet te traceren.

15. Schilder denkt hier aan het verzet uit Afgescheiden kring tegen de leer van de veronderstelde wedergeboorte van Abraham Kuyper. Hij geeft in Looze kalk daarvan diverse voorbeelden.

[p. 42]

toen zij zich niet conformeerden aan de besluiten van 1936 inzake N.S.B. en C.D.U. Het is noch voor ondergeteekende, noch voor de kerken een ramp als er beschuldigingen worden geuit; maar het is wél een ramp, een bedroeven van den H. Geest, en een verloochening van het karakter der kerk, indien men beschuldigingen openlijk uit, en ze niet óf openlijk waarmaakt onder erkenning van elks recht op volledig mee-spreken, óf openlijk herroept, of als ijdel afwijst. Men moet ernstige zaken niet ongemerkt van de tafel nemen. Curatoren der Theologische Hoogeschool hebben bij stemming beslist, dat hun notulen geen mededeeling zouden doen van het feit, dat ik hun bericht had, door vijf deputaten van Amsterdam, onder wie één sinds overleden^16., en één nog in leven zijnd curator^17., te zijn beschuldigd van afwijking van Schrift en Belijdenis. Ik hoop, dat soortgelijke retoucheering van het beeld der kerkelijke geschiedenis geen herhaling vindt bij uw synode. Er is een recht van beschuldigden, om acte te nemen en te doen nemen van wat hun wordt verweten. Er is een plicht van beschuldigers, om hun woord waar te maken of terug te helpen nemen. En dat alles voor hetzelfde forum, dat men voor de beschuldiging gekozen heeft.

Weliswaar niet deze, maar toch de volgende synode, zal, indien prof. dr. K. Dijk lang geïnterneerd blijft, de vraag te overwegen krijgen, of zij de zaak van het Kamper promotierecht, die volgens de Acta van Sneek, alsdan aan de orde móet komen, zal afhandelen naar de genomen beslissing, dan wel billijkheidshalve, zal wachten, tot ook Prof. Dijk ten volle in deze mede hém rakende materie zal kunnen meespreken. Wie over enkele maanden zou pleiten vóór het wachten op een door de bezettende macht in zijn vrijen armslag gehinderden broeder, moge in deze dagen ervoor bewaard worden, daartegen te pleiten in het geval der meeningsgeschillen.

Laat me nog één persoonlijke aangelegenheid noemen, die hetgeen mij in heel uw beslissing grieft als onrecht, in betreurenswaardigheid schijnt te overtreffen. Uw praeadviseur dr. H.H. Kuyper heeft, en het is niet de eerste maal, zich tot publieke beleediging laten verleiden, toen hij in ‘De Heraut’ van ‘schier stelselmatige obstructie’ sprak^18., daarbij onder andere blijkbaar op mij doelende, en toen hij tevens duidelijk uit liet komen, mijn verzekering van een absoluut duitsch schrijfverbod niet te gelooven; bij herhaling werd dit als ‘zoogenaamd’ schrijfverbod aan de kaak gesteld. Daarmee is het element der eerlijkheid in woord en geschrift in geding gebracht. Ik breng deze zaak niet op uw tafel; want reeds eenige weken geleden bracht ik ze voor de kerk van Scheveningen^19., die prof. Kuyper verzocht heeft, mij te schrijven, hetgeen hij tot op dezen dag heeft nagelaten; hetgeen den schijn van obstructie, helaas, niet vermijdt. Zoolang deze zaak de mindere vergadering bezig houdt, behoort ze niet bij u. Wel noem ik ze, omdat ik weet, dat het door prof. Kuyper verspreide venijn ook door anderen wordt ingedruppeld in het bewustzijn der kerken. Ik acht het beneden mij, hierover verder één woord te wisselen met den redacteur

16. J.L. Schouten.

17. G. Diemer.

18. In De Heraut van 8 februari 1942 schreef H.H. Kuyper dat ouderling A. Scholtens te Groningen (zie over hem noot 6 op pag. 161) en Schilder zich schuldig maakten aan ‘van meetaf een stelselmatig obstructie’ tegenover de synode.

19. Vanwege de hier genoemde beschuldigingen richtte Schilder zich tot de kerkenraad te Scheveningen, van welke kerk Kuyper lid was. Op 5 maart 1942 schreef hij een brief met de klacht ‘dat het lid uwer kerk, dr. H.H. Kuyper, zich tegenover mij openlijk heeft misgaan in een zonde tegen het negende gebod van de wet des Heeren, en daarin volhardt’. Daarom verzocht hij de kerkenraad met Kuyper daarover te spreken en van hem te vorderen dat hij de valse aantijging geheel en al als onwaar terug zou nemen.
Hieruit vloeide een brede correspondentie tussen de kerkenraad, Kuyper en Schilder voort, zonder resultaat. Wel nam Kuyper in zijn blad van 1 maart 1942 de uitdrukking ‘stelselmatige obstructie’ terug. Echter niet omdat deze onwaar zou zijn, maar omdat daarover in een geheim rapport was geklaagd en Kuyper zonder schending van de geheimhouding geen bewijzen op tafel zou kunnen leggen.
Schilder ontkende het bestaan van deze geheime stukken en constateerde dat Kuyper in feite zijn aanklacht handhaafde. Ook beklaagde hij zich erover dat Kuyper over een ‘zogenaamd schrijfverbod’ sprak.
Op 22 september 1942 schreef de kerkenraad aan Schilder dat hij zich niet bevoegd achtte tot een objectief oordeel, omdat dit inzage in allerlei stukken en wetenschap van allerlei dingen zou betekenen, die de kerkenraad niet was gegeven. Daarom riep de raad beiden op tot voortgaande briefwisseling of broederlijke samenspreking om tot overeenstemming te komen.

[p. 43]

van ‘De Heraut’, nadat deze op mijn tot hem gerichten brief alle antwoord schuldig gebleven is in particuliere correspondentie, en in de pers de eerst begane fout nog verergerd heeft. Uw vergadering wil ik er echter op wijzen, dat er grenzen zijn in het aantasten van iemands ambtelijken eer. Als tijdens dezelfde synode, die van de zijde van dr. W.A. van Es copie, en dan wel nietgeteekende, zag toezenden aan dr. H.W. van der Vaart Smit^20., en die van prof. Kuyper de verzekering vernam, dat deputaten voor de correspondentie met de hooge overheid niet wisten, waarom ik gevangen werd genomen, hetgeen, zooals uit bijgevoegde bijlage blijkt, prof. Kuyper zeer goed wist, nu ook nog door prof. Kuyper het mij opgelegde schrijfverbod openlijk als een mijnerzijds slechts als voorwendsel gebruikte fictie wordt aangediend, dan is de broederlijkheid in de (dank zij den Duitschers) thans wel zeer éénzijdig gevoerde polemiek wel heel en al zoek, ondanks de door deze zelfde synode daartegen gekeerde openbare vermaningen, en wordt, gelijk trouwens ook tegenover andere leden uwer vergadering het geval dreigt te worden, de vriendschappelijke omgang schier onmogelijk gemaakt.

Ik merk dit op, opdat, indien uw vergadering door buiten-werking-stelling van haar bekende besluit mij alsnog den weg tot medewerking zou openstellen, men verstaan moge, dat ik, zoolang Prof. Kuyper niet zijn dubbele aantijging algeheel heeft teruggenomen, hem de hand niet zal reiken.

Tenslotte; onder dit alles heb ik bedacht, en bedenk ik, dat het één dag na

20. H.W. van der Vaart Smit (1880-1985) promoveerde in 1917 aan de VU op een proefschrift De natuurphilosophie en het theïsme. Hij was sinds 1929 gereformeerd predikant te Zwijndrecht-Groote Lindt. In 1936 kwam hij ‘buiten vaste bediening’ te staan. Hij had nationaal-socialistische sympathieën en was sinds 1936 directeur van het door hemzelf opgerichte Nederlands-Christelijk Persbureau. Hij had veel contacten in Duitsland.
Zie over hem: J. Ridderbos, Strijd op twee fronten, deel 1, pag. 249 vv en 382 vv.

[p. 44]

Pinksteren is. Moge de Heilige Geest onze kerken voor verdere verloochening van den ernst der kerkelijke handelingen bewaren. ‘Uw ja zij ja, en uw neen neen, en wat boven deze is, dat is uit den booze’^21.. Wie ‘tegen’ zijn ja of neen ingaat, die zondigt incidenteel, die doet zonden (meervoud). Maar wie er boven uit-gaat, d.w.z. de kerkelijke of niet-kerkelijke aandachtssfeer verdeelt in wél, én niet onder hoogdruk staande verantwoordelijkheidsregionen, die zondigt altijd, die doet ‘zonde’ (enkelvoud). Het komt mij voor, dat een synode, die publiek broeders laat beschuldigen, en die besluit, de daarbij betrokken zaken af te handelen nádat het voorstel-Scheele om met behandeling te wachten, tot er voor publicatiemogelijkheden gelijkgerechtigheid verkregen is, door haar verworpen is, de door Christus' woord hier aangewezen gevarenzône naderbij gekomen is.

Dat zij zich van die houding alsnog naar aanleiding van vele kerkelijke verzoeken rekenschap geve, en zich ervan terug late leiden, is mijn oprechte wensch; mocht deze zijn vervuld, dan zal ik gaarne me weer bij haar voegen.

Inmiddels verblijf ik, met heilbede,

Uw broeder

21. Zie: Matteüs 5:37.