Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 145]

Het verstomde lied

VOLLER en klaarder van leven dan de betoogen der verbleekten, die van weggeworpen wapens den vrede verwachten, klinken uit vervlogen tijden altijd nog stemmen, die den krijgsman zoo goed als den minnaar bezingen, want waar het altaar gold werden zwaard en beker zoo goed als werktuig, bord en bed erkend. Maar ook waar geen altaar meer geldt, blijft in de verwerkelijking van het menschelijk wezen, dat meer is dan eenig mensch of eenig ideaal, de volledigheid voorafgaan aan de volkomenheid, omdat op het niveau van het dagelijksch bestaan die verwerkelijking onderhevig raakt aan de wijze van de natuur, die de wijze is der differentiatie. Zij komt die daar slechts te boven in de beslissende oogenblikken, waarop de ziel waarneembaar wordt aan het lichaam, en op dat niveau blijven, naar den trant der natuur, de oogenblikken van aanval en ontzetting niet minder beslissend dan die andere van vereenzelviging en genot, waarin een later en beduchte blik enkel nog de zielsbelofte kon bespeuren. Niet anders dan zintuigelijk, aan elkander en door middel van elkander, kunnen de menschen deze oogenblikken beleven, en zoo zal het zwaard geldig blijven zoolang het bed het blijft, hoezeer ook de vulgarisatie van het denken het alledaagsch bewustzijn wijd maakt en ondiep en minder onderhevig aan het buitenbewuste, en hoezeer het zoogenaamde geloof in de menschheid, dat surrogaat met automatische

[p. 146]

leuzen en optimismen, de diepe werkelijkheid, die het menschelijk wezen is, voor de velen verschraalt en verarmt.

Slechts wie nog zonder kansberekening aan dat wezen deel kan nemen en liever Shakespeare leest dan hoofdartikel of brochure, beseft, ziende dat het hemelblauw nog iets anders is dan enkel afwezigheid van wolken, wat oorlog en vrede beteekenen.

Niet dat de menschen elkander lijfsgevaar en verschrikking aan doen, maar dat met het krijgslied ook het arbeidslied verstomde, zal hem, ver van de betoogen der pacifisten, op het spoor brengen van een erger euvel. Waar stemmen, die zongen nood ten spijt en met den dood voor oogen, het zingen opgeven, moet het de lucht zijn, die hun den adem bederft, en het is met de mechanische techniek dat dit gebeurt, want dat zingen werd aangeheven in den toen nog buitenbewusten glans en lucht van geest en ziel, waarin sindsdien het brein, steeds eigenzinniger bezeten, een bederf ontwikkelt, dat, het gemoed uitmergelend, de daden verhevigt tot steeds leeger razernij.

Waar de wezenstrekken van vroeger volkeren vrijwel tot die volkeren beperkt bleven, kreeg deze bezetenheid van het brein, dit kenmerk van den West-Europeeschen mensch, over de geheele planeet vat op het menschelijk bestaan. Want door hare toepassingen wordt de natuur van bondgenoot verlaagd tot slaaf, en waar de macht voor het grijpen komt, al moet hij het geluk erom laten vallen, grijpt de mensch toe. Alle uit de verwarring van angst, kwaad geweten en kortzichtigheid ontstaande idealen ten spijt, ziet het er niet

[p. 147]

naar uit, dat de verwerkelijking van het menschelijk wezen op het dagelijksch niveau dit proces van de omzetting van zielskracht in energie, waarin zooveel opwindingen zich als vreugden voordoen, te boven zal komen, voordat, juist door de machtsuitbreiding over de natuur buiten hem, de mensch de natuur binnen zichzelven in een nog onbesefbaar nauw drijft en tot een wanhoop brengt, waarvan geen brein de daad kan berekenen. Want het kan met het leven zoo komen te staan, dat wanhoop doen moet wat hoop opgaf, en wie, waar de ziel tot onzin wordt getergd, zal zeggen met welken waanzin, kort en verblindend als hemelvuur, de geest nog in zal slaan?