De onderkant van het tapijt. Harry Mulisch en zijn oeuvre 1952-1992

[p. 92]

Bio- en bibliografische gegevens
‘Ik beschouw mijn levensloop als een bron van inzicht, een fons vitae, en zo zou iedereen tegenover zijn verleden moeten staan’
(Mijn getijdenboek, p. 100).

[p. 93]

1927	Harry Kurt Victor Mulisch wordt geboren op 29 juli in Haarlem. Zijn ouders zijn Karl Victor Kurt Mulisch (geboren 1892 in Gablonz, Oostenrijk-Hangarije) en Alice Schwarz (geboren 1908 in Antwerpen). Zijn vader werkt op een bank. In het ouderlijk huis aan het Westerhoutpark 16 zorgt Frieda Falk (geboren 1891 in het voormalige Duitse Posen) voorde huishouding.
1931	Mulisch reist met Frieda naar Berlijn en verdwaalt in de Tiergarten. ‘Als mijn schrijverschap ergens in de tijd een oorzaak heeft, dan ligt zij daar’ (Mijn getijdenboek, p. 45).
1933	Mulisch gaat eerst naar een particuliere school, de ‘Haarlemsche Schoolvereeniging’ met kleine klassen, maar die wordt al gauw opgeheven. Daarna gaat hij naar de openbare ‘School 17’ in de Wilhelminastraat. De crisisjaren hebben ook hun invloed ap de familie Mulisch, ze moeten verhuizen naar een kleinere woning, Voorhoutstraat 12.
1935	Mulisch schrijft zijn eerste verhaal ‘De pottebaker’ (sic).
1936	De ouders van Mulisch gaan scheiden. Hij blijft bij zijn vader wonen. Zijn moeder verhuist naar Amsterdam. Op school gaat het niet zo goed, hij blijft een jaar zitten.
1937	Het tweede verhaal van Mulisch ‘Hoe Jan genezen werd’ wordt door hem opgestuurd naar het kinderweekblad Doe mee. Het wordt geweigerd. Achtentwintig jaar later wordt het verhaal gepubliceerd in Barbarber (mei 1965). De jonge Mulisch is bovenmatig geïnteresseerd in alchemie, naar het voorbeeld van de held uit één van zijn favoriete jongensboeken De ongelooflijke avonturen van Bram Vingerling (1927) door Leonard Roggeveen.
1938	Er vindt wederom een verhuizing plaats naar een goedkopere woning, Spaarnzichtlaan 23 in Heemstede.
1940	Mulisch gaat naar het Christelijk Lyceum. In de oorlogsjaren is Mulisch' vader directeur personeelszaken bij Lippmann-Rosenthal & Co, het bankiershuis dat verplicht ingeleverde joodse bezittingen ‘beheerde’. In die functie kan hij zijn joodse ex-echtgenote en zijn zoon uit Duitse handen houden.
1941	De vader van Mulisch koopt een grotere woning aan de Anna van Burenlaan 47. Mulisch zal er tot 4 november 1955 wonen. ‘In dat huis is het allemaal gebeurd. Daar beleefde ik de oorlog. Daar schreef ik mijn eerste verhalen en romans. Daar ging ik voor het eerst met een meisje naar bed’ (Mijn getijdenboek, p. 62).
1944	Mulisch zakt voor zijn overgangsexamen (de dag na D-day) en verlaat de middelbare school voorgoed.
1945	Artistieke neigingen beginnen de kop op te steken. Mulisch maakt symbolistische tekeningen en moralistische gedichten. Vader Mulisch moet voor drie jaar naar een interneringskamp.
1946	Mulisch wordt afgekeurd voor militaire dienst.
1947	In Elseviers Weekblad verschijnt op 8 februari het debuut ‘De kamer’ van H.K.V. Mulivsch (sic). Verder schrijft hij de novelle Tussen hamer en aambeeld (waarvan de titel verzonnen is door Mulisch senior) en speelt hij in een aantal toneelstukken, waaronder Het eeuwige monster (8 mei 1947) bij de Haarlemse Toneelvereniging ‘Door Inspanning Uitspanning’. ‘Uit dit goedaardige haarlemse milieu werd ik weggerukt door een demonische figuur uit Amsterdam, gnosticus van beroep, Wim Exel geheten, over wie ik in Voer voor psychologen en Het seksuele bolwerk uitvoerig heb bericht’ (Mijn getijdenboek, p. 107).
1948	Mulisch heeft voor het eerst en het laatst een baantje als typist bij de instelling Pro Senectute in Amsterdam, die tehuizen voor ouden van dagen exploiteert. Langer dan vier weken houdt hij het niet uit.
1949	Mulisch begint aan archibald strohalm.
1951	Mulisch wordt lid van de in 1949 in Haarlem opgerichte sociëteit ‘Teisterbant’. Hij raakt bevriend met Godfried Bomans, Anton Heyboer en Kees Verwey. Op 24 november wordt het manuscript van archibald strohalm bekroond met de Reina Prinsen Geerligs-prijs. Mulisch' moeder emigreert naar de Verenigde Staten (San Francisco) en wordt Amerikaans staatsburger.

[p. 94]

1952	De dichter Ed. Hoornik introduceert Mulisch op de literaire avonden in het huis van mevrouw Coos Frielink. Vanaf 26 januari is hij een regelmatige gast in het huis aan de Valeriusstraat in Amsterdam. Hij ontmoet er voor het eerst tijdgenoten als Hans Andreus, Remco Campert, Gerrit Kouwenaar, Lucebert en Simon Vinkenoog. Van 1952 tot 1959 schrijft Mulisch incidenteel literaire recensies en publiceert hij in De Groene Amsterdammer, Haarlems Dagblad en Het Parool. Publikatie van de novelle Tussen hamer en aambeeld (De Arbeiderspers) en de roman archibald strohalm. De boeken van Mulisch verschijnen bij Uitgeverij De Bezige Bij in Amsterdam, tenzij anders vermeld.
1953	Publikatie van Chantage op het leven, een bundel met twee novellen, getiteld ‘Chantage op het leven’ en ‘Oneindelijke aankomst’.
1954	In het Haarlems Dagblad verschijnt van 9 oktober tot en met 22 november dagelijks een feuilleton ‘Achter wallen en poorten’, een bewerking van een toneelstuk van Jan van Dam, door A. Zwart (= Harry Mulisch). Publikatie van de roman De diamant. Een voorbeeldige geschiedenis (geïllustreerd door Lotte Ruting). De diamant is vertaald in het Duits (Hamburg 1961), Roemeens (Boekarest 1978) en Bahasa Indonesia (Bandung 1983).
1955	Mulisch verlaat het vaderlijk huis en gaat wonen aan het Staten Bolwerk 2 in Haarlem. Hij maakt een reis naar Wenen en bezoekt voor het eerst Italië. Publikatie van een verhalenbundel Het mirakel. Episodes van troost en liederlijkheid uit het leven van de heer Tiennoppen (De Arbeiderspers), merendeels eerder verschenen in diverse kranten en tijdschriften, en de novelle De sprong der paarden & de zoete zee (De Beuk). De sprong der paarden & de zoete zee is vertaald in het Zweeds (Stockholm 1969), Amerikaans (New York 1973), Pools (Warschau 1975) en Duits (Tübingen/Basel 1979).
1956	De huishoudster Frieda Falk overlijdt. Mulisch reist naar Roemenië en de DDR; hij bezoekt Weimar en Dresden. Laatstgenoemde stad speelt een belangrijke rol-in Het stenen bruidsbed. Publikatie van Het zwarte licht. Kleine roman. Het zwarte licht is vertaald in het Duits (Hamburg 1962) en Pools (Warschau 1976).
1957	De vader van Mulisch overlijdt. Voor Het zwarte licht (1956) ontvangt hij op 6 april de Bijenkorf Literatuur-prijs. Publikatie van de novellenbundel De versierde mens.
1958	Mulisch verhuist naar de Leidsekade 103-104 in Amsterdam. In januari ontmoet hij de grootmeester schaken Jan Hein Donner in het huis van Ed. Hoornik. Ze gaan de eerste weken van hun vriendschap erg veel met elkaar om, wat hen de honende epitheta ‘de neus en de reus’ oplevert. Op 12 februari krijgen Harry Mulisch en Cees Nooteboom de Anne Frank-prijs (1957), die voor het eerst wordt uitgereikt aan jonge veelbelovende auteurs. Hij wordt in september redacteur van het tijdschrift Podium en blijft dat tot januari 1960. Publikatie van een aforismenbundel Manifesten.
1959	Mulisch neemt deel aan een congres over avant-gardetoneel onder voorzitterschap van lonesco in Helsinki en houdt vakantie op Ibiza. In juni introduceert hij, naar Amerikaans voorbeeld, de paperback of reuzenpocket bij De Bezige Bij. Publikatie van Het stenen bruidsbed als de eerste Literaire Reuzen-pocket. De serie wordt een enorm succes. Het stenen bruidsbed werd geschreven in opdracht van de ministervan O.K. & W. en is vertaald in het Duits (Hamburg 1960), Noors (Oslo 1961), Engels (Londen 1962), Spaans (Barcelona 1963; verkorte versie, met weglating van passages met een enigszins erotisch karakter), Slowaaks (Bratislava 1968), Ivriet (z.p. 1983) en Frans (Parijs 1985).
1960	Mulisch bezoekt voor het eerst Venetië. In de komende jaren volgt een groot aantal reizen door Italië, o.a. naar Siena. Publikatie van het toneelstuk Tanchelijn. Kroniek van een ketter. Geen historisch toneelstuk in vijf bedrijven, dat Mulisch in september/oktober 1958 schrijft in opdracht van de gemeente Amsterdam. De première van het toneelstuk vindt plaats op 27 februari 1960 in de Stadsschouwburg van Amsterdam. Mulisch' moeder komt voor de gelegenheid naar Nederland. Tevens publikatie en opvoering van de avant-gardistische eenakter De knop, waarvan de opvoering in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel tot vechtpartijen leidt.

[p. 95]

1961	In januari wordt Mulisch' toneelstuk Tanchelijn bekroond met de Visser Neerlandia-prijs 1960. Hij reist als verslaggever voor Elseviers Weekblad tweemaal naar Israël voor het proces Eichmann. Van 1 april tot 2 december verschijnen in Elseviers Weekblad zeventien artikelen over het proces Eichmann. In de herfst van '61 verschijnt het eerste nummer van het driemaandelijks tijdschrift Randstad. De redactie wordt gevormd door Hugo Claus, Ivo Michiels, Harry Mulisch en Simon Vinkenoog. In 1969 verschijnt het dertiende en laatste nummer van Randstad. Mulisch blijft tot het eind verbonden aan de redactie. Op 7 november wordt door de Algemene Bond van Leesbibliotheekhouders de Athos-prijs uitgereikt aan Mulisch voor zijn gehele oeuvre. Publikatie van Voer voor psychologen. Mulisch parodieert de folders van de Bescherming Burgerbevolking (die in het najaar van '61 bij de Nederlandse burgers in de bus vallen) en publiceert Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, tijdens de Jongste Dag.
1962	Mulisch krijgt in België de Cultuurprijs van Vilvoorde. De prijs wordt toegekend aan auteurs ‘die de waarheid durven schrijven; die eerlijkheid boven virtuositeit stellen’. Op 30 november neemt Mulisch zitting in het bestuur van De Bezige Bij. Publikatie van De zaak 40/61. Een reportage, over het proces Eichmann. Voor dit boek reist Mulisch niet alleen naar Israël, maar ook naar Berlijn, Auschwitz en Maidanek. Het boek is vertaald in het Duits (Keulen 1963).
1963	De zaak 40/61 wordt bekroond met de Vijverberg-prijs. In het vijfde nummer van Randstad (lente '63) verschijnt een voorpublikatie van de roman De ontdekking van Moskou. Het boek is nooit verschenen. Wel is het nog een keer aangekondigd in een prospectus van De Bezige Bij in 1981. Uiteindelijk is een deel van het manuscript verwerkt in De aanslag (1982).
1964	Onder redactie van Joris van den Berg, Han Lammers en Harry Mulisch verschijnt Pays Bah. Zo is het, ‘een polemische beschrijving van wat tussen zaterdag 4 en maandag 13 januari 1964 in Nederland werd gezegd en geschreven naar aanleiding van het tv-programma Zo is het toevallig ook nog 's een keer’, in het bijzonder naar aanleiding van een uitzending over de verafgoding van de televisie die als godslasterlijk werd ervaren. Bibliofiele publikatie van een voordracht Geen combinatie 2. Toespraak van Harry Mulisch, gehouden op 28 februari 1964 op de gala-avond van de Schrikkel-Boekenweek.
1965	Mulisch wordt in januari redacteur van De Gids. Andere redacteuren zijn W.L. Brugsma, Ed. Hoornik, Han Lammers, Anton Constandse, Sybren R. de Groot en A. de Froe. Op 20 mei wordt hij in de RAI uitgeroepen tot de best geklede auteur van 1965.
1966	Mulisch maakt een reis om de wereld: India, Thailand, Japan en Amerika. Publikatie van Bericht aan de rattenkoning, over provo en de recente geschiedenis van Amsterdam. Een fragment uit het boek is door Elisabeth Eybers in het Engels vertaald (Amsterdam 1967). Gerard Reve noemt Mulisch na verschijning van dit boek een ‘gemotoriseerde relletjesvoyeur’. Mulisch rijdt in die jaren in een groene Harald Triumph door Amsterdam.
1967	Op 13 juni wordt in de Brakke Grond in Amsterdam door de toneelgroep Studio Een doorn in het oog opgevoerd, ‘iets dat het midden houdt tussen een l-akter en een kabaretnummer’ (Wenken voor de Jongste Dag, p. 312). Mulisch brengt in de zomer zijn eerste bezoek aan Cuba. Publikatie van de verzamelbundel Wenken voor de Jongste Dag (waarin o.a. opgenomen: ‘De knop’, ‘Het narrenschip’ en ‘Anekdoten rondom de dood’).
1968	Mulisch brengt in januari een tweede bezoek aan het suikereiland Cuba. Na zijn terugkeer in Nederland richt hij, samen met Jan Hein Donner, de politicus Han Lammers, de componist Peter Schat en de econoom prof. dr. L.J. Zimmerman, het Comité van Solidariteit met Cuba op. In mei - tijdens de studentenopstand - bezoekt hij Parijs. Mulisch doet van dit bezoek gedeeltelijk verslag in De toekomst van gisteren (1972). Als gast van de Nederlandse delegatie gaat hij naar het communistische Wereldjeugdfestival in Sofia. In een bewerking van Dimitri Frenkel Frank wordt De knop (1960) uitgezonden op de televisie. Publikatie van Het woord bij de daad. Getuigenis van de revolutie op Cuba.
1969	Derde bezoek aan Cuba. Ook reist Mulisch naar Zwitserland waar hij Weinreb op zijn onderduikadres

[p. 96]

	bezoekt. Een verslag van dit bezoek is opgenomen in de ‘Katalogus’ in De verteller verteld (1971). Mulisch schrijft in samenwerking met de auteur Hugo Claus en de componisten Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg, Peter Schat en Jan van Vlijmen de totaalopera Reconstructie. Een moraliteit. Het tekstboek bij de grammofoonplaten is vertaald in het Engels (z.p. 1969). Een deel van de samenwerking vond in 1968 plaats in een trappistenklooster (abdij Sion) bij Deventer, waar de heren een aantal dagen in retraîte gingen. Publikatie van Israël is zelf een mens. Onzakelijke notities uit de zaak 40/61 (Bert Bakker) en De voorspelling van het heden (Motion), dat een fragment bevat uit De toekomst van gisteren (1972).
1970	In mei neemt Mulisch deel aan de manifestatie ‘Schrijvers voor Vietnam’ in het Amsterdamse theater Frascati, waar hij zijn ‘Meningen in marstempo’ voordraagt. Hij is een van de initiatiefnemers van ‘Het auteurstheater’ samen met Ellen Vogel, Lodewijk de Boer, Krijn ter Braak, Hugo Claus, Reinbert de Leeuw, Cees Nooteboom, Fons Rademakers en Dimitri Frenkel Frank. Het is de bedoeling de Nederlandse toneelwereld totaal te vernieuwen. De twee belangrijkste punten uit het gepubliceerde manifest, Het auteurstheater. Plan voor een Amsterdams Toneelgezelschap, zijn: uitsluitend nieuwe Nederlandse produkties en collectiviteit als werkmethode. Het collectief wordt binnen een jaar ontbonden. Mulisch bezoekt de BRD en de DDR voor De toekomst van gisteren, een verhandeling over een gelijknamige roman die nooit geschreven werd en waaraan Mulisch al in 1962 begon. De ‘Notenkrakers’ (Reinbert de Leeuw, Peter Schat en een aantal andere musici en sympathisanten, waaronder Mulisch) houden op 26 januari uit protest tegen de geringe aandacht voor Nederlandse componisten een half uur lang het Concertgebouw bezet. Publikatie van de roman De verteller en de verzamelbundel Paralipomena orphica. Fragmenten uit De verteller zijn onder de titel ‘De zegelbewaarders’ incidenteel verschenen in De Gids en Avenue (tussen 1963-1970).
1971	Mulisch wordt op 27 september vader van dochter Anna, genoemd naar de dochter van Freud. Hij trouwt op 3 december met de drieëntwintigjarige tekenares Sjoerdje Woudenberg, die o.a. de collage voor het omslag van De verteller maakte. Voor De toekomst van gisteren bezoekt Mulisch Albert Speer in Heidelberg en de Wagner Festspiele in Bayreuth. Publikatie van De verteller verteld. Kommentaar Katalogus Kuriosa en een Katastrofestuk en de brochure Over de affaire Padilla. Nawoord bij Het woord bij de daad.
1972	Tijdens het Holland Festival gaat op 16 juni in de Stadsschouwburg in Amsterdam Mulisch' toneelstuk Oidipous Oidipous in première. De regie is in handen van Lodewijk de Boer. Publikatie van een brochure over de Nederlandse spelling Soep lepelen met een vork. Tegen de spellinghervormers. Tevens publikatie van Oidipous Oidipous en van De toekomst van gisteren. Protokol van een schrijverij.
1973	Tijdens een vakantie volgt Mulisch per auto de sporen van de vijftiende-eeuwse kardinaal Nicolaus Cusanus: Bernkastel-Kues, Innsbruck, Bolzano, Andraz, Rome, Orvieto, Todi. Hij wordt lid van de Cusanus Gesellschaft (NB: Cusanus zou als personage opgevoerd worden in de nooit verschenen roman De ontdekking van Moskou). De VPRO zendt een tv-bewerking van het toneelstuk Tanchelijn uit, onder regie van Dimitri Frenkel Frank. Publikatie van een essay over de marxistische psychoanalyticus Wilhelm Reich, Het seksuele bolwerk en van Woorden, woorden, woorden, een typografisch spel met de Hamlet-monoloog ‘To be or not to be’.
1974	Dochter Frieda, genoemd naar de huishoudster Frieda Falk, wordt op 24 juni geboren. Mulisch woont in Boedapest een congres van het Internationaal Theater Instituut (ITI) bij. Het toneelstuk Bezoekuur gaat in Amsterdam in première. Publikatie van de eerste dichtbundel, De vogels. Drie balladen (Athenaeum-Polak & Van Gennep).
1975	In de zomer gaat Mulisch naar een ITI-congres in Berlijn. In het najaar wijdt het Letterkundig Museum te Den Haag een tentoonstelling aan hem, getiteld De getijden van Harry Mulisch. De tentoonstelling is ook te zien geweest in kasteel Groot Hoenlo, Olst. Publikatie van de dichtbundel Tegenlicht (Athe-

[p. 97]

	naeum-Polak & Van Gennep), het geïllustreerde, autobiografische Mijn getijdenboek en een bibliofiel dichtbundeltje Kind en kraai. Of familie duurt het langst (Eliance Pers). Tevens verschijnen het scenario Volk en vaderliefde. Een koningskomedie en de roman Twee vrouwen. Twee vrouwen is vertaald in het Duits (Wiesbaden/München 1980), Engels (Londen 1980), Ivriet (z.p. 1983), Frans (Arles 1986), Spaans (Barcelona 1988), Pools (Wroclaw 1990) en Esperanto (Chapecó [Brazilië] 1992). In een bibliofiele uitgave verschijnt de novelle De grens (Bibliofiele Bijenkorf Bibliotheek; met een portrettekening door Paul Citroen).
1976	Voor de tweede keer woont Mulisch een theatercongres bij in Boedapest. De VPRO zendt op 11 maart het televisiespel Volk en vaderliefde uit, onder regie van Wim T. Schippers. Publikatie van een nieuwe dichtbundel De wijn is drinkbaar dank zij het glas, een polemische brochure Het ironische van de ironie. Over het geval G.K. van het Reve (Manteau) en Vergrote raadsels. Verklaringen, paradoxen, mulischesken (Gottmer), een aforismen- en citatenreeks onder redactie van Gerd de Ley. Tijdens de jaarwisseling wordt De taal is een ei (Athenaeum-Polak & Van Gennep en Peter Loeb) gepresenteerd.
1977	Op 10 juni vindt in het Circustheater in Scheveningen de wereldpremière van de opera Axel plaats. Mulisch schreef het libretto - naar Villiers de l'Isle-Adam; Jan van Vlijmen en Reinbert de Leeuw componeerden de muziek. De vijftigste verjaardag van Mulisch wordt uitbundig gevierd met de openbare feesten ‘Leven, lijden en triomf van Harry Mulisch’ in Amsterdam en Den Haag. Hij krijgt de onderscheiding Ridder in de Orde van Oranje Nassau. In december krijgt Mulisch de Constantijn Huygens-prijs van de Jan Campertstichting voor zijn gehele oeuvre. Gedichten uit Kind en kraai (1975) worden door Peter Schat op muziek gezet voor piano en zangstem en uitgevoerd door Reinbert de Leeuwen Marjanne Kweksilber. Het tekstboek is hetzelfde jaar vertaald in het Duits en Engels. Tijdens het Holland Festival wordt De knop (1960) opgevoerd door de Theaterunie, onder regie van Lodewijk de Boer. De muzikale begeleiding is in handen van het Nederlands Blazersensemble onder leiding van Willem Breuker, die ook de muziek componeerde. In juni begint Mulisch definitief aan het filosofische werk waarvan de oorsprong ligt in het jaar 1949 en waarvan de werktitel luidt De compositie der wereld. Publikatie van het libretto van Axel, de verhalenbundel Oude lucht. Drie verhalen, van Verzamelde verhalen 1947-1977 en van De verhalen 1947-1977.
1978	Het stenen bruidsbed (1959), bewerkt voor toneel door Jos van Assendelft, wordt in maart opgevoerd in het Universiteitstheater in Amsterdam. Publikatie van Wat poëzie is. Een leerdicht (Athenaeum-Polak & Van Gennep). Het is vertaald in het Amerikaans (New York 1982).
1979	Op 24 februari vindt de uitreiking plaats van de P.C. Hooft-prijs (1977) in de Stadsschouwburg te Amsterdam. De plechtigheid wordt besloten met de vertoning van de korte film De grens (een verhaal uit Oude lucht, 1977), gemaakt door Bobby Eerhart. Rijk de Gooijer speelt de hoofdrol. Publikatie van de verzamelbundel Paniek der onschuld.
1980	Publikatie van De compositie van de wereld. Onmiddellijk na de voltooiing maakt Mulisch een reis naar Kreta. Vandaar wordt de reis per schip voortgezet naar Egypte.
1981	Van januari tot maart zendt de VPRO het discussieprogramma ‘De schrijvers’ uit, onder voorzitterschap van Mulisch. Van 5 tot en met 27 februari is er een expositie over leven en werk van Mulisch in de mediatheek van de Spaarne Scholengemeenschap in Haarlem. Onder regie van George Sluizer verschijnt er een Engelstalige film naar Twee vrouwen, getiteld Twice a woman. Publikatie van De mythische formule, een bundel van dertig interviews uit dertig jaren, samengesteld door Marita Mathijsen.
1982	Publikatie van Opus Gran (De Harmonie), een cyclus van twaalf gedichten met tekeningen van Jeroen Henneman en de roman De aanslag. De aanslag is vertaald in het Fins (Helsinki 1984), Noors (Oslo 1984), Frans (Parijs 1984), Amerikaans (New York 1985), Engels (Londen 1985), Deens (Kopenhagen 1986), Tsjechisch (Praag 1986), Bulgaars (Sofia 1986), Italiaans (Milaan 1986), Duits (München/Wenen 1986), Hongaars (Boedapest 1986), Zweeds (Stockholm 1986), Spaans (Barcelona 1986), Kroatisch

[p. 98]

	(Zagreb 1987), Pools (Warschau 1988), Portugees (Lissabon 1988), Chinees (Peking 1988), Ivriet (Jeruzalem 1988), Roemeens (Boekarest 1988), en Sloveens (Ljubljana 1990). In 1992 zal het boek in het Bahasa Indonesia verschijnen.
1983	Van eind augustus tot begin oktober zendt de VPRO ‘De lijn’ uit, een zestal programma's naar een idee van Mulisch. ‘Trek een lijn dwars door de stad, noteer alles wat je op die lijn tegenkomt en je krijgt een aardige dwarsdoorsnede van die stad’ (VPRO-gids, 27 augustus 1983). In het gezelschap van Remco Campert en Cees Nooteboom reist Mulisch naar Israël. Op 7 oktober ontvangt Mulisch uit handen van oud-verzetsvrouw Truus Menger in het stadhuis van Haarlem het 200.000ste exemplaar van De aanslag. Op 8 december houdt hij de voordracht ‘Het boek’ tijdens de openbare jaarvergadering van de KNUB in het Rijksmuseum in Amsterdam. Publikatie van de novelle De gezochte spiegel (Ad ten Bosch, Zutphen) en een nieuwe dichtbundel, Egyptisch, waarin de gedichten uit Opus Gran zijn opgenomen zonder illustraties.
1984	De door Mulisch gehouden toespraak op 5 mei tijdens de jaarlijkse bijeenkomst in Wageningen van het Nationaal Comité Herdenking Capitulatie 1945 verschijnt als de afzonderlijke publikatie Wij uiten wat wij voelen, niet wat past. Ter gelegenheid van de Boekenweek verschijnt Het boek als handelseditie in een oplage van 1500 exx. Eerder verscheen het in een genummerde oplage van 500 exx. Mulisch houdt op 7 december de Huizinga-lezing ‘Het Ene’ in de Leidse Pieterskerk.
1985	Cherry Duyns maakt voor de VPRO een documentaire over Mulisch, Gran. De sporen van een droom. Voor de documentaire reizen ze naar de bronnen van Mulisch' schrijverschap: Berlijn, Neurenberg, Athene, Jeruzalem en Cairo. Publikatie van Het Ene en van een nieuwe roman Hoogste tijd. Hoogste tijd is vertaald in het Duits (München/Wenen 1987) en Engels (Londen etc. 1987).
1986	Fons Rademakers verfilmt De aanslag (1982). Op 6 april houdt Mulisch de toespraak ‘Het meisje en de dood’ bij de opening van de tentoonstelling ‘Die Welt der Anne Frank’ in de Akademie der Künste in Berlijn. In mei zendt de TROS een hoorspelbewerking uit van Het stenen bruidsbed door Hans Karsenbarg. Op het Rölingcollege in Groningen krijgt Mulisch de Diepzee-prijs uitgereikt voor de meest gelezen en gewaardeerde auteur onder middelbare scholieren. Mulisch reist naar Parijs voor het internationale schrijverscongres ‘Transeuropéennes de Littérature’, dat van 27 oktober tot 10 november gehouden werd en draagt er tien ‘Thesen’ over het schrijverschap voor. Publikatie van Aan het woord, een bundel van zeven toespraken.
1987	De verfilming van De aanslag is niet alleen in Nederland een groot succes. The Assault wordt met de Golden Globe èn een Oscar bekroond. In januari publiceert Mulisch tien ‘Scholia’ in De Gids. Deze worden in hetzelfde jaar met de tien ‘Thesen’ uit 1986 gebundeld tot Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap (uitgeverij Thoth). Publikatie van de verzamelbundel De gedichten 1974-1983 en de novelle De pupil. De pupil is vertaald in het Duits (München/Wenen 1989) en Frans (Arles 1989).
1988	Op 30 januari houdt Mulisch ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Marcel van Dam de toespraak ‘Het licht’. De tekst wordt op 12 februari gepubliceerd in NRC Handelsblad en later dat jaar als afzonderlijke publikatie. Mulisch reist naar Berlijn voor het schrijverscongres ‘Ein Traum von Europa’, waar hij op 25 mei de lezing ‘Lof van het niemandsland’ houdt. John Rouvroye bewerkt De pupil tot een monoloog. De première vindt plaats in juni in het Bonnefantenmuseum in Maastricht. Publikatie van de roman De elementen. De elementen is vertaald in het Duits (München/Wenen 1990) en Frans (Arles 1992). Publikatie van de verzamelbundel Theater 1960-1977, waarin opgenomen ‘Tanchelijn’ (1960), ‘De knop’ (1960), ‘Een doorn in het oog’ (1967), ‘Oidipous Oidipous’ (1972), ‘Bezoekuur’ (1974), ‘Volk en vaderliefde’ (1975) en ‘Axel’ (1977). Ook verschijnt Oedipus als Freud (Lemniscaat), een voordracht van Mulisch die hij bij verschijning van deel 10 van het verzameld werk van Jung uitsprak.
1989	Op 8 november houdt Mulisch in Groningen de lezing ‘De neus van Cleopatra. Meditaties over het

[p. 99]

	toeval in de geschiedenis’. Hij reist in december naar Berlijn voor de manifestatie ‘Richtfest für ein europäisches Haus’, ter gelegenheid van de verjaardag van Willy Brandt. Daar houdt hij de rede ‘De verkeerde Mephistopheles’. Publikatie van Voorval. Variatie op een thema (Bijenkorf) en de novelle Het beeld en de klok.
1990	De zuilen van Hercules bevat tien essays, waaronder ‘Het boek’, ‘Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap’, ‘Oedipus als Freud’, ‘Het licht’, ‘Het Ene’ en ‘De verkeerde Mephistopheles’.
1991	Mulisch beëindigt zijn redacteurschap bij De Gids, maar blijft verbonden aan het stichtingsbestuur, waarvan de redactie deel uitmaakt.
1992	Op 4 mei houdt Mulisch in de Nieuwe Kerk in Amsterdam de rede ‘Op de drempel van de geschiedenis’. Het Letterkundig Museum wijdt in het najaar een grote overzichtstentoonstelling aan het werk van Mulisch. Publikatie van Op de drempel van de geschiedenis en de roman De ontdekking van de hemel.

ES