Daghregister. Deel 3. 1659-1662

[p. t.o. III]

portret van jan van riebeeck in die stadhuis, kaapstad.
Oor die portrette van Van Riebeeck, kyk Godée Molsbergen: De Stichter van Hollands Zuid-Afrika, Jan van Riebeeck, bls. 279 vlg.; Sir Percival David; Africana Notes and News, Deel III, 1; Ruth Prowse, aldaar, Deel III, 3; Prof. D. Bax, Die Huisgenoot, 8 Feb. 1952; Dr. R. van Luttervelt, aldaar 7 Maart 1952.
Foto Nasionale Pers, Kaapstad.

[p. XII]

Voorwoord

In die Introduction tot Journal of Jan van Riebeeck, Vol. I, die Engelse vertaling van hierdie uitgawe, kom daar opvattinge voor wat hier nie onbesproke gelaat mag word nie.

Dáár word van die opvatting uitgegaan dat (1) die Kaapse kopie van die Daghregister ‘is the original in the sense that it was the first final official manuscript of the document to be written’, (ald. bls. XXIX) en dat (2) ‘Van Riebeeck should not be regarded as the author in any strict or absolute sense.’ (bls. XXXV).

Sonder om die argumente daar aangevoer hier te herhaal - dit word uitvoerig gedoen in 'n artikel in die Hertzog-Annale, Des. 1955, waarna die belangstellende leser verwys word - wil ek die argumente hier puntsgewys behandel.

Koloniale aanwinsten, no. 224 - ek meen dat die nommer nou verander is -, Rijksargief, Den Haag bevat ('n kopie van?) 'n private brief van Abraham van Riebeeck, Goewerneur-Generaal van Nederlands-Indië, gedateer 13 Januarie 1711, aan sy skoonseun, oud-Goewerneur-Generaal Joan van Hoorn, eggenoot van Johanna Maria van Riebeeck, waarin die woorde voor kom: ‘UE. Hoog Edt. heeft onder myn (d.w.s. in my besit) gesien de minuten van het Caebse dagregister ende meer andere negotieboeken, die hy nevens d'afgaende brieven selfs heeft moeten formeren’. (Ek kursiveer). Hierdie eerstehandse getuienis los feitlik alle probleme in verband met outeurskap, handskrifte, ens., van die Daghregister op: Jan van Riebeeck het die Daghregister eiehandig opgestel, van sy oorspronklike ‘minuten’ is daar deur die kopiïste, ‘schryvers’ of ‘adsistenten’ aan die Kaap ‘grossen’ (kopieë of afskrifte in duidelike letters) gemaak. Nadat hierdie kopieë met die oorspronklike gekollasioneer is, word hulle ‘dubbelden’ genoem. Sulke afskrifte of kopieë is beskou as in alle opsigte gelykwaardig aan die oorspronklike ‘minuten’, d.w.s. ‘het oorspronkelijke van verschillende officieele stukken geschreven.... in klein loopend schrift (mlat. scriptura minuta)’ (Wdb. d. Ndl. Taal).

Die tekste van die D. wat ons vandag besit: een in die Kaapse argief (K), twee in die Haagse argief (H en HA, waarvan HA slegs plus minus 40 bladsye van die aanhef bevat) is algar dus grosse, kopieë, afskrifte, dubbeldes-soos ons dit verkies te noem. Dit spreek dus vanself, soos ook uit die tekste blyk, dat die handskrifte in die verskillende tekste wissel van kopiïs tot kopiïs, sodat daar van 'n ‘paleographic criterion’ geen sprake kan wees nie.

Van Riebeeck se eie handskrif is al lank bekend. Leibbrandt het in 1898 in Precis of the Archives of the Cape of Good Hope, Letters and Documents Received, Deel I, 'n faksimilee gepubliseer. In Die Huisgenoot van 9 April 1948 het ek Van Riebeeck

[p. XIII]

se handtekening en 'n stukkie teks van die dagverhaal in sy eie skrif gepubliseer - die enigste reëls in sy hand wat in enige teks - in hierdie geval HA - van die hele D. voorkom.

Dat die oorspronklike van die D. ter plase moes bewaar word, is 'n mening wat berus op 'n verkeerde lesing van die instruksie van 1609. Dat aldaar alleen sprake is van kopieë, kom omdat dit die gewone vorm van dokumete in dié tijd was. Dat die originele op die betrokke kantore bewaar moes word, staan nie in die instruksie nie.

Dat die D. in die 3de persoon geskryf is, is geen argument teen Van Riebeeck se outeurskap nie. In werklikheid wissel die 3de persoon enkelvoud en die 1ste persoon meervoud mekaar gedurig af in die D. Dit is wel opmerklik dat Van Riebeeck, anders as byvoorbeeld ‘boeckhouder Verburgh’ (Deel I, 392 vlg.) so konsekwent díe persoonsvorme handhaaf. Maar twee maal val hy tog deur die mat. Vgl. I, bls. 33 bo-aan: ‘Formosa, dat ick gesien heb’ en bls. 117 middel: ‘Formosa (dat gesien hebbe)’ waar die vorm van die werkwoord duidelik eerste persoon enkelvoud is.

In die genoemde artikel in Hertzog-Annale word talryke voorbeelde aangehaal waar met wy duidelik ick bedoel is.

Van Riebeeck se druk werksaamhede het dit nie vir hom onmoontlik gemaak om self die dagboek by te hou nie. Die nuwe, volledige uitgawe van die D. sal, met ingelaste briewe, reisverhale, resolusies, maar sonder note, plus minus 1400 gedrukte kwarto-bladsye beslaan, wat uitwerk op iets meer as ⅓ gedrukte bladsy per dag van die tien jaar en 4½ maande. As ons die D. as ⅓ van al sy skryfwerk beskou, dan kan V.R. se leuse gewees het: nulla dies sine pagina. Natuurlik was daar dae wat veel meer te skrywe gegee het as ander. In die eerste deel van ons uitgawe beslaan die langste maand 21 blsye, die kortste 2.

Van Riebeeck was tien keer vir korter of langer tyd - gewoonlik een of twee dae - van die fort afwesig. In ag van die tien gevalle kry ons in die D. die beskrywing van Van Riebeeck se lotgevalle op reis, maar geen berig oor wat daar gedurende sy afwesigheid aan die fort plaasvind nie. Net in twee gevalle kry ons aantekeninge oor wat gedurende sy afwesigheid aan die fort voorgeval het. In albei gevalle kan die aantekeninge post data gemaak wees, berustende op wat Van Riebeeck na sy terugkeer gehoor het. Maar die laaste geval, waar hy van 3 tot 9 Desember 1660 afwesig was, is die beriggewing, hoofsaaklik weerberigte, hiervoor te uitvoerig. M.i. moet die verklaring hiervoor gevind word in die feit dat Van Riebeeck - alleen by hierdie geleentheid - instruksies gegee het aan die onderkoopman en die fiskaal ‘met authoriteyt om....alles in orde te houden ende des Compagnies fort ende verderen omslagh waer te nemen soo dat behoort.’ Dit lê voor die hand dat die hou van die dagverhaal deel van hulle opgedrae taak uitgemaak het. Die inskry-

[p. XIV]

wing - van sowat 10 reëls in sy geheel - bestaan, soos gesê, hoofsaaklik uit weerberigte en is daarom deur Brill, op twee reëls na, in sy uitgawe weggelaat; wat getuig van die onbelangrikheid van die aantekeninge.

Daar is in die D. geen aanduiding wanneer Van Riebeeck die pen neergelê het nie. Wat in die roesemoes van de laaste dae van Van Riebeeck aan die Kaap en die oorname deur Wagenaer in die kantore van die Kompanjie gebeur het, bly 'n duistere saak. In die eerste paar bladsye van die D. ná Van Riebeeck se vertrek het ek 'n paar taaldingetjies opgemerk wat vir my gevoel nie Riebeeckiaans is nie. So word daar herhaaldelik gepraat van slobberig weer, 'n woord wat ek my uit Van Riebeeck se verhaal nie kan herinner nie. Daar is opvallend veel verkleinwoordjies: halfaemkens, lieffelyck weertjie, soete windjes; daar is sprake van 'n ondergevoegde (in die betekenis van: ingeslote) brief, 'n woord wat ek my ook nie uit Van Riebeeck se geskrifte kan herinner nie, van seck as wynsoort, van verwisselinghe van vee vir tabak en koper (waar Van Riebeeck gereeld van ruyl praat) ens. Dr. J.A. Verhage, wat gepromoveer het met 'n proefskrif: Sintakties-Stilistiese Studie van die Dagregister van Jan Van Riebeeck, en wat díe werk beskou as in sy geheel afkomstig van een skrywer en nie van 'n halfdosyn sekretarisse nie, is besig met 'n ondersoek van die styl van die Daghregister van ná 1662 in vergelyking met die van 1652-1662. Sy voorlopige resultate wys op 'n breuk in die styl na die vertrek van Van Riebeeck.

Die verwarring waarna ek in my note verwys (Deel II, p. 26) in verband met die datums en inhoud rond 12 tot 18 Maart 1656 is nie te wyte aan 'n veelheid van dagboekskrywers nie maar aan slordigheid van die kopiïs van die H-teks, wat gelukkig opgelos kan word deur vergelyking met K. Die afwyking tussen die tekste begin o.d. 12 Maart wat in K lees: ‘Sondagh, den 12 do, 's morgens mooy weer ende 't luchjen variabel. Is 't fluytscheepjen Breuckel.... begeren’ (soos in H.); 14, 15, 16, 17 dito van H is dan 13, 14, 15, 16do. van K en die tweede 16 dito van H, tesaam met die woorde: ‘'s morgens dysich weer met regen ende styve N.Westecoelte tot’ is in K geskrap. Hier begin nl. 'n nuwe folio-afdeling in H, soos in ons teks aangedui.

Om op te som: in die D. kom daar 'n daar honderd bladsye voor wat aangedui is as deur ander geskrywe, soos reisverhale, briewe, die petisie van die vryburgers van 1658, ens., en miskien ook sekere van die dosyne resolusies; maar origens is die D., na my oorwoë mening, die werk van Van Riebeeck self. Dit is natuurlik onmoontlik om te bewys dat Van Riebeeck die eintlike D. van A tot Z self geskrywe het, maar, met uitsondering waarskynlik van die aantekeninge onder datum 3 tot 9 Desember 1660, kon hy elke woord self geskrywe het en groot dele van die D. kon niemand anders as Jan van Riebeeck geskrywe het nie.

[p. XV]

Ek wil graag hier my erkentelikheid betuig teenoor Mnr. K. Lekkerkerker, wat verantwoordelik was vir die teksversorging van Deel I op 'n tyd toe ek daar self weinig of geen aandag aan kon bestee nie, teenoor Mnr. J.J. Blom wat behulpsaam was met die proewe van Deel II, teenoor Dr. J.A. Verhage wat, behalwe dat hy gehelp het met die proewe van Deel II en Deel III, belangrike hulp verleen het met die kontrole van die voetnote. Ook is ek dank verskuldig aan Mnr. Helmut Weigert, wat Deel I by die verskyning daarvan sorgvuldig deurgelees en my gewys het op 'n aantal drukfoute en alternatiewe of beter teksverklaringe. Hulp van Prof. en Mev. Franken van Stellenbosch, Proff. A.C. Bouman en G.G. Kloeke van Leiden, Prof. Valkhoff, nou van die Witwatersrandse Universiteit e.a. is in die voetnote verantwoord.

Ten slotte my dank ook aan Mev. L.E. de Villiers en Dr. Verhage vir hulle gewaardeerde hulp by die opstel van die registers. Die hele Naamregister is die werk van laasgenoemde.

Klein Helderberg,

Somerset-Wes.

Des. 1955.