Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 91]

Leren dichten, leren fietsen

[p. 93]

Leren dichten, leren fietsen

Over Paul van Ostaijen. (januari 1953)

Wanneer men kritieken of beschouwingen over de jongste Vlaamse en Nederlandse dichtkunst leest, stuit men vroeg of laat onvermijdelijk op de naam van Paul van Ostaijen. In werkelijkheid is de rechtstreekse invloed van Van Ostaijen op de als ‘experimenteel’ aangeduide jongerenpoëzie waarschijnlijk niet zo groot als oudere critici, die zich door de oppervlakkige overeenkomst van het vrijere taalgebruik laten verblinden, wel menen (enkele uitzonderingen, zoals de vroege poëzie van Andreus, daargelaten); buitenlandse voorbeelden hebben een aanzienlijk groter invloed gehad. Wèl echter kan men zeggen dat ná de ontdekking van de moderne Franse en Amerikaanse poëzie Paul van Ostaijen als een katalysator gefungeerd heeft, die de verbinding tot stand bracht tussen de buitenlandse voorbeelden en de mogelijkheden van de Nederlandse taal. Als zodanig is Van Ostaijen tevens in zekere zin de auctor intellectualis van de actieve en gelijkgerichte samenwerking tussen de jonge Vlaamse en Nederlandse schrijvers, zoals die tot uiting komt in tijdschriften als Podium en Tijd en Mens.

Van de hernieuwde belangstelling in Paul van Ostaijen en alweer van de vruchtbare samenwerking tussen noord en zuid, die deze dichterfiguur vijfentwintig jaar na zijn dood tot stand heeft weten te brengen, getuigt ook het verschijnen van zijn Verzameld Werk, een gezamenlijke uitgave van De Sikkel (België) en Daamen N.V. en G.A. van Oorschot (Nederland), waarbij de tekst verzorgd is door de noorderling G. Borgers, redacteur van het bovengenoemde tijdschrift Podium. Het hele werk

[p. 94]

zal uit vier delen bestaan, waarvan de eerste twee, die de poëzie bevatten, inmiddels verschenen zijn.

Het is een zeldzaam mooie uitgave geworden, waarvoor iedere literatuurminnaar de uitgevers en de uiterst consciëntieuze tekstverzorger, alsook de boekverzorger Helmut Salden dankbaar mag zijn. Te meer ook omdat het werk van Van Ostaijen tot dusver tamelijk fragmentarisch bekend was, enerzijds doordat zijn indertijd in beperkte oplage verschenen bundels moeilijk verkrijgbaar geworden zijn, anderzijds doordat thans voor het eerst allerlei onuitgegeven werk gepubliceerd wordt, waardoor wij in de gelegenheid zijn, een zuiverder en breder beeld van Van Ostaijens ontwikkeling te krijgen.

Volgt men zijn dichtwerk van zijn eerste publicatie, Music Hall, via de hier in facsimile weergegeven Feesten van Angst en Pijn (een bundel die hij voor zijn vriend, de beeldhouwer Oscar Jespers, met de hand in verschillende inktkleuren geschreven heeft) en Bezette Stad tot zijn nagelaten gedichten, dan blijkt vooral de facsimile weergave van groot belang te zijn, omdat hierin duidelijker misschien dan elders een wezenlijk aspect van zijn poëtische ontwikkeling naar voren treedt. Van zijn eerste verzen af treft namelijk een fundamentele tweeslachtigheid, een intern conflict in zijn dichterschap, een tweeslachtigheid die hij pas in een aantal van zijn laatste verzen heeft weten te overwinnen: enerzijds een sterke intellectualistische (filosofische) inslag, anderzijds het streven naar een natuurlijke, spontane gevoelspoëzie.

In een van zijn vroege gedichten, ‘Februarie’, schrijft hij (over een dag die een eerste lente-adem over de stad doet gaan):

Een grote dag die de kristelijke liefde bezingt in een nog heidense roes.
Als gister misschien schijnen bomen even dood. Maar
de lucht is de milionaire trilling van leven daarond.

[p. 95]

 

Geen winteravond meer, doch elk gerucht vergaat in een vreugde-echo.

 

Zo'n dwaas geluk kent een knaap die plots te zwemmen gevat heeft, of fiets te rijden.

 

Er is nog niets tastbaar veranderd. Dat is juist het grote van het genot.

 

Gister: aleksandrijnen over wintermajesteit. En nu:

 

de lach van een volksjongen die van een vlondertje

 

het water invalt, - het goede, warme water, -

 

en daarom lacht.

In de laatste regels komt duidelijk het genoemde conflict naar voren: alexandrijnen (een typische intellectuele versvorm) tegenover ‘de lach van een volksjongen’; daarnaast staan de antithesen kristelijke liefde - heidense roes, en dood - leven. Maar tevens wordt een methode genoemd om de tweeslachtigheid te overwinnen; let wel: een methode, een praktijk, geen theorie, geen metafysica - een methode die men de ‘ambachtelijke’ zou kunnen noemen. Want het ‘dwaas geluk’ van de eenheid der tegendelen, zoals hij die op deze februaridag beleeft, stelt hij gelijk met het geluksgevoel dat het beheersen van de een of andere techniek, zwemmen of fietsen, geeft. Deze technische vakbeheersing, het geluk van de moeiteloze vaardigheid (de muziek van Vivaldi!) is het die hem steeds als dichterlijk doel voor ogen heeft gestaan; en de stadia die hij daarbij doorlopen heeft zijn inderdaad te vergelijken met de stadia van het proces, dat zich bij het leren zwemmen of fietsen afspeelt. Ieder leerproces begint met een conflict tussen de ‘plannende’ geest en de ‘spontaneïteit’ van het lichaam (of de ongevormde emoties); daarna groeien spontaneïteit en planning trapsgewijs - via een aantal plateaus of voorlopige handelingseenheden - naar elkaar toe, totdat de definitieve eenheid van planning en spontaneïteit, d.w.z. het ‘meesterschap’, bereikt is. De Feesten van Angst en Pijn nu vormen een bijzonder goed voorbeeld van een van deze voorlopige

[p. 96]

‘plateaus’ in de ontwikkeling van Paul van Ostaijens dichterschap: het handschrift als zodanig (dik of dun, groot of klein), de verschillende inktkleuren en het ritmisch-picturaal gebruik van de ruimte dienen hier duidelijk om de muzikale leemten van de op zichzelf te intellectualistisch-redenerende of puntsgewijs constaterende tekst te compenseren. Er is hier een voorlopig, maar in feite buiten-literair evenwicht gevonden; het is een kleed, maar de naden zijn nog zichtbaar: het is nog niet het ‘kleed zonder naad’ dat Van Ostaijen in Het Sienjaal als doel voor ogen stond, d.w.z. het vanzelfsprekende, argeloze meesterschap.

Heeft hij dit meesterschap in zijn laatste verzen bereikt? Ja en nee. Ongetwijfeld is er in de beste van zijn nagelaten verzen weinig van een naad te bespeuren; waar hij zijn intellectualistische kant in de richting van een speelse humor verzacht en de pathetiek van zijn sentiment naar de naïeve muzikaliteit van het volkslied, vinden deze twee facetten van zijn dichterschap elkaar in een vorm die volkomen gaaf aandoet, een vorm waarin het ‘dwaze geluk’ van de ‘naadloze’ vaardigheid tot werkelijkheid geworden is.

En toch blijft men de indruk houden dat ook dit plateau nog slechts een vóórlaatste plateau is; trouwens, niet voor niets heeft Van Ostaijen zelf deze laatste bundel enigszins ironiserend naar het pianoleerboek van Schmoll willen noemen. Men behoeft slechts het kafkiaanse ‘Alpejagerslied’ (men vergelijke het met het kleine prozastuk van Kafka ‘Die Begegnung’) te lezen, of een uitspraak als:

ik
de laatste katoliek
de laatste gnostieker

om te beseffen dat het hem in werkelijkheid om méér gaat dan een muzikaal-esthetische virtuositeit. Van Ostaijen is in wezen mysticus, en alleen van daaruit is

[p. 97]

zijn poëtische ontwikkeling te begrijpen, van daaruit ook zijn poëtische experimenten, die men in zekere zin als een soort exercitia spiritualia kan beschouwen. De natuurlijke, onopzettelijke vaardigheid die hij nastreeft heeft immers zelf reeds een diepere betekenis voor hem: zij is een, via het gedicht, ‘bevrijden’ van de ‘gevangen éénheid’ van doen en denken, lichaam en ziel.

Wie zijn leven zal weten te omscheppen, tot het geestelike kleed zal gesponnen zijn,
het wonder van het kleed zonder naad,
het kleed van het eigen begrijpen dat, over de aarde geleid,
de kloof vult tussen de onwerkelikheid van goed en kwaad,
en al de naburige tweespalten toedekt;
wie de gevangen éénheid bevrijdt ...

Niet echter in het abstract-filosofische traktaat moet deze verloren eenheid teruggewonnen worden, maar in de levende exercitiën van het creatieve proces. Het best kan men Van Ostaijens dichterschap nog verstaan, wanneer men zijn ‘experimenten’ dus als een soort yogaoefeningen beschouwt, die de geïnitieerde trapsgewijs, via een steeds vollediger beheersing van de materie, tot de opperste wijsheid moeten leiden.