Het Vroman-effect. Over leven en werk van Leo Vroman

[p. 83]

Ben Peperkamp
‘Een verre reis’. Over het ‘pak van Vroman’ en een ongepubliceerd gedicht

Het ‘pak van Vroman’

In het voorjaar van 1984 zond Leo Vroman op verzoek van Els Rutten en A.L. Sötemann een omvangrijke verzameling documenten naar het Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht. Deze documenten (circa tweehonderd kladhandschriften, vier werkschriften, een tiental typoscripten en drukproeven) waren afkomstig uit Vromans literair archief. Over dit archief vertelde Vroman in een interview: ‘ik bewaar al mijn kladjes voor het geval ik wil weten of iemand wil weten hoe het precies gegaan is. Niet dat ik er ooit naar kijk, eerlijk gezegd, ik stop ze allemaal in een lade of zoiets.’¹ In de daaropvolgende maanden werd deze verzameling, aangeduid met het ‘pak van Vroman’, door E.P.A. Lucas en mij geïnventariseerd, beschreven en voor zover mogelijk chronologisch geordend. Eind 1985, toen ook de Vromancollectie van het Letterkundig Museum en enkele particuliere archieven waren bekeken, was dit archivalisch karwei geklaard, en lag een belangrijk deel van de gedichten, het toneelwerk én het proza in handschrift voor verder onderzoek gereed.²

In dit ‘pak’ bleek zich een gering aantal voltooide, maar nog ongepubliceerde gedichten te bevinden. Vermoedelijk heeft Vroman deze gedichten gewogen en voor publikatie te licht bevonden. Een van deze voltooide, maar nog niet gepubliceerde gedichten, getiteld ‘Een verre reis’ wordt hieronder voor de eerste maal gepubliceerd. ‘Een verre reis’ behoort tot een reeks verzen die Vroman in krijgsgevangenschap (1942-1945) heeft gemaakt, en waarvan een aanzienlijk aantal in zijn debuutbundel Gedichten (1946) is opgenomen.³

1 ‘[Interview met] Leo Vroman’. In: W.M. Roggeman, Beroepsgeheim 4; gesprekken met schrijvers. Antwerpen 1983, p. 143.

2 Zie voor een summiere samenvatting van onze bevindingen verder E. Lucas en B. Peperkamp, ‘Hoe moet ik schrijven? Over handschriften van Leo Vroman’. In: Vooys 6 (1987/88) no. 2, p. 34-42.

3 L. Vroman, Gedichten. Amsterdam 1946. Deze gedichten zijn ook opgenomen in L. Vroman, Gedichten 1946-1984. Amsterdam 1985, p. 45-79 (van Java tot Nagaoka, 1942-1945). Vroman heeft indertijd ook dagboeken bijgehouden. Deze worden thans bewaard in het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage. Bert Voeten verzorgde de uitgave van enkele dagboekfragmenten. Zie L. Vroman, ‘Dagboekbladen uit het kamp Tjilatjap’. [Ed. B. Voeten]. In: De Gids 128 (1965), dl. 1, p. 275-277. Een systematisch onderzoek naar deze dagboeken is nooit uitgevoerd; daarom heb ik ze hier buiten beschouwing gelaten.

‘Een verre reis’

‘Een verre reis’ is een 132 versregels tellend gedicht, overgeleverd in handschrift, en voorzien van de initialen L[eo]. V[roman]. Het is gedateerd op 24

[p. 84]

maart 1943. Bekend is dat Vroman, die na de aanval van het Japanse leger op Nederlands-Indië krijgsgevangen was gemaakt, op 24 maart 1943 verbleef in een gevangenkamp te Tjimahi, een havenstad aan de zuidkust van Midden-Java. Dat hij ook daar gelegenheid heeft gevonden gedichten te schrijven, blijkt onder meer uit een brief aan zijn vriend Jan Greshoff van 15 september 1945. Daarin vertelt hij: ‘Ik heb [in detentie] wel wat geschreven (een lange novelle in Bandoeng '42 en een in Osaka '44, gedichten in Tjilatjap '42, Tjimahi '43 en Nagaoka '45) maar het is nog steeds niet best.’⁴

Over de omstandigheden in Tjimahi, en Vromans letterkundige activiteiten in dat kamp, zijn we geïnformeerd door Rob Nieuwenhuys, Ivo Veenstra, Bernard van Tijn en Erik de Vries. Zij waren in 1943 eveneens in Tjimahi gedetineerd. Veenstra vertelt over zijn omgang met Vroman: ‘Wie hem kenden wisten dat hij een dichter was die in de meest barre kampomstandigheden zijn vrienden onophoudelijk verraste en ontroerde met zijn op blaadjes of vodjes van het schaars wordende papier gekrabbelde verzen.’⁵ Vooral Nieuwenhuys moet indertijd een intensief contact met Vroman hebben gehad. Van Tijn vertelt hierover: ‘Wanneer ik aan Rob [Nieuwenhuys] terugdenk, dan zie ik ook hoe belangrijk voor hem in het kamp zijn verhouding tot Leo Vroman is geweest. Hij heeft, vooral in Tjilatjap [...] en in Tjimahi, totdat Vroman door transport van ons gescheiden werd, als het ware bij het kraambed gestaan waarin de dichter zijn gedichten ter wereld bracht. Via Rob konden wij van deze gedichten kennis nemen.’⁶

Nieuwenhuys herinnert in dit verband aan het optreden van Erik de Vries, een ‘hevig bewonderaar van Vromans werk’.⁷ ‘Erik de Vries schreef zoveel mogelijk gedichten van Leo over en dateerde ze dan. Uit zijn aantekeningen weten we nu dat de drie [...] gedichten “Volencis”, “Sint Fleurycke” en “Jeldican [en het woord]” op respectievelijk 24, 29 en 30 maart 1943 werden geschreven.’⁸ Wanneer de aantekeningen van De Vries correct zijn, zijn ‘Een verre reis’ en ‘Volencis’ dus op dezelfde dag op schrift gesteld. Vroman vertelde nog over De Vries: ‘Hij had toen [in detentie] al mijn gedichten uit het hoofd geleerd, om ze - als ik zou omkomen - uit te laten geven. Het is niet nodig geweest.’⁹ Wel heeft De Vries na de bevrijding in 1945 nog gedichten van Vroman in aanwezigheid van Simon Vestdijk gedeclameerd. Op een briefkaartje van Vestdijk, gericht aan Vromans latere echtgenote Tineke Sanders en gedateerd 29 mei 1946, staat immers: ‘De gedichten van uw verloofde- - voor zoover ik ze ken - appreciëer ik ten zeerste. Ik hoorde Erik de Vries er een paar voordragen.’¹⁰

‘Een verre reis’ bevat verwijzingen naar de omstandigheden waarin de gedetineerden zich bevonden. Van Tijn schrijft het volgende over het gedrag van

4 J. Greshoff en L. Vroman, Brieven over en weer. Ed. S. van Faassen. Amsterdam 1977, p. 56.

5 J.H.W. Veenstra, ‘Vroman als kampartist’. In: Zestig jaar Leo Vroman. Tirade 19 (1975), p. 357. Zie ook J.H.W. Veenstra, ‘De Japanse bezetting van Indië wordt nauwelijks weerspiegeld in onze literatuur’. In: Vrij Nederland, 20 augustus 1960.

6 C. Spoor, ‘Onschendbaar domein in Japans kamp; [interview met Bernard van Tijn]’. In: Rob Nieuwenhuys. Leven tussen twee vaderlanden. Amsterdam 1982 [speciaal nummer van] De Engelbewaarder 7 (1982), p. 58.

7 M. Nord, ‘[Interview met Leo] Vroman: “zeer dichtbij en toch onbereikbaar”’. In: Het Parool, 19 juni 1981.

8 R. Nieuwenhuys, ‘De onaantastbare gevangene’. In: Zestig jaar Leo Vroman. Tirade 19 (1975), p. 368. De genoemde gedichten in Gedichten, p. 31-39 en Gedichten 1946-1984, p. 69-77. In Nord, ‘[Interview met Leo] Vroman’, wordt nog verteld: ‘[De Vries komt] te voorschijn met een cahier waarin hij, in het kamp, met een verbluffend sierlijk klein handschrift de gedichten van Vroman heeft overgeschreven.’

9 [Anoniem], ‘[Interview met] Leo Vroman: “Misschien leef ik niet meer en droom ik dit allemaal”’. In: Nieuwe Leidse Courant, 19 november 1968; ook in Het Binnenhof, 19 november 1968.

10 Briefkaartje bewaard in Editie-archief Vroman.

[p. 85]

[50] Isidore Snapper, hoogleraar medicijnen aan Columbia University te New York en tevens verbonden aan Mount Sinai Hospital en Bethel Hospital aldaar, overreedde zijn neef Leo Vroman in 1945 om in de Verenigde Staten te blijven en daar een wetenschappelijke loopbaan na te streven. De foto is genomen in de jaren zestig.

[51] In The Saturday Review van 14 september 1946 publiceerde Vroman deze cartoon.

[p. 86]

[52] Tineke nog in Utrecht, in april 1947. Na haar examen als semi-arts zou ze naar Leo in de Verenigde Staten gaan.

[53] Deze kaart met een gelukwens voor zijn verjaardag stuurde Tineke al op 2 maart 1947 uit Utrecht naar Leo in New York. Te herkennen zijn onder andere een ‘aapje’, ‘Totty de Sphinx’ en ‘Sophie’. Leo logeerde bij zijn oom Snapper in het Barbizon Plaza Hotel te New York.

[p. 87]

Vroman in gevangenschap: ‘De houding van Leo Vroman was: ik zie niks, de werkelijkheid is voor mij geen werkelijkheid.’¹¹ Nieuwenhuys verklaart: ‘Maar werkelijk toegang tot zijn innerlijk kreeg niemand. Hij leefde in zijn eigen wereld en voelde zich alleen daarin autonoom. [...] We kunnen niet zeggen dat Leo de werkelijkheid aanvaardde, maar de werkelijkheid was er voor hem nu eenmaal en elk verzet was zinloos. Leo bezat, gelukkig voor hem zelf, de mogelijkheid zich eruit terug te trekken in zijn eigen wereld.’¹² Over het gedicht ‘Aan R[ob] N[ieuwenhuys]’, dat eveneens in Tjimahi ontstaan is, schreefVroman nog: ‘[hierin] probeerde [ik] uit te leggen hoe bijna opzettelijk ik mij door de omstandigheden, de wereld, het land en mijn gevoelens liet overweldigen en vereenzamen, misschien maakte dat ook het nadenken makkelijker’.¹³ Het is niet moeilijk in ‘Een verre reis’ een zelfde, evasieve houding aan te wijzen, en in het verlengde ervan ‘Een verre reis’ als een puur autobiografisch document te interpreteren. Wie dat doet, mag niet vergeten dat in Tjimahi ook een jonge dichter met taal aan het werk is geweest - een dichter die onder omstandigheden die naar menselijke maat amper te beschrijven en te begrijpen zijn, poëzie heeft gemaakt waardoor zijn vrienden werden ‘verrast en ontroerd’. Een socialer daad kan men zich, in het bescheiden perspectief van de poëzie, niet indenken.

‘Een verre reis’ is met (grijs) potlood geschreven op drie blaadjes papier van 23,8 × 20,5 cm. Deze blaadjes zijn zo gevouwen, dat een katern van 12 bladzijden is ontstaan. Dit katern wordt bewaard in het Editie-archief Vroman, Utrecht. Waarom ‘Een verre reis’ niet is opgenomen in de bundel Gedichten, is mij helaas niet bekend. De meeste brieven over de totstandkoming van deze bundeluitgave heb ik (nog) niet kunnen achterhalen. Vast staat dat Vroman niet veel vertrouwen heeft gehad in de gedichten die tussen 1942 en 1945 zijn ontstaan, getuige zijn opmerking aan Greshoff: ‘het is nog steeds niet best’. Varianten heeft Vroman in ‘Een verre reis’ nauwelijks aangebracht. In een interview verklaarde Vroman over zijn werkwijze in gevangenschap: ‘wat ik in het kamp geschreven heb, is erg precieus van taal. Ik heb er erg aan lopen zuiveren voordat ik het schreef want ik had weinig papier en geen vlakgom.’¹⁴ De schaarse auteursvarianten en editeursingrepen zijn hier niet verantwoord.

11 Spoor, ‘Onschendbaar domein in Japans kamp’, p. 50.

12 Nieuwenhuys, ‘De onaantastbare gevangene’, p. 366-367.

13 L. Vroman, ‘Brief uit Brooklyn [open brief aan R. Nieuwenhuys]’. In: Rob Nieuwenhuys, p. 63. ‘Aan R.N.’ in Gedichten, p. 11-12 en Gedichten 1946-1984, p. 51-52. Zie ook het interview met J. Brokken: ‘Het laboratorium van Leo Vroman’. In: Haagse Post, 31 mei 1980, waarin de dichter verklaart: ‘tijdens de oorlog [...] was poëzie maken [...] voor mij een vlucht, een lekkere vlucht.’

14 ‘[Interview met] Leo Vroman: “Er bestaat geen science fiction meer, alles is science geworden”’. In: Bibeb, De mens is een ramp voor de wereld. Amsterdam 1969, p. 136.

[p. 88]

Leo Vroman Een verre reis

Steeds ligt mijn hoofd verkeerd,
door slapende mannen omringd:
het blijft een klein centraal
bolletje in de zaal,
slechts nog vaag door het lijf beheerd
dat reeds aan het voeteneind zinkt
als een afgezaagd stuk boom,
tot het traag rechtop verdrinkt;
En nu verdwijnt ook het hoofd,
in kringen.
God zij geloofd.

Maar naarmate de slaap zich vult
wordt de slaapplank een winterjas
die mij levensmoe omhult.
Het waait. Ik versnel mijn pas.
In de buitenwijk is het dag,
hoewel een verplaatste lantaarn
brandend gebleven is
omdat rechts, uit een oudere straat
nascheuten van duisternis
die verbruikt werd langs komen varen.
Alleen hij die steeds vóór me gaat
beweegt. Op het nieuwe trottoir
loopt hij alsof hij staat.
Slechts op de plaatsen waar
veel zand op de voegen ligt
springt hij rokende op en het zand
zet zijn glimmende schoenen in brand.
Hij huilt. Zijn gehele gezicht
is golvend zwartbont geitehaar.
Hij kijkt steeds weer om naar mij
om te waarschuwen: ‘hier’... doch neen,
hij kan de zwarte vlekken
op zijn gelaat alleen
gebarende zinloos vertrekken.
Het is ellendig hoe dit

[p. 89]

 

[54] Op 9 september 1947 kwam Tineke Sanders met de ‘Queen Mary’ in de Verenigde Staten aan. Op 10 september 1947 trouwde ze met Leo Vroman in Trinity Church te Highland Park, New Jersey. Een dag later werd deze foto genomen in het huis van de familie Fritz. Foto Ed Turenne.

 

[55] Van november 1947 tot januari 1948 woonden Leo en Tineke in dit houten huis in Colonia, New Jersey.

[p. 90]

 

zijn laatste kracht doet vermoeien

 

die voorkwam dat zwart en wit

 

door elkander zouden vloeien.

 

Daar opeens geeft hij alles op

 

en zwelt, en wordt een grauw

 

waarvan ik met tegenzin

 

etende deelgenoot word.

 

Want nu is mij een taak opgelegd,

 

doch het enige dat ik weet

 

is dat iemand iets heeft gezegd.

 

Wel staat er een kar gereed

 

van bloedwarm wangevlees

 

doch nu ik instap zweet

 

het water pas wulps en lauw

 

van de wand en zie ik de rug

 

die behoord heeft aan een vrouw

 

welke ik nooit heb bemind.

 

Ze trekt in de dissels en kijkt vooruit,

 

doch haar fluisteren schort en snikt en stuit

 

op haar tred als de tocht begint:

 

‘Nu je dood bent ben je mijn.

 

Ik drink, ontleed mijn strot

 

en beloer maar het gaan van je wijn

 

door mijn luchtpijp van glas en pijn,

 

maar knip eerst mijn mond kapot,

 

dat ik je niet - bij god,

 

en toch laat ik je niet alleen, en toch -

 

blaas in mijn hals,

 

dan dans ik een wals,

 

zit op mijn mond,

 

ruik je soms lont?

 

Ken je dat hooglied nog?’

 

 

 

Heimelijk vraag ik mij af

 

hoe ik deze verkropte gekkin

 

teruglokken kan in haar graf,

 

die over de zeis mij nog ziet

 

en praat, omdat ze niet weet

 

dat de dood tussen ons in

[p. 91]

 

haar aanzag en mij niet.

 

Wat geeft het of ik roep

 

dat maden haar oksels verlaten?

 

Ze lacht ‘ik ben madensnoep;

 

wie als ik moet leven verrot,

 

maar jij die zoveel te vroeg

 

onschuldig en zoet, wie zo sterft

 

met je lievige haar

 

het is wonderbaar,

 

maar zo een, die bederft

 

nooit. Dat kan immers nooit;

 

waar je ze gooit,

 

of ik je ondersteboven leg

 

in de vliegenzon op een karreweg

 

of een vlaggestaak in je ogen haak

 

en je platsla en een hopsasa

 

op je buik en eerst tot barstensvol

 

met zeewater dans doe me een lol

 

-je rot niet en bij god

 

dat is mijn lot -

 

Knip mijn mond verdomme kapot -’

 

 

 

Schaamtevol zie ik de zalen

 

vol mensen, luistrend verstard,

 

doch hun rangschikking is te hard;

 

het metrische herhalen

 

wordt slechts een gelijkenis

 

van alles dat niet te bepalen

 

talloos en wezenloos is.

 

En even talloos en vast

 

klinkt de voetval over het volk

 

die precies in het beeldmetrum past

 

en stoot als een boze dolk:

 

de boze stap van de vrouw.

 

Maar de klank is nu zo abstract

 

dat ik weet hoe zijzelve het beeld

 

dat nableef verlaten heeft

 

en het beeld sindsdien niet meer leeft.

 

Nu ik luid haar stappen tel

[p. 92]

 

fluistert ze, nóg vlakbij en fel:

 

‘Denk om de trap,

 

tel niet je stap,

 

opdat je tussen de treden niet

 

de leegte ziet;

 

weet je het niet

 

dat je onderuit glijdt,

 

de ruimte is wijd

 

ik ben je kwijt’

 

 

 

de gil is mij voor

 

en stijgt buiten dit heelal -

 

het lijf komt zonder val

 

traag rechtop omhoog

 

onder de boog van de gil -

 

De botsing is fataal.

 

Nu beheerst het lijf reeds vaag

 

het bolletje dat centraal

 

stilligt in de grote zaal,

 

door slapende mannen omringd.

 

Mijn hoofd ligt weer verkeerd.