Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 75]

Provincialen en regionalen

De aardrijkskunde speelt in onze familienamen een belangrijke rol. Hoevelen van ons leggen door hun namen geen getuigenis af van de plaats, de streek of het land waar een voorouder ooit vandaan is gekomen. Dat hoeft niet altijd ver weg geweest te zijn, zoals bij de Van Zweden's en de Italiaander's. Vaak is zo iemand genoemd naar een plaats in de buurt. Vandaar ook dat de meeste aardrijkskundige familienamen in Nederland van eigen bodem stammen en dikwijls slechts een beperkt verspreidingsgebied hebben. Naamkundig gesproken zijn de Van Agt's en Van Mierlo's maar heel weinig boven hun provinciaal niveau uitgestegen.

De meest gebruikelijke manier om iemands herkomst aan te geven was door middel van een aardrijkskundige naam, meestal voorafgegaan door Van. Bestond er bij de naamgevers een behoefte aan een meer expliciete karakterisering, dan werd soms een inwoneraanduiding gebruikt. In een federalistische staat als De Republiek der Verenigde Nederlanden heeft het behoud van de gewestelijke autonomie altijd een belangrijke rol gespeeld. Het zou ons dan ook niet verbazen als we iets van dit regionalisme in onze familienamen terug zouden vinden. Dat is echter maar in beperkte mate het geval. Hoewel bij iedere streeknaam een inwoneraanduiding hoort, die in principe van bijnaam tot familienaam kon worden, hebben slechts weinigen dit stadium ook werkelijk bereikt. Namen als *Westergoër, *Delflander en *Veluwenaar zal men tevergeefs zoeken in het Nederlands Repertorium van Familienamen.

[p. 76]

De Vries en De Groninger

Onder de aanduidingen die het wel tot familienaam gebracht hebben is er natuurlijk één die met kop en schouders boven alle andere uitsteekt: De Vries. Na De Jong is dit de meest voorkomende naam in ons land. Deze hoge frequentie dankt hij aan het feit dat hij al vroeg zowel van buiten af als van binnen uit gegeven is. Niet alleen heeft men deze naam gebruikt om er mensen uit Friesland mee te beschrijven, de Friezen hebben hem ook vaak zelf gebruikt om er zich mee te markeren. Dat is waarschijnlijk ook de verklaring voor het feit dat de provincie met het grootste aantal De Vries-naamdragers nu juist Friesland blijkt te zijn. Overigens is het opvallend hoeveel varianten er van deze naam blijken voor te komen: Frese, Fries, De Fries, Friese, Frieze, Vrees, De Vrees, De Vreese, Vreeze, De Vreeze, De Vrese, Vries, Vriese, De Vriese, Vrieslander, Vrieze, en De Vrieze. Of de naam Vriesman hier ook toe hoort, is de vraag. Dit woord kon namelijk tevens op de verpersoonlijking van de winter en dan op de boeman slaan. Hoewel de stamaanduiding der Friezen aan de basis van al deze varianten gelegen heeft, is de weg langs welke zij tot familienaam geworden zijn heel verschillend geweest. Behalve uit de historische gegevens valt dit ook af te lezen uit hun verspreiding, die duidelijk van die van De Vries afwijkt. In tegenstelling tot deze naam blijkt namelijk geen van de opgesomde varianten in Friesland zijn hoogste score te behalen.

Lopen we de kaart van Nederland nu af op zoek naar andere provincialen of regionalen onder onze familienamen dan wordt de oogst onmiddellijk veel magerder. Groninger, De Groninger, Gröniger, Groninger en Grönniger zijn namen die door maar heel weinig mensen gedragen worden. De oorspronkelijke geografische herkomst is hier waarschijnlijk de stad Groningen geweest. De provincie heeft zijn naam immers pas vrij laat gekregen. Bovendien hebben de bewoners van de Groninger Ommelanden zich zelf nog lang als Friezen beschouwd.

Drent, Drenth en Drentje

De namen Drent en Drenth zijn wat dikker gezaaid. We vinden ze vooral in Groningen en Drente. Uit de verspreiding ervan kunnen we opmaken dat ze in eerste instantie gegeven zijn aan mensen die in de veenkoloniën kwamen werken. Deze veenar-

[p. 77]

beiders hebben beslist niet altijd in hoog aanzien gestaan, getuige de familienaam Drentje die we in hetzelfde gebied nogal eens aantreffen. Dat deze namen ook vrij vaak in Noord-Holland voorkomen hoeft niet te verbazen. Amsterdam en omgeving hebben eeuwenlang immigranten uit noordoost Nederland aangetrokken. Het aantal mensen dat de naam Drenth met een -h draagt is ongeveer twee keer zo groot als dat van hen die het zonder die letter moeten stellen. Dat geldt voor iedere provincie waar deze beide namen voorkomen, wat erop wijst dat we hier alleen maar een spellingsvariant en niet met een dialectverschil te doen hebben.

Over Overijssel kunnen we kort zijn. Tevergeefs zoeken we naar familienamen als *Sallander, *Overijsselaar of *Overstichter. De volkstelling van 1947 leverde één persoon op die Twendt heette. Met deze naam zal het waarschijnlijk net zo slecht aflopen als met de naam Twent, die al in de vorige eeuw is uitgestorven.

Gelderman en Stigter

In Gelderland is schraalhans naamkundig gezien al evenzeer keukenmeester geweest. Nergens in Nederland vinden we mensen met namen als *Veluwenaar, *Betuwenaar, *Achterhoeker, *Bommelerwaarder enzovoort. Alleen de provincie zelf heeft ons een familienaam geleverd, en wel in een aardige laatmiddeleeuwse vorm, Gelderman, of een enkele keer met s-toevoeging, Geldermans. De naam komt niet overdreven veel voor. Toch lijken de Gelderlanders er in het klein hetzelfde mee gedaan te hebben als de Friezen met de naam De Vries: ze hebben er vooral zichzelf mee benoemd. De provincie met de meeste dragers van de naam Gelderman blijkt namelijk Gelderland te zijn.

Gestichte Utrechtenaren

Er zijn mensen die beweren dat het woord Utrechter nooit tot familienaam geworden is omdat het te gemakkelijk met het beladen begrip Utrechtenaar ‘homoseksueel’ verward kon worden. Hoe het ook zij, *Utrechter is bij ons geen familienaam. Dat wil niet zeggen dat de provincie geen inwoneraanduidingen aan onze namenvoorraad geleverd heeft. De vorm waarvan is uitgegaan, is echter wat onverwacht, namelijk niet Utrecht, maar Het

[p. 78]

Sticht en wel in een spelling die vooral in de zeventiende en achttiende eeuw in zwang geweest is, Het Stigt. Dit heeft de familienamen Stigter, De Stigter en een enkele keer Stigters of Stigtenaar opgeleverd. De namen Stichter en De Stichter nemen maar een bescheiden plaats in. De twee eerstgenoemde namen komen het meest in Zuid-Holland voor, een provincie die als een typisch opvanggebied voor Utrechtse namen bekend staat. Daarnaast vinden we nog vrij veel mensen die Stigter heten in de provincie Utrecht, maar dat is bij een naam van een dergelijke oorsprong niet zo verwonderlijk.

‘Ick ben een Goyers kind, vervallen in Gods toren!’ riep Vosmeer drie en een halve eeuw geleden vanaf de planken en zijn nakomeling staat nog steeds op het toneel. De plaats waar deze laatste zich gewoonlijk pleegt op te houden is kenmerkend voor de meeste dragers van de naam Gooyer en De Gooyer. We vinden ze namelijk in hoofdzaak in de regio Amsterdam en in de omgeving van Het Gooi. Echte uitvliegers zijn het naamkundig gezien niet geweest. Dat geldt trouwens ook voor de varianten, die we er in mondjesmaat van aantreffen, zoals Gooier, De Gooier, De Goojer, Goyer en De Goyer. Of Gooyert, De Gooyert, Gooyerts en Gooyers hier ook bij horen is twijfelachtig. Zelfs als dat niet het geval is blijft het naamkundig patroon van dergelijke, uit een regionale notie voortkomende familienamen duidelijk. Er zijn een of twee topnamen met een kenmerkend verspreidingsgebied en daarnaast een aantal spellings- of dialectvarianten die binnen datzelfde gebied te lokaliseren zijn. In het volgende hoofdstuk geef ik daar nog wat voorbeelden van.