Uit den kring der gemeenschap

[p. 109]

De graaf de mun.

I.

Het gebeurde te Parijs in December 1871, tegen het einde van ‘l'année terrible’. Diepe verslagenheid en moedeloosheid drukten, na de dagen van de Commune, voorafgegaan door al de ellende van den Duitschen oorlog, harten en geesten in Frankrijk's hoofdstad ter neder. Toen kwam daar een kleine kring van nog jonge mannen te samen, om te overwegen, wat voor het land moest worden gedaan. Zij waren voor 't meerendeel jeugdige officieren van 't leger. Al de smart der nederlaag hadden zij geleden, en in de krijgsgevangenschap, gedurende de lange stilte, de groote lessen dier voorbeeldelooze ramp, straks gevolgd door de sociale uitbarsting te Parijs, overpeinsd. Te edel en te fier om te vertwijfelen hadden zij zich in gebed tot God gewend, van uit de hoogte kracht vragend om het vaderland te redden. Want zij begrepen, dat een herleving, in den goeden en waren zin van het woord, alléén mogelijk was door een religieusen omkeer van het gemoed. Het volk zelf moest in zijn hart zich bekeeren. Het drukke leven, de woelige arbeid der bedrijvige maatschappij, moest in de eerste plaats van andere beginselen uitgaan. Te midden van het dagelijksch sloven, moest het volk in zijn werk gaan begrijpen, dat het leven en zwoegen hier op aarde slechts onderdeel was van een eeuwig bestaan, begin van een gezamenlijke toestrooming tot God. Het leven en werken op aarde mocht niet als iets afgeslotens op zich zelf opgevat, de mensch zelf mocht niet als geïsoleerd individu beschouwd worden. De jonge mannen, die dáár in een der laatste weken van het jaar 1871 bijeenkwamen, bedoelden dus voor het arbeidende volk een anderen

[p. 110]

geestestoestand, en eerst daarna andere instellingen of andere uiterlijke omstandigheden.

In den kring der jonge mannen, die dit overwogen, waren twee zielsvrienden, die te zamen de veldslagen rondom Metz en later de opsluiting in Duitschland (Aken) hadden doorleefd. Beiden behoorden tot den hoogen adel. De één was de toen 30-jarige graaf Albert de Mun, officier der jagers te paard, de ander was de graaf (later markies) de la Tour du Pin Chambly, kapitein bij de staf. Zij vooral waren zich bewust, dat redeneeren en bespreken iets ijdels was, wanneer het handelen niet volgde. Zij wilden een daad, die uitgangspunt voor verdere inspanning kon zijn. Nu was er reeds ergens te Parijs, op den boulevard Montparnasse, een kleine groep (‘cercle’) van arbeiders, sinds jaren dáár gevormd en gekweekt, die, te midden van allerlei rumoer en wereldsche opvatting van zaken, zich in de dagen van het keizerrijk had geoefend en gesterkt in een streng Catholiek christelijk leven. De oorlog en de opstand der Commune hadden die groep verstrooid; kleine schulden die deze arbeiderskring had aangegaan konden niet betaald worden; kortom, de vereeniging was op 't punt om in de Parijsche maatschappelijke zee te verzinken. De geestelijke leider van de samenkomsten dier groep, Maurice Meignen, van de sociëteit van Saint-Vincent-de-Paul¹⁾, gaf 't echter voor die arbeiders nog niet op; hij klopte aan allerlei deuren om onderstand en hulp. Zoo kwam hij ook bij de officieren de Mun en de la Tour du Pin, en deze gevoelden dadelijk dat hier een begin voor hun streven kon worden gemaakt. Dat was iets waaraan kon worden vastgeknoopt. Hier was een feit, een hoûvast voor daden. Meer en meer toch waren zij in hun ziel overtuigd geworden, dat de redding van hun land alleen mogelijk zou zijn, wanneer men in opvatting en arbeid absoluut brak met de stellingen der revolutie, met de zoogenaamde beginselen van 1789. Tijdens de inkerkering te Aken hadden zij met instemming het geschrift gelezen van den vermaarden Emile Keller,

1) De graaf de Mun heeft later, bij zijn begrafenis den 29 December 1890, op het kerkhof een lijkrede over hem gehouden. Zie ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome IV, 1895, pag. 307-311: vergelijk ook tome V, 1895, pag. 96/97.

[p. 111]

zoo bekend door zijn later (clericaal) optreden in de parlementen der republiek na 1870, het boek dat den titel droeg van ‘l'Encyclique du 8 Décembre 1864 et les principes de 1789.’ Bij den val der Commune - dienst doende in het leger dat de opstandelingen bedwong - hadden zij, toen hun militaire plicht hen getuigen deed zijn van het zieltogen der arbeiderswijken, elkander, op den bloedigen heuvel van Belleville, huiverend in de oogen gezien en verstaan, dat dit ontzettend wee het logisch einde moest zijn van een samenleving enkel en alleen doortrokken van revolutie-hartstochten. Toen nu Meignen zich bij hen vervoegde werden zij innerlijk bewogen. Het bezoek, de ontmoeting, was voor hen een duidelijke aanwijzing wat te doen was: een teeken van Hoogerhand. De geestelijke was tot hen gekomen in hun militaire dienstzaal, een der vertrekken van de Louvre, van waar zij 't uitzicht hadden op het zwarte half geblakerde bouwval-geraamte van het paleis der Tuileriën. Dit grijnzend overblijfsel van de grootheid der eeuw, op een dag der ellende in vlammen opgegaan door de barbaarschheid van het gepeupel, was als een sombere omlijsting der bede van Meignen. De twee officieren gaven hun hand en hun belofte. Eenige dagen later waren zij bij de groep der arbeiders in de wijk Montparnasse en hielden zij hun eerste samenkomst, waarbij ook tegenwoordig was de broeder van Albert de Mun, Robert, die tot aan zijn dood, den 17^en Februari 1887 - hij was toen 47 jaar, - hun onafscheidelijke helper was.

II.

Zóó werd op het einde van 1871 gegrondvest ‘1'Ceuvre des Cercles Catholiques d'ouvriers.’

Het doel was natuurlijk niet om enkel de groep van de wijk Montparnasse voor vallen te behoeden, maar om Parijs en voorts geheel Frankrijk te overdekken, en als 't ware te omstrengelen, met een netwerk van gelijksoortige stichtingen, waarin het Christelijk idee van leven en arbeiden tot zijn recht kon komen. Het zouden ‘cellen’ zijn van een nieuw levensbestaan. Op den bodem dier vereenigingen zou men dan het steunpunt vinden, van waar, in naam van het Catholieke stelsel, de worsteling kon aangebonden worden tegen de Revolutie.

[p. 112]

De twee edellieden bedoelden dus een contra-revolutie op den grondslag van hetgeen het hoofd der kerk in den Syllabus van 1864 had geleeraard. Als middel daartoe werd in het eerste manifest, dat van hen uitging, voor de arbeiders aangegeven: de Catholieke associatie. Die associatie moest dan bezield zijn door een krijgshaftigen geest. Men sloot zich als soldaten aanéén, om stand te houden en op zijn tijd tegenover een vijandelijk leger voort te dringen. Toen Albert de Mun - want hij was de ziel van alles, het eigenlijke hoofd - den 10^en December 1871 zijn eerste rede hield in het locaal van den ‘cercle’ in de Montparnasse-wijk, wekte hij de daar vergaderde arbeiders, klein van getal, in dien geest op. Het was, volgens hem, voor een goed deel een geloofsdaad, die zij moesten volvoeren. Het werk was vol bezwaren, hij erkende het. De tegenwoordige leden zouden misschien de zege niet zien; maar hun lichtend voorbeeld zou werken. Vielen zij in den strijd, dan zou met hen geschieden, wat in den tijd der kruistochten pleegde gedaan te worden. In die dagen legde men een gesneuvelde neder op den grond met gevouwen handen in de houding van het gebed, want men onderstelde dat hij op geen andere wijze kon zijn gestorven. Het gebed, de overgave aan God, de verbinding van de aarde aan den hemel, moest ook nu weder het parool van allen zijn. Vast moesten de arbeiders begrijpen, dat de Revolutie van 1789 inderdaad voor de arbeiders het ware kwaad was geweest. Duidelijk moesten zij inzien, dat het begrip van absolute vrijheid, vrijheid van arbeid, inderdaad een valstrik voor hen was geworden. De waarachtige vrijheid kwam uit andere bron, uit hooger oorsprong.

Bij onzen graaf Albert de Mun had, wat hij in dit opzicht verkondigde, voor een deel zijn oorsprong in de familie-traditie van den kant der moeder, eene de la Ferronays. Men herinnert zich wellicht die moeder. Ruim dertig jaren geleden toch werd geheel de beschaafde lezende wereld in Europa verrast en verrukt door de verschijning van een boek, dat den eenvoudigen titel droeg van: ‘Verhaal eener zuster.’ Het waren herinneringen der familie de la Ferronays, een geslacht dat in de politiek zekere beteekenis had tijdens de Restauratie. Het verhaal, door Mevrouw Craven geschreven, hield zich vooral bezig met de liefde en het lijden van

[p. 113]

graaf Albert de la Ferronays en van zijn schoone Russische vrouw Alexandrine Alopëus. Zoovelen in die dagen - toen het boek voor 't eerst uitkwam - dweepten met de beide edele gestalten, op wie een licht uit den hemel scheen te zijn nedergevallen. Men had misschien terecht haast enkel oogen voor Alexandrine. Toch waren er, naast deze fijne, teedere harmonieuse verschijning, in het boek nog enkele andere figuren geschetst. Allereerst van Albert's zuster Eugénie. En deze zuster, met haar open stralend gelaat, vroeg zeer zeker ook de opmerkzaamheid. Haar was eigen de meest actieve godsdienstige overtuiging. Haar geïnspireerde woorden deden denken aan verheffingen van de heilige Thérèse. Zij leefde in de hoogte, met den blik steeds naar boven. Door zachte zorgen omgeven, werd zij echter allengs meer naar de aarde getrokken: zij verzoende zich met de wereld, ging zelfs een zeer gelukkig huwelijk aan met den graaf de Mun, die haar, als bode uit hemelsche gewesten, op zijn kasteel de Voré binnenleidde, om het eigen huishouden en vooral de armen in de buurt te verzorgen. Zij leefde echter niet lang. Zij stierf in April 1842, nadat zij achtereenvolgens twee zonen, Robert en Albert, aan haar man had geschonken. Welnu, de jongste van die twee broeders was onze Albert de Mun: en de zoon heeft, in zijn actief religieus werk, slechts de vingerwijzing der vroeg gestorven moeder gevolgd¹⁾.

Voorzoover zijn godsdienstige overtuigingen in sociale richting een meer practischen vorm kregen, kunnen wij, naast deze eerste bezieling van de moeder, nog op drie invloeden van karakters wijzen, die vormend en leidend zijn denkbeelden

1) Vergelijk ons opstel: ‘Herinneringen der familie de la Ferronays’, opgenomen in den bundel ‘Studiën en Schetsen’, en daarvan pag. 154. De de Muns waren edellieden uit de Bigorre (Gasconje), waarvan een telg de kruistochten medemaakte. De vertegenwoordiger van de oudste levende tak voert sinds de Restauratie den markies-titel, de anderen den titel van graaf. De vader van Robert en Albert was bij zijn dood de markies. Hij stierf 23 Maart 1898, 80 jaren oud. Hij was na den dood van Mlle de Ferronays later hertrouwd met Mlle de Ludre. Uit dit tweede huwelijk zijn vier kinderen geboren: de abbé dc Mun, de hertogin d'Ursel, de gravin d'Harcourt, en de gravin de Francqueville. De markies-titel is overgegaan op den zoon van Robert, Adrien, gehuwd met Mlle de Venoge; zijne moeder was eene de Beauvau. Onze graaf Albert de Mun is gehuwd met de gravin Simone d'Andlau.

[p. 114]

hebben gepreciseerd. Wij noemen Ozanam, Augustin Cochin en Le Play.

Frédéric Ozanam, die van 1813 tot 1853 leefde, is onder de geleerden bekend genoeg door zijn studie over Dante en de Franciscaansche dichters. Maar de hoogleeraar, al zat hij op den stoel van Fauriel, is misschien bij 't tegenwoordig geslacht vergeten of in zijn letterkundige onderzoekingen voorbij gestreefd. Niet verflauwd echter is de herinnering aan zijn maatschappelijke daad, wier beteekenis zoo schoon door Lacordaire, in zijn 1856 verschenen biografie van Ozanam, is geschetst. Toen hij, twintig jaar oud, uit Lyon in Parijs kwam, om dáár zijn rechtsgeleerde studiën te voltooien, trof hem in de groote wereldstad één bizondere zaak, namelijk, de bittere verwaarloozing der arme klassen. Geloovig catholiek christen vertrouwde hij op de vestiging van het koninkrijk Gods op aarde door de menschen. Maar hoe weinig werd door de echte christenen onder de meer welgestelde klasse gedaan, om dat rijk te verwezenlijken! En in tegenoverstelling van die lauwheid waren reeds de Saint-Simonisten begonnen hun leer te verbreiden, en uit gansch andere beginselen aanhangers op te roepen om het lot der onterfden zich aan te trekken. Toen meende Ozanam, dat voor hem en voor alle christenen het oogenblik gekomen was, om in naam van het Evangelie de zaak der armen ter hand te nemen. Hij riep zeven jonge vrienden tot zich en stichtte in Mei 1833 met hen ‘la Société de Saint-Vincent de Paul.’ Terwijl de Saint-Simonisten een theorie ontwikkelden, die, volgens hen, de wereld moest vernieuwen, zouden Ozanam en zijn vrienden, zonder op zoo hoog een programma zich te beroepen, meer bescheiden en nederig een vaste dagelijksche taak volvoeren. Zij gingen arme wijken bezoeken en traden de kamers in waar zich de ellende verborg. Men zag hen, zoo even nog scholieren, met den blos der jeugd op 't gelaat, de weerzinwekkende vuile verblijven der armoede en der ondeugd binnenstappen, om aan onbekende lijdende medemenschen een visie van Chariteit te brengen. Zij wandelden stil hun weg, zonder ophouden, zonder ontmoediging, zonder onderscheid te maken tusschen de personen wien zij hulp en troost konden brengen. Zij bleven een kleine kern, al breidde zich hun getal en invloed uit. Twintig jaren later, in 1853, in een bijeenkomst te Florence, kon Ozanam

[p. 115]

de volgende woorden spreken. ‘In plaats van acht zijn wij tegenwoordig twee duizend in getal, en wij bezoeken regelmatig vijf duizend huisgezinnen, dat is ongeveer twintig duizend armen, of het vierde deel der armen van Parijs.’ Hij zeide dit met lichte voldoening. Overigens was zelfverheffing volkomen vreemd aan de leden der societeit van Saint-Vincent de Paul. Zij hadden niet geredeneerd, maar eenvoudig-weg getoond, hoe men de trap der armen (‘l'escalier des pauvres’) weder opklimt.

Wat Ozanam uit diep religieus gevoel ondernam, een strijd tegen zonde en ellende, werd op andere meer administratieve wijze door Augustin Cochin te Parijs beproefd. Deze uitnemende man, die van 1823 tot 1872 heeft geleefd, kwam niet uit de rijen der geleerden, maar uit de kringen der hooge rijke Parijsche burgerij. Reeds in de zestiende eeuw behoorde zijn familie tot den stedelijken raad en overheid van de hoofdstad. Hij-zelf heeft grooten invloed in allerlei industrieele en financieele kringen van Parijs uitgeoefend, een invloed die goed geteekend is in de uitnemende beschrijving, welke de graaf de Falloux in 1875 van hem heeft uitgegeven. Het gold bij Cochin vooral een bestrijding van de ramp van het pauperisme met middelen aan 't christendom ontleend. Hij was op dat terrein een beproefde gids en een ordelijk uitdeeler van milde gaven. Hij zorgde voor de armen van zijn buurt. Maar hij hield zich niet enkel bezig met den arbeid, de huisvesting, het voedsel en de besparing van den werkman: hij bemoeide zich ook met de ontspanning en het geestelijk onderricht der armen. Zijn toeleg was om de Parijsche arbeiders, en ook de jonge lieden die uit de provincie kwamen om in de hoofdstad werk te vinden, te onttrekken aan de duizenderlei gevaren en valstrikken die den werkelooze omringen. Vooral voor den Zondag der arbeiders wilde hij zorgen, leeskamers, uitspanningszalen dan voor hen openen. In dien geest was hij het, die den stoot had gegeven tot die groep (‘cercle’) van catholieke arbeiders, welke, onder leiding van Meignen, op den boulevard Montparnasse was opgericht, en wier bestaan - zooals wij zagen - een hefboom in 1871 werd voor onzen graaf de Mun. Cochin werkte rusteloos voort in zijn christelijke bemoeiingen voor de armen. Zijn trouwe vrienden, vooral uit de liberaalcatholieke richting, Montalembert, Albert de Broglie, Kolb-

[p. 116]

Bernard, steunden hem met al hun krachten. Toen, na den oorlog van 1870/71, Thiers Frankrijk hoopte te doen herleven, had hij ook op Cochin 't oog gericht. Eerst dacht men hem maire van Parijs te maken. De tijden schenen echter nog niet rijp. Voorloopig werd hem de prefectuur van Versailles gegeven, in welke betrekking hij echter spoedig stierf.

Naast de uitstraling van het voorbeeld van Ozanam en Cochin zien wij op de Mun den invloed der geschriften van Le Play. Onberekenbaar is de inwerking van dezen man op Frankrijk geweest. Hij is een dergenen, die voor Frankrijk de realistische studie der sociale economie of liever de op waarneming der feiten gebaseerde leer der maatschappij aan de orde heeft gesteld. Voortgekomen uit de rangen der ingenieurs, doorkneed in alle vragen van het mijnwezen, heeft hij gedurende een lang leven (hij leefde van 1806-1882) zich gewijd aan de observatie van de bouworde der maatschappij over de geheele wereld, om, naar aanleiding van die volgens een vaste methode verkregen ervaring, aan het Frankrijk zijner dagen berispenden raad en voorlichting te geven. Een maatschappelijke hervorming moest plaats hebben, zoo leerde hij. Drie begrippen, in de achttiende eeuw tot wasdom gekomen, hadden, volgens hem, Frankrijks geest en gemoed bedorven. Vooreerst het begrip der natuurlijke ontwikkeling van den mensch tot volkomenheid, in dien zin, dat ieder mensch bij zijn geboorte reeds de kiemen der ‘perfectie’ in zich meent te dragen, welke voorts op geleidelijke wijze zich bij hem ontplooien. Dan het begrip der volkomen gelijkheid onder de menschen, dat hen er toe drijft het gezag der sociale autoriteiten op elk gebied te ontkennen of te miskennen. Eindelijk het begrip van 't recht van weerstand tegen de tucht aller leidende en dwingende instellingen en dus tegen de sociale orde. In tegenoverstelling van die drie valsche begrippen, wees le Play op de traditie van alle volken, en op de vaste regelen die deze volken overal in hun leven eerbiedigden en eerbiedigen. Wat voor Frankrijk te doen is, was volgens hem niet zoo ingewikkeld als 't scheen. In kort begrip was het besloten in den inhoud van de tafelen der Tien Geboden. Hij wilde Frankrijk weder nopen tot opvolging van d'aloude wet. Dáár werd de gehoorzaamheid aan God op den voorgrond gesteld, en werden uit de plicht dier gehoorzaamheid alle verhoudingen

[p. 117]

onder de menschen afgeleid. Dien weg volgende, kon men er nu, volgens le Play, weder toe komen, het gezag zoowel van den vader, als van den arbeidspatroon te eerbiedigen. Maar de sociale autoriteiten zelven moesten ook van hun kant beginnen met scherpe naleving van de Tien Geboden. Zij moesten in de praktijk het voorbeeld geven: - opstellen een ‘verklaring’ der plichten van den mensch in tegenoverstelling der rechten van den mensch, plichten die zij dan zelven op de meest stipte wijze moesten vervullen: - dan moesten zij de erfopvolging der oude tijden wederom doen herleven, in plaats van de gedwongen verdeeling van het erfgoed onder alle kinderen toe te passen: - zij moesten het familie-leven weder in eere stellen en het huisgezin met zijn eerwaardige gewoonten als bolwerk en hoeksteen der maatschappij weder stevig bevestigen: - eindelijk moesten zij in de kerk, dat is voornamelijk de Catholieke kerk, de vingerwijzing zoeken naar hetgeen in hoogeren zin voor alle levensbetrekkingen kon worden geëischt. Zóó alleen kon weder opgebouwd worden de werkplaats, waarin de arbeiders vastheid van bezigheid, lust tot sparen, ordelievendheid, zin tot aanéénsluiting en gevoel van zelfbeperking in praktijk zouden brengen. Het moest dan zijn een samenstel van regelen, die voor den arbeider tot vaste gewoonten, tot ‘coutumes’ konden worden, een atmosfeer waarin hij zich inleefde, waarin hij volle gezondheid kon inademen, gewoonten, die - daar zij als van de warmte van den huiselijken haard zelven uitstraalden en de werkplaats tot een verlengstuk van het familie-leven maakten - de sociale orde konden terugbrengen. Op breede wijze zou overal in elk bedrijf, in elke fabriek, verwerkelijkt worden het ‘patronage’, de zegenrijke kant van het patroon-zijn. De patroon in het werk werd dan niet anders dan de op een andere plaats zich bewegende huisvader. Aan beiden werd van-zelf, door de naleving der op de goddelijke orde steunende gewoonten, de vereischte gehoorzaamheid dan willig gebracht. Le Play, de ontwerper en rangschikker van een der schoonste internationale industrie-tentoonstellingen, die Parijs gezien heeft - de expositie van 1867 - bepleitte zonder ophouden, dat Frankrijk, eerst langs den weg der bovengestelde methode, niet alleen voor het product maar ook voor den producent zou kunnen zorgen.

[p. 118]

De drie verschillende methodes, door Ozanam, Cochin en Le Play¹⁾ achtereenvolgens aangewend of bepleit, werden nu in het brein van den jongen graaf de Mun - als door de bezieling der moeder - tot een eigenaardig parool geresumeerd, dat, volgens hem, een beroep kon en moest doen op de tijden die kwamen. Het was een leer der contra-revolutie, die hij zou prediken, maar niet met een richting op het verleden, met een zin en roeping om de traditie van gisteren weder te doen herleven, neen, met de strekking om een nieuwen tijdkring ook met nieuwe beginselen aan te vangen. Zijn medestanders zouden soldaten zijn van een leger der volgende eeuw: ridders van een kruistocht der toekomst. Eng en vast zou hij zich aansluiten aan de kerk. Hij meende, met open vizier en met den christelijk-catholieken degen in de hand, zich uitdagend te kunnen plaatsen vlak tegenover de revolutionare anarchie, die hij in de Commune na den oorlog van 1870 had aanschouwd. Hij wilde nu onder één vaandel roepen de aanhangers van het oude Catholieke geloof, die hij met nieuw vuur zou bezielen, om ze allen in slagorde te plaatsen tegen de mannen van het socialisme. Hij ging uit van de gedachte, dat men dit socialisme alleen kon overwinnen, wanneer men tegenover dat streven een hooger, d.i. godsdienstig ideaal kon plaatsen. Slechts moest men zich dan hoeden het hedendaagsch socialisme te miskennen; men moest begrijpen, dat de socialisten nog iets anders waren dan een hoop immoreele wezens, die de begeerige handen uitstrekten naar andermans goed. Hij zag den vijand in gansch ander licht. Maar onbetwistbaar was het, volgens hem, dat de strijd met die macht moest worden gestreden. ‘Dieu le veut’, riep hij uit.

1) De uitingen zelven van den graaf de Mun over die drie voorgangers kan men vinden in zijn redevoeringen. Over Frédéric Ozanam, zie Discours, Vol. I, 3^e Edition, p. 517; over Augustin Cochin, Discours, Vol. I, 3^e Edition, p. 2; en over Le Play, Discours, Vol. I, 3^e Edition, p. 367.

III.

De ‘Cercles’, die hij ging oprichten, waren uitingen en vormen van een Catholieke associatie. De naam van ‘cercle’ werd behouden, omdat de groep van de wijk Montparnasse, die toch eigenlijk de wieg van geheel het werk was, dien naam

[p. 119]

droeg. Maar de groepeering zelve der elementen van de nieuwe ‘cercles’ werd gaandeweg geheel en al uitgebreid en aan allerlei werkzaamheid en ontwikkeling aangepast. Het zou blijken, dat in de toepassing een groote verscheidenheid mogelijk was. In de redevoering, die de graaf de Mun den 11^en September 1896 te Landernau, bij de sluiting van een gewestelijke vergadering van ‘1'OEuvre des cercles’ hield¹⁾, heeft hij - toen hij een blik op de afgeloopen vijf-en-twintig jaren wierp - nog eens goed en scherp het eigenlijke idee der ‘cercles’ trachten uitéén te zetten. Hij wees er op, dat de daad, die in 1871 ondernomen werd ten behoeve der sociale beweging, hierin bestond, dat Catholieke christenen toen begrepen, dat, bij 't gapen van den afgrond waarin Frankrijk dreigde te storten, iets gedaan moest worden. Men moest in dien afgrond zijn eigen hart storten. Men moest de kleinen dezer aarde, de zwakken, de lijdenden, hen die bedrogen of overweldigd werden, weder lief hebben. Het werk ging dus uit van een toewijding der hoogere klasse. Zij die door geboorte, opvoeding, fortuin of betrekking een zekere superioriteit in het leven hadden, een voordeel of macht over anderen bezaten, zij moesten zich wenden en buigen tot de op lageren trap arbeidende broeders en zich zelven aan hen geven. Men ging dus uit van de ongelijkheid op aarde, droomde niet van een nivellement van allen: maar men stelde dadelijk op den vóórgrond, dat de sociale taak bij uitnemendheid daarin bestond, om de twee klassen, die de Revolutie had geïsoleerd en die het socialisme tegen elkander ten krijg wapende en voerde, tot elkander te brengen in een hartelijke verstandhouding van wederzijdsch vertrouwen, van over en weder te bewijzen diensten, in een bescherming van gemeenschappelijke en in een verzoening van tegenover elkander staande belangen. De hoogere standen vervulden dus in het werk der ‘cercles’ een patronaat. Een patronaat op Catholieken grondslag. Want het was het kruis van Christus dat hoogeren en lageren hier vereenigde. Alléén die liefde voor het kruis was sterk genoeg om den haat van de wereld tegen den Christus te overwinnen. Men deed dus allereerst een beroep op het hart. En dan nam men op elke plaats, waar men de ‘cercles’ kon vestigen, al

1) Het ‘Discours’ is uitgegeven te Morlaix, Imprimerie A. le Goaziou, 1896.

[p. 120]

de menigvuldige en omvangrijke onderwerpen der sociale werkzaamheid als in studie. Overal in Frankrijk vestigde men nu deze ‘cercles’, leunend vooral tegen de muren en instellingen der Catholieke kerk. Men ging geleidelijk van uit Parijs voorwaarts, van de ééne Fransche stad naar de andere, van het ééne dorp naar elders. Waar in Frankrijk de industrie schoorsteenen deed rooken, riep men zoo mogelijk de vereenigingen in 't leven. Onder de landbouwers van Bretagne vond men een steunpunt. Kortom het werd allengs een groote keten van allerlei verschillende groepeeringen. Frankrijk werd daarvoor verdeeld in zes gewesten (‘régions’), deze weder in provinciale subdivisiën en dan weder in diocesen ingedeeld. In elk gewest, in elke provincie, in elke diocese werd een man aangewezen, die de leiding der propaganda en der zelfopoffering zou hebben. Die mannen kwamen telkens te samen en traden in overleg, om met steeds hernieuwde warmte in het geheele netwerk der ‘cercles’ den geest der gemeenschap te storten.

Een algemeen reglement voor al die ‘cercles’ bestaat niet. Er zijn slechts locale of plaatselijke reglementen vastgesteld. Er is dus nog al verschil en afwijking, wanneer men de regels van enkele der ‘cercles’ van de steden naast die van het platte-land legt. Wij zijn niet in de gelegenheid geweest vele van die reglementen te bekomen. Wij wijzen als types slechts op de verordeningen voor de Parijsche ‘cercles’, en op de beschrijving van den ‘cercle’ te Val-du-Bois bij Rheims.

Wat Parijs betreft: zoo teekenen wij op, dat aldaar verschillende ‘cercles’ bestaan. Wij hebben dien van den Boulevard Montparnasse reeds genoemd, en vermelden dien van de wijk Belleville-Ménilmontant, voorts dien van de wijk Sainte Geneviève, waaraan, vooral door de zorgen van Robert de Mun, een in Griekschen stijl gebouwde kapel (in de rue des Carmes 15) werd toegevoegd. De Parijsche reglementen voor die ‘cercles’ bestaan nu uit twee deelen, eerst eenige artikelen van algemeene strekking over grondslagen en doel van het geheele werk (‘l'oeuvre des cercles catholiques d'ouvriers’ en dan regelen meer bepaald voor Parijs vastgesteld¹⁾. - In de

1) Wij gebruiken het ‘Règlement Général des Cercles Catholiques d'Ouvriers de Paris’, dat in 1889 is uitgekomen ‘au secrétariat de 1'OEuvre, 262 bonlevard Saint-Germain’. Het wordt ingeleid door een ‘breve’ van paus Pius IX van 2 October 1874.

[p. 121]

eerste afdeeling trekken de artikelen 1, 4 en 6 onze aandacht. Zij luiden aldus: Artikel 1. ‘Het werk der Catholieke “cercles” van werklieden heeft tot doel de toewijding der besturende klasse (classe dirigeante) jegens de arbeidersklasse: tot beginselen de bepalingen der Kerk over haar verhouding tot de burgerlijke maatschappij: en tot vorm den Catholieken “cercle” der arbeiders of de christelijke corporatie. Het plaatst zich onder de hoede van den Paus en de bisschoppen van Frankrijk. De leden zijn verbonden door een godsdienstigen band. Art. 4. De actie van het geheele werk (“l'OEuvre”) wordt, onder leiding van een comité-generaal genaamd “Comité de 1'OEuvre”, uitgeoefend door Catholieke associaties, die in de besturende klasse gerecruteerd worden en georganiseerd zijn in “locale comités.” De leden van dat comité vereenigen zich onderling door een openbare en persoonlijke adhaesie aan de algemeene regelen van het “OEuvre” en door het aannemen van zijn godsdienstigen band. Het “Comité de 1'OEuvre” heeft tot taak voor het “werk” propaganda te maken, den geest daarvan in stand te houden en de éénheid daarvan te waarborgen. De “locale comité's” hebben tot roeping in de arbeidersklasse associaties op te richten en in stand te houden, welke den vorm en den naam aannemen van Catholieke associaties. Art. 6. De aldus geconstitueerde “cercles” zijn middelpunten van vereeniging, waar de leden der arbeiders-associatie moeten vinden: a. een wijkplaats om hun geloof, hun zeden en hun vaderlandsliefde te bewaren of te doen herleven; b. den georganiseerden dienst der religieuse praktijk en der christelijke liefde; c. economische instellingen; d. middelen om zich te onderwijzen; e. fatsoenlijke ontspanningen.

De tweede afdeeling der Parijsche reglementen treedt in meer bijzonderheden voor de Parijsche locale omstandigheden. Nadat art. 1 heeft vermeld, dat de Catholieke associaties van Parijs zich plaatsen onder het patronaat van den Heiligen Jozef, bepaalt art. 2 het volgende: ‘Het locale comité der Catholieke “cercles” te Parijs, dat door het “Comitéde 1'OEuvre” belast is met de leiding van het “werk” in het diocese van Parijs, stelt bij elken Parijschen “cercle” een wijksraad (“Conseil de quartier”) in, welke tot taak heeft dien “cercle” in stand te houden, de gedachte daarvan te handhaven en te waken voor zijn zedelijke en stoffelijke belangen. Art. 3 om-

[p. 122]

schrijft de bevoegdheden en werkkring van den voorzitter van dien wijksraad. Art. 4 bepaalt de indeelingen van dien wijksraad. ‘Het “Conseil de quartier” is ingedeeld in vier secties onder het gezag van den secretaris-generaal. De eerste sectie omvat de propaganda; de tweede sectie de vragen van het inwendig beheer van den “cercle”; de derde sectie de financiën, en de vierde sectie het onderwijs.’ Art. 5 geeft de classificatie der leden. De ‘cercles’ bestaan uit vier soorten van leden: de candidaten, de ‘sociétaires’ (verdeeld in actieve en geagregeerde sociétaires), de geagregeerde leden en de geassocieerde leden. leder ‘cercle’ heeft voorts een directeur, een inwendigen raad (‘conseil intérieur’), een president en twee vice-presidenten. Een kapel is in elk der ‘cercles’ gevestigd; een aalmoezenier, wiens keuze goedgekeurd is door den aartsbisschop van Parijs, wijdt zijn diensten aan al de leden van den ‘cercle’. Hij heeft recht van contrôle op de boekerij en op de keuze der ontspanningen. Een ‘bulletin’, samengesteld door de zorgen van de tweede sectie van het Parijsche comité, stelt op periodieke wijze de ‘cercles’ en associaties, die daartoe behooren, in onderlinge gemeenschap. - De volgende §§ van deze tweede afdeeling van het reglement houden zich vooral bezig met meer preciese omschrijvingen der classificatiën der leden en der bevoegdheden van de besturen. Wij teekenen omtrent de ‘sociétaires’ en de leden het volgende op uit de artikelen 13, 17 en 18. De sociétaires zijn het eigenlijke lichaam van den ‘cercle’. Zij zijn verdeeld, zoo als wij zagen, in actieve en geagregeerde sociétaires. De eersten zijn kiezers en verkiesbaar. De tweeden zijn enkel kiezers: tot die categorie behooren de patroons, de militairen en de vreemdelingen. Wat de leden betreft zegt art. 17: ‘de sociétaires, die verplicht worden Parijs te verlaten door terugkeer in hun provincie, militairen dienstplicht enz., blijven aan den “cercle” verbonden door den titel van geagregeerd lid. Zij ontvangen de rapporten en mededeelingen die hen op de hoogte van het leven in den “cercle” houden.’ ‘De geassocieerde leden zijn zij, die, niet behoorende tot den arbeidersstand, lid begeeren te worden van een “cercle” van arbeiders, als bewijs van sympathie en eensgezindheid onder de verschillende klassen der maatschappij. Zij betalen dezelfde geldelijke bijdrage als de “sociétaires.” Zij kunnen de gewone en algemeene samenkomsten bijwonen;

[p. 123]

maar zij nemen geen deel aan de verkiezingen en mogen geen functie van den “cercle” waarnemen, met uitzondering van het presidentschap van de Conferentie van Saint-Vincent de Paul.’ Zij zijn dus eigenlijk de begunstigers. - Eenige bepalingen omtrent den geest en arbeid der ‘cercles’ besluiten deze tweede afdeeling van het reglement. Op den voorgrond staat, dat de leden van een ‘cercle’ als het ware een familie vormen, en dus onderling de betrekking tot elkander hebben als van bloedverwanten. De geldelijke bijdrage, die van elk lid geheven wordt, wisselt van 50 centimes tot 1 franc per maand. Omtrent de verschillende instellingen van elken ‘cercle’ bepaalt art. 54 het volgende: ‘Verschillende instellingen zullen zooveel mogelijk door den wijksraad (Conseil de quartier) worden gevestigd, te weten: 1⁰. gemengde professioneele syndicaten van patroons en werklieden voor elk vak; 2⁰. geregelde vergaderingen van gedelegeerden uit de werkplaatsen der wijk voor de propaganda van den “cercle” en der corporaties; 3⁰. wetenschappelijke en litteraire voordrachten, speciale bijeenkomsten voor de studie van sociale en arbeiders-questies, een bibliotheek samengesteld uit werken over letterkunde, geschiedenis, kunstnijverheid en op industrie toegepaste wetenschap, dagbladen, maandschriften en publicaties betreffende de verschillende ambachtsvakken; 4⁰. een “société de secours mutuel et de retraite”, genaamd de familie, bekrachtigd door den staat en opengesteld voor alle leden van de Parijsche cercles; 5⁰. een spaarbank aan den “cercle” verbonden; 6⁰. de conferentie van Saint-Vincent de Paul voor huis-onderstand van de armen der wijk; 7⁰. een godsdienstige vereeniging onder het patronaat van “Jésus ouvrier”, volgens de usantie van iederen “cercle”; en voorts elke andere instelling van toewijding en voorzorg, die door de omstandigheden in het belang der zedelijke en stoffelijke verhoudingen der leden van den “cercle” kan worden in 't leven geroepen. Vermelden wij ten slotte, dat de leden van den “cercle” in het bezit kunnen komen van een “livretdiploma”. Dit livret is het uiterlijk teeken der christelijke associatie. Het wordt aan de leden, die door dienstijver het verdienen, met zekere plechtigheid uitgereikt. Het is voor hen een bewijs waaraan zij zich kunnen herkennen, het beteekent zedelijken steun en materieele hulp. De werkman, die naar een andere stad of naar een anderen “cercle” verhuist,

[p. 124]

moet telkens dat “livret” laten viseeren en afstempelen.

Dit wat de ‘cercles’ te Parijs betreft. Als type van de inrichting van zulke ‘cercles’ op het platteland, waar zij meestal verbonden zijn aan één bepaalde fabriek, en waar zij dus met de inrichting en organisatie dezer speciale fabriek zich moeten veréénzelvigen, wijzen wij op den kring van de ijzerfabriek te Val-du-Bois bij Rheims, een werkplaats bestuurd door den besten medehelper van de Mun, den industrieel Léon Harmel¹⁾ Harmel heeft in zijn fabriek 1200 arbeiders en arbeidsters in dienst, die hij niet enkel als arbeidspatroon maar ook als zedelijk directeur leidt. Hij vereenigde geheel zijn arbeidspersoneel tot een ‘cercle’. Hij heeft zijn arbeiders en arbeidsters daarvoor ingedeeld in vier groepen van associaties, die 1⁰. de fundamenteele associaties, 2⁰. de corporatieve en economische instellingen, 3⁰. de instellingen van zedelijk behoud en 4^o. de godsdienstige werken omvatten. Al die groepen zijn op zuiver Catholieken grondslag gevestigd: de solidariteit die zij erkennen is een confessioneele solidariteit: elke groep, ja elke sectie, heeft een vasten kerkdijken feestdag in het jaar; de leden komen samen des Zondag-middags. De algemeene associatie der mannen, open voor alle mannelijke arbeiders boven de 18 jaren oud, is de kern van den ‘cercle.’ De 300 leden daarvan hebben te hunner beschikking een ruime zaal, goed verlicht, met zes biljarten, een bibliotheek waaruit zij boeken kunnen lezen, een buffet en allerlei speeltuig.

1) Raadpleeg Nitti, ‘le Socialisme Catholique’, 1894, pag. 304-309. Zie voorts een beschrijving van den Cercle de Val-du-Bois in de Revue de Paris van 15 September 1897, pag. 289 vlg., een artikel van Henri Bérenger. Van Léon Harmel zelven zijn twee redevoeringen over het werk der ‘cercles’ verschenen, beide te Lyon gehouden, de ééne 24 November 1887, de andere 27 November 1887 uitgesproken; de eerste is te Lyon, de tweede te Parijs uitgegeven. Deze stukken bevinden zich in de Fransche Nationale Bibliotheek te Parijs. Belangrijk is zijn aandeel geweest op het ‘Congrès Ouvrier régional’ van Rheims in Mei 1893, welk congrès op zijn initiatief tot stand kwam. Dáár ontvouwde hij de leer over het budget van den werkman. Hij kwam tot een cijfer van jaarlijksche uitgaven voor het arbeidersgezin van 1570 francs. Zie Léon Grégoire, ‘le Pape, les Catholiques et la Question Sociale’, tweede druk, 1895, pag. 78. Léon Harmel stond nog weder aan 't hoofd der Fransche pelgrims, toen deze te Rome bij paus Leo XIII, den 8^sten October 1898, een veel besproken audiëntie hadden.

[p. 125]

Men geeft in die zaal lezingen, houdt er debatten en voorts elke maand een algemeene vergadering van arbeiders, waarop de sociale en economische questies kunnen worden behandeld. De jongelingschap van dertien tot zestien jaren oud heeft ‘le petit cercle’, en de kinderen die nog ter school gaan hebben de associatie van Saint-Louis de Gonzague. De vrouwen en meisjes zijn ingedeeld in secties onder het opzicht van zusters ‘du sacré coeur,’ welke zusters ook het onderricht geven. De moeders van huisgezinnen hebben een associatie van ‘dames patronessen.’ Een ‘société de jeunesse’ is ingericht voor de jongelingschap: zij organiseert zondagsfeesten, dramatische voorstellingen, sport-spelen, lezingen en koraalzang-oefeningen. Geheel de industrieele kolonie van Val-du-Bois wordt bestuurd door een boven de werklieden staand centraal comité, samengesteld uit leden der familie Harmel, de geestelijken van het oord, en eenige hoofden der werkplaatsen. Dit comité beslecht alle conflicten.

De inrichting der ‘cercles,’ zooals zij te Parijs en te Valdu-Bois wordt waargenomen, is nu met allerlei wijzigingen, door verschillende plaatsen en omstandigheden veroorzaakt, de inrichting der ‘cercles’ in 't algemeen voor het gansche land. Men telt thans, in het jaar 1897, ongeveer drie duizend van zulke ‘cercles’ in Frankrijk, die jonge en oude arbeiders telkens vereenigen in bepaalde lokalen, waaraan dan meestal een kapel is verbonden. Na 1873 zijn jaarlijks in Mei of Juni algemeene vergaderingen van al de ‘cercles’ gehouden, op welke vergaderingen de graaf de Mun dan een groote rede uitsprak, en als 't ware een ‘revue’ hield van de krachten die zich voor het groote werk hadden aanééngesloten. De beste van zulke toespraken - die uitgesproken op de derde algemeene vergadering van 1875, op de vierde van 1876, op de vijfde in 1877, op de zesde in 1878, op de zevende in 1879, op de negende in 1881, op de tiende in 1882, op de twaalfde in 1884, op de veertiende in 1886, op de vijftiende in 1887 - vormen het hoofdbestanddeel van het eerste deel der redevoeringen van de Mun, het deel dat de ‘Questions sociales’ behandelt, waarvan in 1895 een derde druk is verschenen; de van 1887 tot 1895 uitgesproken redevoeringen van den graaf bij gelegenheid der algemeene vergaderingen van het ‘OEuvre des cercles catholiques’ zijn opgenomen in

[p. 126]

het vierde en vijfde deel zijner redevoeringen, welke, onder den breederen titel van ‘Discours et écrits divers’ mede in 1895 zijn verschenen. De belangrijkste dier redevoeringen is misschien die te Saint-Brieuc, den 19 November 1893 gehouden, welke op bladzijde 369-399 van het vijfde deel is afgedrukt. Op die redevoeringen plegen de aanhangers der ‘cercles’ te wijzen, wanneer men naar hunne beginselen vraagt. Voorts werden dan vanwege de stichting der ‘cercles’ enkele aparte boekdeelen uitgegeven. Wij kennen een eerste deel onder den titel van: ‘Régime du travail.’ Het behandelt negen onderwerpen: 1⁰. de christelijke sociale orde, 2⁰. de vrijheid van arbeid, 3⁰. de plicht der overheid tegenover den arbeid, 4⁰, het beginsel van arbeidsorganisatie, rechtvaardigheid en liefde, 5⁰. den aard van het arbeidscontract, 6⁰. het recht van associatie, 7⁰. de catholieke professioneele associatie van kunsten en ambachten, 8⁰. de werkstakingen en coälities, 9⁰. de volksbanken en het uitleenen tegen interest. Op dit deel volgde dan een tweede met rapporten en adviezen over de verplichte verzekeringen van arbeiders, en twee deelen over het recht van eigendom. Propaganda-brochures met allerlei inhoud begeleidden voorts telkens de grootere boeken of verslagen.

Zijn nu de ‘cercles’ streng-catholiek en zelfs kerkelijk ingericht, en doen zij telkens denken aan ‘confréries’ der middeleeuwen, zoo betreft dit voor een goed deel den vorm. In het wezen der zaak is de inhoud voor een deel zeer modern. De groote questies van den arbeid worden er besproken en behandeld. Op de algemeene vergaderingen staan op den vóórgrond dezelfde onderwerpen, die op de congressen der socialisten worden gedebatteerd. De praktijk der geldende staathuishoudkunde wordt even scherp ontleed en gecritiseerd in de ‘cercles’ van de Mun, als in de conferenties der Guesdisten, Broussisten en Allemanisten. Nergens wordt het economisch individualisme, het egoistisch drijven der particuliere belangen, strenger gegeeseld, dan in de woorden die de Mun telkens aan de catholieken laat hooren. In een rede van 10 Mei 1887, te Parijs gehouden¹⁾, wijst hij er op, hoe dat rijk van 't economisch individualisme allengs uitéenvalt. ‘De sociale

1) Zie ‘Discours du Comte Albert du Mun’. Tome premier. Questions sociales, troisième édition, 1895, pag. 560.

[p. 127]

hervorming is begonnen en kan niet meer worden tegengehouden. Van alle kanten verheft zich een wind, menschen en regeeringen drijvend naar een toekomst, die wel is waar nog vaag is, maar waarvan de lijnen als voorteekenen der hoop zich reeds teekenen, zooals men op een schip in zee, door den schemerenden mist heen, langzaam en zeker de verre omtrekken van het reikhalzend begeerde strand ziet oprijzen.’

Tegenover het individualisme der Fransche Revolutie en der economie van de liberale school stelde de Mun over de associatie, bezield door den geest van 't Christendom. Hij eischte voor den arbeid de Christelijke corporatie, de aanéénsluiting in de werkplaats. Verbreken en te-niet doen wilde hij wat door de Fransche Revolutie voor de arbeiders was gedaan. In een rede van 8 September 1878 tot de Parijsche ‘cercles’ gehouden, die een pelgrimstocht naar Chartres hadden ondernomen, liet hij zich over den strijd tegen de Revolutiebegrippen aldus uit¹⁾: ‘Hoe, zegt men, heeft de Revolutie niets aan het volk gegeven? Maar zij gaf aan het volk de vrijheid. De vrijheid: maar waar is zij? Ik hoor wel dat men aan alle kanten over de vrijheid spreekt, maar ik zie slechts lieden, die, ten hunnen eigenen profijte, de vrijheid van anderen verbeurd verklaren. En wanneer ik het spoor van de vrijheid naga in datgene wat ons 't meest raakt en 't scherpst ons hart treft, te weten in het groote vraagstuk van den arbeid, dat alle andere questies resumeert, en waartoe in onze dagen geheel de sociale worsteling en geheel de politieke strijd heendringt, wanneer ik dáár het spoor der vrijheid zoek, dan vind ik slechts nog meer dan elders de revolutionnaire leugen. Ik hoor de absolute vrijheid van den arbeid met verheffing verkondigen als het beginsel der vrijmaking van het volk, en ik zie, dat alles in de praktijk smadelijk uitloopt op slaafsche dienstbaarheid der arbeiders. Gijlieden zijt mannen van het bedrijf: zegt mij, of ik mij vergis. De absolute vrijheid van den arbeid, dit is de economische sfeer, de formule der Revolutie, het in praktijk brengen van de verklaring der “rechten van den mensch.” Steunende op de leer der onafhankelijkheid van de menschelijke rede en op de theorie van den aangeboren

1) Zie ‘Discours du Comte Albert de Mun’. Tome premier. Questions sociales, troisième édition, 1875, pag. 296 en volgende.

[p. 128]

goeden aard van den mensch, heeft dat beginsel tot beweegkracht aan de pogingen der menschen gegeven het persoonlijk eigenbelang, en - terwijl het de overheid van den plicht der bescherming heeft ontheven, die de grondslag van haar recht is - heeft het, door met één slag de tusschenkomst dezer voogdij wreg te vagen, de zwakken zonder eenige verdediging overgeleverd aan de macht der sterken. Het heeft in het leven geroepen het individualisme, dat de menschen geïsoleerd tegenover elkander laat staan: en het heeft de deur geopend aan de vrije mededinging, den onverzoenlijken oorlog, te vergelijken bij de reusachtige tweegevechten, die op groote rivieren van Amerika de booten van maatschappijen elkander aandoen, met volle drukking de stoomkracht spannend, totdat scheepsvolk en passagiers in de lucht vliegen. Gij arbeiders zijt dat scheepsvolk: Frankrijk is de passagier. Ziedaar de vrijheid, die de Revolutie aan de werklieden gegeven heeft, op den dag, toen zij, getrouw aan haar oorsprong, in plaats van de arbeidsorganisatie te hervormen, die geheel heeft vernietigd.... “Laissez faire, laissez passer”, dat werd de tooverformule der liberale economie, een formule, die slechts strekt om de misbruiken van de macht te bekrachtigen. Er is geen goddelijk recht of zedelijke wet meer: er is slechts de wet van het belang, en dit belang is de opéénhooping van rijkdommen. De speculatie-zucht dringt tot allen door: een meedoogenlooze worsteling heeft de plaats ingenomen van vruchtbaren wedijver: de kleine industrie wordt verpletterd: het ambachtsbedrijf kwijnt: de loonen dalen: het pauperisme sluipt voort als een afzichtelijke huidziekte: en de geëxploiteerde arbeider voelt in zijn hart opkooken de gist van een verklaarbaren haat: hij kent geen andere toevlucht dan den weerstand en den krijg: in plaats van arbeidsorganisatie houdt hij voortaan vast aan samenspanning en werkstaking. Wat deert het? “Laisser faire! Laisser passer!” Dit is de laatste uitspraak van het liberalisme, en ziedaar de revolutionaire vrijheid. Zij heeft slechts één naam, de vrijheid van den sterkste.... Ach, de Revolutie heeft haar oogst doen rijpen. Achter de rijen der voldanen (“les satisfaits”) staat een zwarte menigte volk dat lijdt. Is het onze schuld, zoo de klacht van dat volk luider en dringender begint te klinken dan de taal van het liberaal optimisme? Verwacht men misschien van ons, dat wij

[p. 129]

die klacht tot stilzwijgen zullen veroordeelen?.... Men noemt ons nu socialisten. Maar nooit en nimmer zullen wij dat zijn. Het socialisme is de ontkenning van de autoriteit van God en wij zijn daarvan de bevestiging; het socialisme is de affirmatie van de volstrekte onafhankelijkheid van den mensch en wij loochenen die; het socialisme is de hartstocht om ook te bezitten en onze passie is de rechtvaardigheid; het socialisme is de logica der revolutie en wij zijn de onverzoenbare contrarevolutie. Er is niets gemeens tusschen ons.’

De ‘corporatie,’ welke de graaf de Mun voor de arbeiders aanprees, en wier verwezenlijking volgens hem de kern van een nieuw leven voor hen zou wezen, was echter een associatie van zeer bijzonderen aard. Hij bedoelde geenszins, zeide hij, een weder-invoering van een gelouterd gildenstelsel - al legde hij telkens nadruk op de fout der Revolutie, die klakkeloos in 1791 (Turgot's voorbeeld volgend) de gilden had vernietigd - neen, zijn oogmerk was de uit elkander geslagen elementen der maatschappij door een reconstructie der corporatie weder bijeen te voegen: opdat, langs dien weg, godsdienst en recht weder grondslagen der samenleving konden worden. Hij bedoelde dus een catholieke associatie, gegrond op de liefde voor den naaste, op de zelfopoffering der grooten voor de kleinen, van den rijke voor den arme, van den patroon voor den werkman. Let dus wel op, dat het een verbroedering moest wezen van patronen met werklieden. In de rede van 7 Mei 1882, gehouden bij de sluiting der tiende algemeene vergadering der leden van ‘l'OEuvre des cercles catholiques’ laat hij zich aldus daarover uit¹⁾: ‘Onze corporatie moet christelijk zijn. Maar men zegt ook tot ons: waarom dat woord corporatie? Mijn antwoord is, omdat er geen ander woord is in de overlevering, de herinnering en de taal der werklieden. Wij hebben bij het gebruiken dier termen angstvalligheden en bezorgdheden, die zij niet kennen. Vraagt hun zelven wat zij van dien term denken en gij zult hun antwoord hebben. Of liever, zoo gij dat verkiest, laat uw oogen gaan over de dagbladen der radicalen, waarin gij op de vierde bladzijde dagelijks allerlei oproepingen tot corporatieve ver-

1) Zie ‘Discours du Comte Albert de Mun’, tome premier, Questions sociales, troisième édition, 1895, pag. 377 en volgende.

[p. 130]

gaderingen der bedrijven en ambachten, der zittingen van syndicale kamers van deze of gene corporatie, zult vinden. Het woord staat er elken dag in groote letters gedrukt, en wij zijn het alléén die het gebruik van dat woord wat vreemd vinden. Maar zoo de revolutionnaire associaties, even als onze vereenigingen, die oude benaming van het verleden dragen, voegen wij er dadelijk bij, dat zij de traditie daarvan hebben ontaard en dat juist wij die overlevering behouden. Hun associaties zijn associaties onder de werklieden, waarvan de patroons zijn uitgesloten: en dienovereenkomstig zijn het oorlogsmiddelen in plaats van werktuigen der vrede. Het christelijke beginsel der zelfopoffering, van het ambt van schutsheer, van de wederzijdsche plichten, is daaruit verbannen, en daarom zijn zij niet en kunnen zij niet zijn een oplossing. Daarentegen is onze corporatie, die wij vestigen, een gemeenschap tusschen patroons en werklieden van hetzelfde bedrijf: al dadelijk tot elkander gebracht door het belijden van het beginsel van rechtvaardigheid, dat aan den éen zoowel als aan den ander wederzijdsche plichten oplegt - de zedelijke band: en voorts aanéén verbonden door een gemeenschappelijk erfdeel, door een corporatief eigendom tot stand gekomen met bijdragen waartoe de één zoowel als de ander zich verstaat - de stoffelijke band. En welke plaats nemen wij daarbij in, mijne Heeren, wij die noch patroons noch werklieden zijn: Wat dan doen wij in de corporatie? Wij treden daarin als onderhandelaars van den vrede, als bewerkers en bevorderaars der sociale verzoening. Wij zijn het element, dat de blijvende en standvastige daad vertegenwoordigt der toewijding van de hoogere klasse tegenover den arbeidersstand, om in deze tijden van onrust het verbond van beiden te bevestigen. De gemeenschap op dezen grondslag gevestigd wordt een ware bedrijfs-familie, niet enkel door de verhoudingen van vaderschap, die patroon aan werklieden verbindt, maar omdat de leden van geheel de arbeidersfamilie evenals die van de patronale familie toebehooren aan de associatie en deel hebben aan haar zedelijk en stoffelijk leven. Om haar te administreeren en te beheeren is er een syndicale raad door de associatie gekozen, bestaande uit patroons en werklieden, en uit dat element van den hoogeren stand, waarvan ik u de taak heb geschetst. Die syndicale raad bestuurt de corporatie

[p. 131]

in zedelijken en stoffelijken zin; hij overlegt en beraadt over de gemeenschappelijke belangen; hij administreert den collectieven eigendom en de economische instelling; hij waakt voor het in stand houden van den huiselijken haard en voor de opvoeding der kinderen; hij is de bewaker en wachter der gemeenschap. Ziedaar de christelijke corporatie, die eenvoudigweg het accoord is tusschen de overleveringen van het verleden en de zeden van het heden!’

Het ‘OEuvre des cercles catholiques’ was dus, in de bedoeling van den graaf de Mun, een machtig werktuig voor christelijke reorganisatie der arbeidende maatschappij. De taak, die hij voor zichzelven en voor zijn trouwe medehelpers bedong, was die van oudere broeders in de broederschap, die hij hielp stichten. Die oudere broeders stonden altijd-door als op de wacht. Zij bleven voortdurend uitéénzetten, dat de maatschappij niet op denkbeelden van individualisme en min of meer verfijnd egoïsme kon steunen, maar rusten moest op beginselen van zelfverloochening, van gemeenschap en van christelijke liefde. Zij verkondigden luide de wet van het patronaat, die tusschen werkgevers en werknemers den familieband herstelde, en tot uitgangspunt had, dat in het contract, hetwelk beiden bond, gansch andere verplichtingen en lasten waren dan enkel de ruil van arbeid tegen een vooraf vastgesteld loon. Zij werkten aan een begin van sociale rechtvaardigheid, door voorbereiding van een wetgeving, die zich hechtte aan de goddelijke wet, beschermend de zwakken, beperkend de koorts der concurrentie, verhinderend de buitensporige spanning van het werk, en teruggevend aan de arbeiders, in de zondagsrust, het behoud van ziel en lichaam. Het drievoudig samenstel van associatie, patronaat en wetgeving, ziedaar het sociale stelsel, dat, volgens hem, de vrede aan de arbeiderswereld kon brengen, en voor het land een andere bestemming kon openen dan de revolutionaire wanorde, waarin als een afgrond Frankrijk zich scheen te storten. In een tijdschrift ‘l'Association Catholique’, dat 15 Januari 1876 voor 't eerst verscheen, en waarin vooral ook Jean Loesevitz schreef, werden studiën over al die onderwerpen begonnen en deze denkbeelden nader toegelicht.

Zóó werkte de graaf de Mun onbezweken voort om overal zijn ‘cercles’ te vestigen. De arbeiders moesten afgeleid worden van de nivelleerde denkbeelden van het socialisme. Maar

[p. 132]

ook de leiders der vennootschappen, directeuren van fabrieken en smelt-ovens, moesten zichzelven herzien. Zij moesten begrijpen, dat zij in werkelijkheid patronen moesten worden, dat wil zeggen, dat zij verlaten moesten den weg, om in hun arbeiders enkel te zien cijfers van handen, een naamlooze hoop van menschelijke krachten. Neen, in den arbeider moest de persoon worden geëerbiedigd. Er moesten weder vaste persoonlijke verhoudingen komen tusschen werkman en ondernemer. Voor den arbeider moest door den patroon worden gezorgd. De corporatieve organisatie moest niet enkel het middel zijn, om vredelievend de conflicten op te lossen die uit de botsing der belangen opkwamen, maar moest ook een vasten waarborg bieden aan de rechten van elk arbeider-individu, en een bevrediging geven aan de wettige aspiraties der arbeiders naar een zekere mate van collectief eigendom¹⁾. Tot arbeiders en werkgevers beiden wendde zich dus de Mun. De eerste vier jaren van zijn arbeid bleef hij in 't leger. Trouwens dat zich stellen in de gelederen van 't leger kwam volkomen overeen met zijn bewustzijn als Fransch edelman. Er is in zulk een militaire verhouding steeds een afwisselen en samenstemmen van het volgen van tucht en het uitoefenen van gezag, dat altijd de edelste en moedigste harten heeft bekoord. Doch op het einde van het jaar 1875 liet de iederen dag toenemende uitbreiding van het werk der ‘cerdes’ hem niet toe zijn militaire plichten behoorlijk waar te nemen. Hij voelde ook behoefte om nog vrijer zich te kunnen uitspreken over daden der regeering. Hij moest dus kiezen en vroeg zijn ontslag als ritmeester der kurassiers en ordonnans-officier van den gouverneur van Parijs, betrekkingen die hij toen in 't leger bekleedde. Voortaan zou hij geheel zich aan zijn sociale taak wijden. Doch in elke rede, die hij later hield, hoort men toch iets van de klaroen der krijgslieden. Altijd dreunt in zijn spreken een echo van dien klank. ‘Heb ik - zoo zeide hij dadelijk in een rede van 15 Januari 1876 - mijn degen moeten afleggen om mijn ‘woord’ te behouden, zoo heb ik toch altijd uit het leven

1) Zie den brief van de Mun van 8 Augustus 1892 aan den heer Eugène Schneider, directeur ‘du Creuzot,’ opgenomen in Jules Huret, ‘Enquête sur la Question Sociale,’ 1897, pag. 365. Vergelijk ‘Discours etc.’ 1895, deel V, pag. 344-346.

[p. 133]

der wapens bewaard het hart en de stem van den soldaat.’¹⁾

Op die stem, op dat woord, kwam het nu aan. En onze graaf de Mun was reeds gebleken een redenaar bij uitnemendheid te zijn. Een spreker van hooge orde. Onder hen, aan wien de gave des woords in Frankrijk in onze tijden op de mildste wijze is toebedeeld, staat hij vooraan. Aan de welsprekendheid van de Mun is vooral eigen de breede zwaai. Charles Benoist, de bekende schrijver, ook in de Revue des deux Mondes, teekent hem aldus: ‘Hij treedt voort met zwellende volzinnen, een weinig in den trant der kerkredenaars, zoekend bovenal de statige volheid der vormen. De gebaren zijn wijd en vast, de standen schoon zonder affectatie, maar niet zonder adel. Het hoofd, in zijn correcte en gedistingeerde teekening, waarop enkel de knevel een militairen trek aangeeft, heeft iets bezields en innemends. Denkt men den knevel weg, dan zou het hoofd iets hebben gekregen wat aan geestvervoering en priesterlijke wijding deed denken. De zinbouw herinnert werkelijk aan dien van een geestelijke, de periodenbouw is lang, doch zeer zuiver in zijn volheid. De rede beweegt en ontplooit zich ernstig, niet gehaast, en in haar vurigsten gloed verliest zij nooit maat, majesteit of wijding. Zij geeft een indruk van blanke witheid en van zilverglans. “Elle n'était” - zoo gaat Benoist bijna onvertaalbaar voort - “pas toujours en chasuble aux broderies de perles ou en aube de dentelle fine, mais elle était du moins toujours en surplis blanc”. Het begin was niet vrij van zekeren opzet en toeleg: dat begin hief altijd, vóórdat de eigenlijke rede begon, het kruis op en de banier. Dan kwam met geregelden pas de rede als een processie van zingende woorden. Het was een weidsche praal van welsprekendheid, en zelfs onverschilligen, getroffen door de muziek, volgden geleidelijk’.²⁾ Op deze wijze sprekende, ging de Mun nu, na de ‘cercles’ te Parijs gesticht te hebben, het land door, opwekkend tot het oprichten van dergelijke catholieke associaties, steeds gesteund door

1) Zie ook de rede in de Kamer van Mei 1891 over de gebeurtenissen van Fourmies: J'ai appartenu à l'armée pendant quinze années, je lui reste attaché par toutes les fibres de mon coeur.’ Zie ‘Discours du Comte Albert de Mun’, tome V, pag. 16.

2) Zie Sybil, ‘Croquis parlementaires’. Paris, 1891, pag. 156 en 157. Sybil is een pseudoniem van Charles Benoist.

[p. 134]

werkgevers als den beleidvollen Léon Harmel en den energieken Hippolyte Andrén ‘maitre de forges’ te Couzances (Marne). Door hun ingrijpen werd zijn stoot meer en meer een arbeidersbeweging. Wij zien hem optreden te Lyon, te Bordeaux, te Havre, te Nantes, en in alle groote steden. Vooral te Havre, den 15^den Januari 1876, maakte hij indruk door zich vierkant te plaatsen tegenover Jules Simon, die dáár zijn bekende theorieën, ook met betrekking tot het onderwijs, had verkondigd. Op Catholieke congressen, bijv. te Luik, verdedigde hij zijn zaak. Vóór de studenten te Luik, vóór een Catholiek college te Canterbury zien wij hem staan, om zijn denkbeelden over sociale onderwerpen te ontwikkelen. Bij pelgrimstochten van Catholieken hoort men zijn toespraak. In frisschen soberen vorm geeft hij telkens met vuur zijn overtuiging weer. Kortom hij neemt 't woord, waar er voor hem gelegenheid is. Doch altijd als een edelman, een krijgsman die een kruistocht predikt. De stoutste levens-eischen in het belang van den arbeider zijn hem niet vreemd. Maar zij vinden bij hem een uitgangspunt in de oude leer van 't Christendom.

Het woord van de Mun vond weerklank. Frankrijk, voorzoover de publieke opinie zich vermocht los te maken van de opvatting, dat deze stem van de Mun uitsluitend was een uiting van clericale propaganda, kon bij deze stichting der ‘cerdes’ een zaak van gewicht opmerken. Afgescheiden toch van de godsdienstige positief-christelijke bezieling was er in geheel de beweging, die door de Mun was opgeroepen, een doorgaande vaste strekking, één gang, één streek. Wij bedoelen de poging om de maatschappelijke schakels te herstellen, die door de Fransche Revolutie verbroken waren. Die Fransche revolutie-geest had slechts geloof gehad en heil gezocht in de éénheid van den Staat. Al de maatschappelijke instellingen, die slechts van ter zijde of in 't geheel niet door den staat in zijn kring konden worden opgenomen, werden vernietigd en verbroken. Zij mochten geen eigen leven en eigen ontwikkeling hebben. De Revolutie pulveriseerde al die verscheidenheid van kringen. Tegenover den staat bleef niets over dan het individu of het stuifzand der vele individuën. Slechts het individualisme werd als beweegkracht toegelaten. De zich anders van-zelf ordenende gelederen

[p. 135]

van groepen onder de menschen werden ontbonden. Men kreeg op die wijze een elk ander gezag uitsluitenden, alvermogenden staat, een staat die slechts op zich zelf levende individuën tegenover zich duldde. De graaf de Mun trachtte nu weder de gedachte ingang te doen vinden, dat te midden van die éénheid van den staat, zich niet storende aan zijn begrenzingen, een gansche rij kon bestaan van toestanden en verbindingen, die zelfstandigheid binnen den staatskring konden handhaven en op hun beurt bolwerken van den staat zouden blijken. Waar de wederzijdsche plicht, het gemeenschappelijk belang, het voordeel der nabuurschap, de gelijktijdige taak, de gezamenlijke uitoefening van beroep of ambacht, personen vereenigde, dáár moest de staat die vereeniging en groepeering niet alleen eerbiedigen, maar ook bevorderen. Het was een middel om vastheid van samenhang en samenvoeging in de woelende verwarring der verkeers-aanrakingen te brengen, om aanéénsluiting der geisoleerde belangen te verkrijgen, om het egoïsme der tegen elkander dringende en strijdende figuren of elementen te breken, en op die wijze het antagonisme der standen en klassen in onze samenleving te doen verminderen: een daad dus van maatschappelijke bevrediging. Geheel die beweging, die smeding en samenhechting van maatschappelijke schakels, kon nog voor 't oogenblik als buiten de politiek van den dag gedacht worden. De Mun had bij dit alles in 't begin meer het oog op de Maatschappij dan op den Staat. Doch vernieuwing en omkeer ook van den staat lag in het verschiet.

IV.

Want de graaf de Mun zou nu allengs ook in de politiek kleur moeten bekennen.

Bretagne, de Catholieke provincie van Frankrijk, zag spoedig in hem den man, die haar het best in de Kamers zou kunnen vertegenwoordigen en zond hem naar het Parlement. Het geschiedde in Maart 1876, toen hij een vijftal jaren bezig was geweest om in Frankrijk voor zijn stichting der ‘cercles’ propaganda te maken. Bretagne was hem niet vreemd, daar de familie zijner moeder, het geslacht de la Ferronays, uit dat gewest (Dinan) stamde. Doch Morbihan, de stad uit Finisterre, die hem koos, steunde hem niet om familie-herinnerin-

[p. 136]

gen, maar om het kruis-vaandel dat hij in de hoogte hief. Aan zijn verkiezing werd door Louis Veuillot, in den ‘Univers’, de streng-catholieke - wij zouden zeggen clericale - beteekenis gehecht. Bij herstemming, zelfs tegen een geestelijke, den abt Cadoret, werd de Mun gekozen. In de Kamer der Afgevaardigden maakte die verkiezing grooten indruk. De Kamer, onder zedelijke leiding van Gambetta, was bezig den grooten strijd vóór het bestaan der Republiek tegen den maarschalk Mac Mahon uit te vechten. Tot leus in dien strijd had Gambetta 't wachtwoord gegeven: ‘le clericalisme c'est l'ennemi.’ En te midden van den hartstochtelijken strijd, dien Frankrijk beleefde, viel daar plotseling als een bom uit de lucht deze bij uitstek Catholieke verkiezing van den man, die tot leus had de contra-revolutie in naam van Christus. Bij de zeer partijdige stemming van de Kamer was het niet onduidelijk wat gebeuren zoude. Eerst werd tot een enquête over de verkiezing te Morbihan besloten: daarna werd, op grond van dat parlementair onderzoek, de verkiezing vernietigd. De Catholieken in Bretagne lieten zich echter niet uit het veld slaan, en kozen hem weder, 27 Augustus 1876, tot hun afgevaardigde. In de Kamer stond hij dadelijk op de bres voor de Catholieke belangen. Hoe heftiger de republikeinsche meerderheid de zaak van het catholicisme vervolgde, en overal tegen het zoogenaamde ultramontanisme te velde toog, des te warmer nam de Mun, in het parlement, de verdediging op van het oude geloof. Hij bleek een geweldig worstelaar, volkomen opgewassen tegen de redenaars der republiek. Tegenover Gambetta, tegenover Jules Simon, die juist eerste minister was doch weldra door den maarschalk smadelijk naar huis zou worden gezonden, behield hij telkens met eer het veld. Toen kwam de crisis van 16 Mei 1877. Mac Mahon bond den strijd aan tegen Gambetta en ontbond, met toestemming van den Senaat, de Kamer. Het baatte hem niet. De nieuwe verkiezingen van October 1877 brachten de republikeinsche meerderheid (de 363) weder in de Kamer. Doch ook de Mun verkreeg zijn plaats in de Kamer als afgevaardigde van Morbihan. Ten tweeden male echter moest hij rekenen met de gruwelijke partijdigheid zijner tegenstanders. Wederom - al was hij gekozen met 12920 stemmen, tegen 6187 op den republikeinschen candidaat uitgebracht - werd ('t was inmid-

[p. 137]

dels 18 Mei 1878 geworden) zijn verkiezing aan een enquête onderworpen, en werd, na een geweldige discussie, den 16^den November 1878 zijn benoeming vernietigd. Het was ditmaal ook vooral den stichter der ‘cercles’, dien de meerderheid wenschte te treffen. In deze door de Mun gestichte arbeiders-vereenigingen zag de republiek van Gambetta een gevaar. De man in wien zich het oude Frankrijk van weleer incarneerde, de graaf de Chambord, nam uit die houding der republikeinsche meerderheid aanleiding, om aan de Mun den 20^sten November 1878 een brief te schrijven, waarin ook deze woorden voorkwamen: ‘Keer zonder schroom terug tot de edelmoedige bevolking uwer provincie. De Revolutie, najagend haar ideaal van den staat zonder God, dat is van den staat tegen God, heeft op haar lijsten van verbeurdverklaring geplaatst den nederigen opvoeder van het volk en de stille zachte liefdezuster. Het uur is geslagen, waarop onverschilligheid en onthouding voor iederen hooghartigen man schande en verraad zijn geworden. Gij nu kunt bij de arbeidersklasse, voortdurend het doel van mijn zorgen en gedachten, meer en beter dan iemand anders de tolk van mijne ware gevoelens zijn.’¹⁾ Doch de storm joeg over Frankrijk: de republikeinsche meerderheid volgde de wegen van den hartstocht. Mac Mahon, gehoorzamend het woord van Gambetta (‘se soumettre ou se démettre’) nam 30 Januari 1879 zijn ontslag als president der republiek. De nieuwe verkiezing in Bretagne, die op den 2^en Februari 1879 was gesteld, geschiedde onder den invloed der omzetting en omdraai der hoogste waardigheid in Frankrijk. Al wat overheid heette bestookte den clericaal. Met een kleine meerderheid werd de Mun geslagen. De republikeinsche tegenstander (le Maquet) won het, en zijn verkiezing werd dadelijk door de Kamer bekrachtigd. Twee en een half jaar bleef de Mun nu buiten de Kamer. Toen echter in Augustus 1881 de periodieke keuzen voor de gansche Kamer plaats hadden, stelden de kiezers uit het district van Morbihan hun vroegeren afgevaardigde weder tot candidaat. Hij werd dadelijk gekozen, en de nieuwe Kamer, die op het einde van October 1881 te samenkwam, nam hem zonder debat als medelid op.²⁾

1) Zie den brief van den graaf de Chambord in de ‘Discours du comte Albert de Mun’, tome II, Discours politiques, tome I, pag. 313-315.

2) Bij de algemeene verkiezingen van 20 Augustus 1893 werd hij wederom niet verkozen: doch den 21^sten Januari 1894 herstelden de kiezers van Bretagne (Saint-Pol-de-Léon) dit verzuim en benoemden hem als van ouds tot lid der Kamer. Bij de verkiezingen van 8 Mei 1898 was hij éénig candidaat in het district Morlaix (Bretagne) en werd hij dus zonder strijd herkozen.

[p. 138]

In die kamer der afgevaardigden werd hij als van-zelf een der leiders der uiterste rechterzijde. De man van den Paus en van den Koning: zoo heette hij. Hij werd door de republikeinsche partij beschouwd als de man van het verleden, zij het dan ook dat men wilde toegeven, dat hij de instellingen van het oude Frankrijk wilde aanpassen aan moderne levensgewoonten. Waar de graaf de Chambord werd aangevallen, waar men Paus Leo XIII (Paus Pius IX was 7 Februari 1878 overleden) verdacht, daar stond hij op en vroeg het woord. En dat woord had de kracht van een degenstoot. Hij passioneerde dadelijk het debat. Hij stond daar als ‘gentilhomme d'épée’: bereid om een ‘charge’ tegen den vijand te leiden. In de verte, voorzoover enthousiasme van volgers zijn beeld idealiseerde, geleek hij op een ridder van St. Jan, een Maltheser ridder, vroom en dapper, trouw aan eed en gelofte.²⁾ Zijn welsprekendheid behield dan ook in den eersten tijd het militair karakter: beelden en vergelijkingen uit het leven van een leger te velde kwamen als van-zelf over zijn lippen: hij sprak van de krachtsinspanning die van den christen gevergd wordt, van een koningrijk Gods dat door macht en kracht moest worden gegrepen. Doch de tegenstanders, die volgens eenmaal geleerde formules hem uit hun perspectief beoordeelden, en nog in hem een man enkel van het verleden zagen, verdwaald, zoo als zij meenden, in de XIX^e eeuw, vergisten zich grootelijks. Sterker nog misschien dan zij, had hij een toekomst-ideaal. Hij zou, veroordeelende wat in de negentiende eeuw, op 't voetspoor der Fransche revolutie van 1789, was gedaan, pogen over te stappen en vasten voet te krijgen tot in de twintigste eeuw.

Hij zou het ‘individualisme’ in Frankrijks instellingen gaan

2) Het signalement van zijn persoon, gezien van de tribune der Kamer, wordt mij, door een bevriende hand, van uit Parijs aldus beschreven: ‘Homme superbe, de taille au dessus de la moyenne, front bombé, tout blanc, cheveux blonds, yeux bleus d'acier, noble prestance, démarche d'un homme sûr de lui-même.’

[p. 139]

bestrijden, en al zijn krachten wijden aan de vrijmaking van het arbeidersvolk.

De omstandigheden kwamen hem daarbij ter hulp. De graaf de Chambord stierf 24 Augustus 1883 en nam met zich in het graf de vlag van het oude Frankrijk: en Paus Leo XIII zou allengs worden ‘de Paus der werklieden.’

De kring der gedachten, waarin de Mun zich in het parlement bewoog, werd dus gaandeweg geheel verwijd. Het werd bij hem een vaste poging en inspanning, om het oude Frankrijk met het nieuwe te verzoenen. Zijn eerste optreden was geweest een belijdenis, het uitspreken van een vast geloof, een opwelling van 't hart¹⁾: nu werd het meer en meer een steeds voortgezette daad om den bestaanden Franschen staat als het ware te verchristelijken. Daarvoor was noodig veel beleid en vooral veel studie. De graaf de Mun was, aangegrepen door den jammer van oorlog en Commune, eigenlijk geweest ‘chef d'école avant d'être savant.’ Hij ging dus aan den wetenschappelijken arbeid. Men ziet hem dus voortaan in zijn politiek leven al de maatschappelijke questiën, die zich aan hem hadden voorgedaan bij het instellen zijner ‘cercles,’ steeds grondiger bewerken en de verschillende inzichten op dat gebied toetsen.

In het Parlement trad hij dus weldra op als verkondiger van een programma van sociale politiek. De eerste groote redevoering, die hij in dat opzicht in de Kamer hield, had plaats op den 12^en Juni 1883²⁾. Het was bij gelegenheid der discussie van de wet op de professioneele syndicaten. Men weet dat die wet - welke in 1884 tot stand kwam - een der schromelijks te fouten der Fransche revolutie van 1789 herstelde. Het Fransche decreet van 17 Juni 1791 had, het voetspoor volgend der regeling van Turgot van 1776, alle gilden en corporaties als met een pennestreek geschrapt, denkend op die wijze den arbeid vrij te maken. De wetgever der revolutie had niet ingezien, dat hij, in plaats van een positief, een negatief beginsel vaststelde. Hij ontnam aan den ar-

1) Zie ‘Discours du comte Albert de Mun’. Tome premier. Questions Sociales, Troisième Edition. 1895, pag. 359.

2) Zie ‘Discours du comte Albert de Mun.’ Tome troisième. Discours politiques. Tome II. Editie 1888, pag. 39-98.

[p. 140]

beider, tegelijk met den knellenden, den vasthoudenden en helpenden band: den vasten steun der kameraden en patroons. Hij brak het organisch verband der samenleving, sloeg de door wallen en muren omgeven sterkten van den arbeid ter neder, en rafelde de maatschappij uitéén. Door volledige vrijheid van arbeid te octrooieeren, gaf hij in de steden de economisch zwakken prijs aan hen, die beter toegerust tot het werk togen. Door het verbod der aanéénsluiting isoleerde hij de arbeiders volkomen. Zij werden in den lossen onsamenhangenden toestand gebracht van korrels stuifzand. Alles werd in de productie gebaseerd op het individualisme, en elk individu moest maar zien hoe hij er kwam, op zich-zelf. Met den elleboog moest hij den ander maar naar achteren stooten. Voorwaarts in de worsteling, was de leus voor een elk. Naar den buurman behoefde men niet om te zien. Ieder dreef voortaan op eigen wieken. Associatie met de kameraden werd niet toegelaten. Het heette onder zekere omstandigheden samenspanning en werd dan als misdrijf behandeld. Die absolute opheffing der gilden - waardoor tegelijkertijd de gansche organisatie van den arbeid werd verbroken, de persoonlijke verhouding tusschen patroon en werklieden werd opgeheven, de opleiding der werklieden in het bedrijf werd verstoord, de band tusschen alle werklieden werd te niet gedaan, en alle regelingen van leerlingschap, duur van den arbeidsdag en loonsbepaling werden afgeschaft - is de kern geweest van alle arbeidersberoeringen onzer tijden, de schrijnende wond der negentiende eeuw. Het decreet van 1791 tastte het begrip der gemeenschap in het hart aan. De schakels, die op het gebied van den arbeid lagen tusschen individu en staat, werden balddadig verbroken. Hoort bijv. artikel 2 van het decreet: ‘De burgers van een stand en beroep, de ondernemers, zij die open winkel houden, de arbeiders, de gezellen van een of ander vak, kunnen, wanneer zij zich te samen bevinden, geen voorzitter of secretaris of penningmeester benoemen, geen registers houden, geen besluiten nemen of te samen raadplegen, noch reglementen maken over hunne vermeende gemeenschappelijke belangen.’ Tegen de bepalingen van dit artikel stonden nu de Fransche arbeiders telkens op: bij elke politieke revolutie was dit de sociale achtergrond. Doch het duurde bijna een eeuw, voordat men die wet der Revolutie zou omverwerpen. Eindelijk in 1883

[p. 141]

en 1884 was het uur daarvoor in Frankrijk geslagen. De graaf de Mun stond dadelijk op zijn post, om bij die wending der tijden zijn raad te geven.

Om de beteekenis van zijn richting in deze materie goed te begrijpen, moeten wij ons het belangrijkste artikel van dat wetsontwerp van 1883 - zooals het in 1884 wet werd - even herinneren. Het artikel 6 van die wet bepaalde namelijk dat er zouden zijn syndicaten van patroons en syndicaten van arbeiders. De financieele, rechterlijke en administratieve zelfstandigheid van beide die vormen van syndicaten werd vastgesteld en omschreven. Maar in de bedoeling van den nieuwen wetgever zouden het zijn gescheiden lichamen¹⁾. Nu wilde de Mun hiertegen juist opkomen. Hij achtte de afscheiding tusschen de beide klassen van patroons en arbeiders een revolutionnaire gedachte. Zulk een de klassen splitsende wet moest, naar zijn overtuiging, onmachtig wezen om den socialen vrede in de arbeiderswereld te herstellen. Hij ontwierp dus een amendement, om achter het artikel 6 een nieuw artikel te voegen, waarbij, met behoud van hetgeen in dat artikel aan de afzonderlijke syndicaten van patroons of van arbeiders was toegekend, zekere voorrechten werden gegeven aan gemengde syndicaten van patroons met arbeiders. De door de Mun voorgestelde redactie luidde aldus: ‘Behalve de gevallen in het voorgaand artikel voorzien, zullen de professioneele gemengde syndicaten, welke de patroons en de arbeiders van éénzelfde bedrijf of van gelijksoortige bedrijven vereenigen, giften en legaten ook van onroerend goed kunnen ontvangen, en zulke onroerende goederen kunnen verwerven, die zij noodig zullen hebben voor

1) Art. 6 der wet van 1884 op de Syndicaten luidt aldus: ‘Les syndicats professionnels de patrons ou d'ouvriers auront le droit d'ester en justice. Ils pourront employer les sommes provenant des cotisations. Toutefois, ils ne pourront acquérir d'autres immeubles que ceux qui seront nécessaires à leurs réunions, à leurs bibliothèques et à des cours d'instruction professionnelle. Ils pourront, sans autorisation, mais en se conformant aux autres dispositions de la loi, constituer entre leurs membres des caisses spéciales de secours mutuels et de retraîtes. Ils pourront librement créer et administrer des offices de renseignements pour les offres et demandes de travail. Ils pourront être consultés sur tous les différents et toutes les questions se rattachant à leur spécialité. Dans les affaires contentieuses les avis du syndicat seront tenus à la disposition des parties qui pourront en prendre communication et copie.’

[p. 142]

de oprichting van gebouwen voor huisvesting van werklieden, van toevluchts-wijkplaatsen voor kinderen en van ouden van dagen, en van gasthuizen voor gewonden en zieken.’ Bijna al de leden der rechterzijde in de Kamer onderteekenden dit voorstel. Toen het wetsontwerp den 12^en Juni 1883 in discussie kwam, nam de Mun het woord om de beteekenis van zijn amendement uitéén te zetten.

De rede waarin hij dat deed is zeer belangrijk. Wij zullen trachten enkele lijnen van den hoofdinhoud weer te geven. ‘Wat is de groote transformatie in de arbeiderswereld geweest in het begin dezer eeuw, toen de arbeidsorganisatie der corporaties is vernietigd? vroeg hij. Welnu - aldus antwoordde hij - als men ter zijde laat de edelmoedige bedoelingen, de groote woorden over de vrijheid, die de menschen hebben kunnen medesleepen en de harten met geestdrift vervullen, zoo is er één leer (‘une doctrine’) die dadelijk op den vóórgrond zich stelt. Ik wijs haar aan, omdat zij in mijn oogen nog altijd, en voor een zeer groot deel, de oorzaak is van het leed waaraan de arbeiderswereld lijdt. Het is de leer, die daarin bestaat, den arbeid als een koopwaar te beschouwen, in plaats van hem op te vatten als een uiting of daad van het menschelijk leven, de edelste van allen, waarvan men de regelen niet kan vaststellen met wegdenking van den mensch die de bewerker daarvan is. Neemt men het beginsel dier leer aan, dan volgt alles van-zelf er uit voort. Indien toch de arbeid in werkelijkheid een koopwaar is, dan zijn, zoodra die koopwaar geleverd is, hij die ze verkoopt en hij die ze koopt van elkander af (‘quitte’): van dat oogenblik zijn er, tusschen patroon en werkman, geen wederzijdsche plichten meer: het belang van den één is de koop tot den laagsten, het belang van den ander is de verkoop tot den hoogsten prijs: derhalve is de worsteling gevestigd tusschen kapitaal en arbeid. Het samengaan (‘le concert’) tusschen de belanghebbenden zou op den prijs van de koopwaar invloed kunnen hebben, de vrije beweging van vraag en aanbod kunnen belemmeren: derhalve is het niet meer geoorloofd, om, met het oog op vermeende gemeenschappelijke belangen, zich te associeeren. Er zijn slechts individuen over, die tot hun eigen krachten zijn aangewezen op de markt waar de arbeid wordt verkocht, en die elk op zich-zelf aan al de wisselvalligheden der worste-

[p. 143]

ling, aan al de kansen van een ongebreidelde mededinging zijn overgeleverd. Het is als een afgesloten kampterrein, bij welks ingang de nieuwe leer-school, geheel en al in haar theorieën verdiept, de hersenschim najagend der cosmopolitische belangen, vol bezorgdheid voor de materieele waarde der te ruilen voorwerpen, haar vaandel heeft opgesteld met de vermaarde leuze, die haar politiek als in vier woorden weergeeft: ‘laissez faire, laissez passer.’ De groote economische vervorming van 1791 is volledig in deze leer vervat. Maar er is ééne zaak, die men bij de verkondiging der leer heeft vergeten: het is de omstandigheid, dat bij een worsteling, die zoo volkomen vrij voor allen wordt geopend, de partij niet gelijk kan zijn. Men heeft vergeten, dat de werkman, die aan de maatschappij de productie geeft welke zij noodig heeft, op zijn beurt het recht heeft, en wel in naam der rechtvaardigheid, om door die maatschappij beschermd te worden. Want het is niet enkel zijn winst, niet enkel zijn voordeel dat op het spel staat, het is zijn leven en dat van zijn gezin. Dat heeft men vergeten... Men heeft er niet aan gedacht, dat er een geweldige kampstrijd gevestigd wordt, waarin het leven voor zoo velen de inzet is, waarbij het eigenbelang voor allen regel wordt, en die de éénen en de anderen dwingt om al de middelen te hunner beschikking aan te grijpen ten einde als overwinnaars te treden uit een gevecht, waarvan het laatste woord moet zijn de vermorseling van den zwakste door den sterkste. Men heeft er niet aan gedacht. Men heeft die nieuwe leer onder bedekking gesteld van den grooten naam der vrijheid, niet bedenkend, dat de vrijheid slechts haar naam waardig is zoo zij een werkelijkheid is, zoo zij alle rechten beschermt en bevrediging geeft aan alle wettige behoeften.... Dit is de oorsprong der sociale questie. Zij wortelt in die decreten der Fransche revolutie van 1798, in de economische transformatie die daarvan het gevolg was. En terzelfder tijd dat deze economische transformatie heeft plaats gegrepen, heeft zich een groote moreele transformatie voltrokken. Het religieus gevoel is meer en meer uit de zielen geweken: het begrip van toewijding en zelfopoffering is gaandeweg in de harten verminderd, plaats makend voor toenemende onververschilligheid, voor egoïsme, en voor een koorts om winst te behalen. Onder al die geïsoleerde personen, door geen

[p. 144]

enkelen band te samen gehouden, door geen plichtsgevoel tot elkander gebracht, heeft de worsteling om het belang elken dag grooter afmeting aangenomen. Die sociale toestand heeft een naam gekregen, den naam van het individualisme. Het is de wond, die van boven naar beneden in onze zieke maatschappij als kanker invreet: maar niemand heeft op wreeder wijze er door geleden, en lijdt er nog steeds aan, dan de arbeider, omdat niemand meer dan hij, voor wien in zijn zwakte de sociale questie bijna altijd een vraag van levens-onderhoud wordt, behoefte heeft, om beschermd te worden en in de maatschappelijke instellingen het tegenwicht van zijn ellende te vinden. Gladstone heeft gezegd dat men deze eeuw de eeuw der werklieden zou noemen: en dat is volkomen waar, wanneer men wil zeggen, dat de geschiedenis der negentiende eeuw vervuld is van het rumoer van hun lijden en van hun ijdele pogingen om aan het juk van het individualisme te ontsnappen.... Eindelijk, opgeschrikt door het revolutionnaire socialisme, gaat nu ook de Staat zelf naar middelen tot herstel grijpen. De staat komt tot het besluit, dat voor de werklieden weder organisatie noodig is. Vandaar het wetsontwerp op de professioneele syndicaten. Doch de staat begaat hier dadelijk een groote fout. Zeker (zegt de graaf de Mun) ik zie wel in, dat de wettelijke vaststelling der professioneele syndicaten in zekeren zin een geneesmiddel kan wezen tegen het isolement, maar ik begrijp niet, hoe die instelling een remedie kan zijn tegen de afscheiding van patroons en werklieden: en toch dáár zit het kwaad. Integendeel, ik meen te zien, dat die instelling een definitieve oorlogsorganisatie van de éénen tegen de anderen zal wezen. Hetgeen aan de syndicaten ontbreekt, zooals gij ze u denkt, syndicaten van patroons of syndicaten van arbeiders, maar geïsoleerd, afgescheiden van elkander, dat is juist de groote behoefte, de groote sociale noodzakelijkheid van onzen tijd - datgene wat de grondslag der oude corporatieve instellingen was - te weten: de toenadering der personen op de verschillende trappen der maatschappij staande, de verzoening der belangen, de bevrediging die vooral gevonden wordt in de reconstitutie van het gezin der ambachtslieden. Wat in de hedendaagsche syndicaten, zooals de staat die wil instellen, zal worden gevonden, is een gedachte van worsteling, een weerstands-

[p. 145]

middel tegen het kapitaal. Men heeft het in alle redevoeringen der voorstanders in deze Kamer kunnen hooren: de reservekas der syndicaten van de arbeiders zal bijna uitsluitend dienen om de werkstakingen te voeden, zij zal nooit een werktuig van productie worden. De syndicaten zullen aan de arbeiders een wapen geven om het loon te verhoogen of de arbeidsuren te verminderen, maar zij zullen hun niet geven, wat zij 't meest noodig hebben, een gevoel van zekerheid voor de toekomst, hechtheid van bestaan, en een progressieven vooruitgang in hun bedrijf: en daarom zullen zij geen heelmiddel brengen aan de groote wond van dezen tijd, aan de wond van het proletariaat, dat is aan den toestand van die overgroote massa der werklieden, die van de hand in den tand leven, zonder eigen haard, zonder vastheid van den dag van morgen, zonder stevig middel van bestaan. Georganiseerd voor den strijd zullen zij geen vrede aanbrengen. Een middel van vrede daarentegen kunnen zijn de gemengde syndicaten van patroons en werklieden, een kern van wat kan worden een reconstitutie der professioneele familie, een waarachtige herboren corporatie....’

Deze redevoering van den graaf de Mun, in 1883 vóór het parlement gehouden, kan als de eerste ontvouwing van een programma van sociale beginselen beschouwd worden, zooals hij die door de wetgevende macht voor verwerkelijking vatbaar achtte. Hoewel de wet op de professioneele syndicaten tot stand kwam zonder het door den graaf de Mun gewenschte amendement, is zij echter, ook zonder die toevoeging, van zeer groote beteekenis voor Frankrijk geweest en blijft zij steeds haar invloed doen gelden. Zij was en is de groote bres tegen het economisch individualisme, zooals de Fransche revolutie dat op den vóórgrond had gesteld. Van de bevoegdheden dier wet maakten dadelijk de door den invloed van de Mun opgerichte ‘cercles’ een dankbaar en beslissend gebruik.¹⁾

De rede van 1883 was als 't ware slechts een inleiding. Voortaan zien wij de Mun stap voor stap voortschrijden op de baan der sociale politiek. Bij elk der maatschappelijke eischen, die de verschillende staten van Europa, en dus ook

1) Zie ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome V, éditie 1895, pag. 375 en 384/385.

[p. 146]

Frankrijk, in wetten pogen om te zetten, hoort men de machtige stem van onzen graaf. Wij kunnen natuurlijk in dit bestek niet telkens uitvoerig zijn intreden in zulk een debat schetsen. Wij moeten ons bepalen tot het in 't licht stellen van enkele punten. Wij zien hem in Januari 1884 in de kamer het woord nemen, om de instelling van ‘prud'hommes’ in de mijnexploitatie, waar zij als scheidsrechters moesten optreden, te bepleiten. Reeds toen in 1884 meende hij, dat eene internationale regeling der voorwaarden van den arbeid een gebiedende eisch was: een onderwerp dat hij uitvoeriger behandelde in eene parlementaire rede van Mei 1889, toen Zwitserland de verschillende staten tot dat doel ging bijéénroepen. In October van dat jaar 1884 houdt hij in de kamer eene rede over de verantwoordelijkheid der ongelukken, waarvan de arbeiders de slachtoffers zijn in hun arbeid.¹⁾ De jaren gaan voorbij, en steeds harder gaat hij op dit sociale aanbeeld slaan. In Maart 1888 neemt hij een werkzaam deel aan het debat, toen de questie der hulp- en pensioenkassen van de arbeiders in de mijnen in de kamer komt. Overeenkomstig zijn beginsel ontwikkelde hij toen het stelsel, dat al die kassen een locaal, professioneel en corporalief karakter zouden hebben. Hij bestreed het denkbeeld om alles hier uitsluitend aan de mildheid van den staat over te laten. ‘Wanneer wij zeggen’ - zoo sprak hij - ‘dat de overheid, om de ellende te voorkomen der arbeiders en van hun gezinnen, hen moet noodzaken tot zekere maatregelen van voorzorg, en deze maatregelen terzelfdertijd moet opleggen aan hen die de arbeiders in dienst gebruiken, dan doen wij den staat niet treden buiten de grenzen van zijn socialen plicht; wij vragen slechts zijn tusschenkomst om de zwakte te beschermen en de rechtvaardigheid te waarborgen, wanneer het individueele initiatief daarvoor onvoldoende is of zich terugtrekt. Maar tusschen deze opvatting en het denkbeeld om den staat aan te stellen tot oppersten beschikker van elke hulp, van dien staat te willen maken den universeelen kassier, bankier en verzekeraar, ligt geheel de afstand, die de toepassing van een beginsel van sociale rechtvaardigheid afscheidt van een organisatie van het socialisme.’ Diezelfde gedachte, dat de ‘professie’, het

1) De fransche wet op ‘les accidents du travail’ is eerst in April 1898 gereed gekomen.

[p. 147]

geconstitueerde beroep, hierbij de lasten moet dragen, en niet enkel de patroon of ook de staat, is ook de leiddraad van een tweede rede van Mei 1888 over de verantwoordelijkheid der ongelukken waarvan de arbeiders in hun werk de slachtoffers zijn. Met groote welsprekendheid ontwikkelde hij 't denkbeeld, dat arbeid een maatschappelijke functie was, en dat bij die ongelukken in den arbeid de arbeider aanspraak kon maken om door de kringen der maatschappij gesteund te worden. De arbeider had daarop een recht: hij behoefde niet te smeeken: niet met de pet in de hand nederig bedelend te staan. - Wat vooral in die redevoeringen de aandacht wekte, was, bij den beslist christelijken toon dien hij aansloeg, de vaste trek van de Mun, om in deze sociale aangelegenheden de hand te bieden aan allen, die, uit welk kamp ook gekomen, bereid waren om de nooden der arbeiders-standen te helpen lenigen. ‘Ik wensch goed te doen verstaan’ - zoo sprak hij - ‘dat ik er mijn eer in stel, in die groote sociale vraagstukken nooit mede te brengen, wat gij partijzucht noemt; ik breng bij de behandeling daarvan een onwankelbaar geloof, staande boven alle politieke voorkeur: de taal, die ik heden in uw midden doe hooren, zou ik morgen bezigen, indien ik, in plaats van uw regeering tegenover mij te zien, stond tegenover die van mijn vrienden.’ Een uitvloeisel van dergelijke gevoelens was de handreiking van tijd tot tijd aan den parlementairen leider der Fransche socialisten, aan Jaurès. ‘Ik heb het genoegen’ - zoo zeide hij in diezelfde rede van Mei 1888 - ‘vóór mij te zien den heer Jaurès, die op zeer veel punten mijn denkbeelden niet deelt, die waarschijnlijk ook zijn ideeën over de arbeids-organisatie niet op dezelfde gronden zou motiveeren als ik, en die desniettemin tot bijna identieke gevolgtrekkingen komt; want hij heeft een wetsontwerp ingediend, door hem en vele van zijn vrienden onderteekend, dat de strekking heeft om corporatieve kassen in te stellen bij ziekte, ouderdom of ongelukken der werklieden. Het is dus niet een onaanneembaar denkbeeld voor allen, geen utopie, geen droom. O, ik hoor u! De corporatie is voor u een deel van een complex van ideeën, van een sluitend samenstel dat gij het ‘ancien régime’ noemt, en dat gij en bloc zonder onderzoek verwerpt, omdat het de corporatie is. Hoe gij u bedriegt!....’

Er is van den graaf de Mun een gansche groep van rede-

[p. 148]

voeringen over een onderwerp, waarover de republikeinsche meerderheid in het fransche parlement het maar niet eens kon worden. Het betrof de reglementeering van den arbeid der kinderen, der meerderjarige meisjes en der vrouwen in industrieele inrichtingen. Vijf groote redevoeringen - die van Juni 1888, die van Januari 1889, die van Juli 1889, die van Februari 1891, en die van October 1892 - zijn in de deelen der redevoeringen van de Mun over dit onderwerp van hem opgenomen. De eerste is vooral gericht tegen de gangbare leer der economie en tegen haar verheerlijking van het individualisme. Tegenover de beweringen der zoogenaamde liberalen roept hij op de woorden van kardinaal Manning¹⁾ en de beginselen van het christendom. Zeer schoon was het slot dier rede: ‘Wat mij betreft - uw welwillendheid heeft mij er aan gewend hard-op te denken - ik treed in dit debat slechts om na te komen wat ik mijn plicht acht als christen. Ik treed er in, omdat ik in het diepst van mijn ziel als een altijddurende dringende roepstem hoor, die mij verplicht tot de misdeelden van het leven al de lessen, al de beginselen, al de hoopvolle verwachtingen van mijn godsdienstig geloof te wenden. Dikwijls, zeer dikwijls - o, ik weet wel dat gij zult glimlachen - heb ik gedacht, dat op den bodem der eischen van de woelende menigte, en in den droom van rechtvaardigheid, die, als een jacht naar het ideaal, den geest der arbeiders drijft, er een onbewuste aspiratie schuilt naar een vergeten Christendom. En, christen, verwelkom ik als gelukkige dagen, die dagen waarop sociale gevoelens ons tot elkander brengen, omdat zij, in mijn overtuiging, het éénige terrein kweeken, waarop onze tweedracht tot bevrediging zich kan oplossen. Ze zijn zoo zeldzaam, al te zeldzaam, die oogenblikken, waarop wij onze politieke worsteling kunnen vergeten, om onze harten en onze stemmen in één-zelfde gedachte te vereenigen. Wij doen het, als de naam van het vaderland, van Frankrijk met zijn eer en waardigheid, op het spel staat. Iets dergelijks is bij het behandelen van een sociale wet te bespeuren. Dáár is 't ook het vaderland dat 't geldt: dáár is ook een gebied, waar het leven en de zekerheid van Frankrijks kinderen, de eer, de

1) Zie het fraaie citaat van kardinaal Manning in de ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome IV, Editie 1895, pag. 73,

[p. 149]

naam, de bestemming, de veiligheid van hun haardsteden, de waardigheid van hun gezinnen worden bewaard en verzorgd. Ik bezweer u, mijne Heeren, op dit terrein de handen inéén te slaan, in het aangezicht van het volk dat u wacht en u hoort!’ - Ook de derde rede (die van Juli 1889) over dit onderwerp is, naar mijn inzien, zeer merkwaardig. Zij behelsde vooral een historisch overzicht van wat in verschillende landen was gedaan om tot een verkorting van den arbeidsdag te komen. In die rede komt, nevens een waardeering van Robert Owen, een lichtend beeld voor van graaf Shaftesbury. Als met één trek wordt ook dáár Decurtins genoemd, ‘M. Decurtins, dont je m' honore d'être 1'ami.’ Maar de beste deelen der rede zijn schilderingen der zeden van den dag. Tegenover het silhouet van Thomas Hood's naaister, blijft misschien in de herinnering hangen de ‘fusain’ van de jonge bloemenverkoopster. Hoe steekt tegen den luchtigen achtergrond van de Parijsche wereld, tegen de vluchtige kleurige omgeving van fladderende coquettes en cocottes, plotseling af een schets, een omtrek van een jonge vrouw, slechts even met houtskool geteekend! Zij was 's ochtends bevallen onder zwaar en bitter lijden: den anderen dag moest zij weder in den winkel komen, anders werd zij weggestuurd. De mooie winkeldochter toch - zoo luidden de woorden van den patroon van 't magazijn - ‘plaisait par sa figure agréable: on ne pouvait pas se priver de ses services, à moins qu'elle ne fut aussitôt remplacée.’ Als zóó de zeden zijn, mag dan, aldus vroeg de Mun, de tusschenkomst der wet niet worden ingeroepen? - Uit de vierde redevoering, die van Februari 1891, zouden wij (als wij de ruimte hadden) willen overnemen de zinsneden over Godin en het familistère van Guise: maar wij vreezen onze lezers te vermoeien en haasten ons tot de vijfde of laatste rede, die van 29 October 1892. Zij geeft een beeld van het loyaal medewerken van de Mun in het parlement. Zeker, het wetsontwerp, zoo als het toen, na een tienjarige behandeling, en over- en wederzending van de Kamer naar den Senaat en omgekeerd, er uitzag, was lang niet meer datgene wat de vrienden der sociale politiek, zelfs in hun bescheidenste eischen, hadden gewenscht. Toch ried de Mun aan om het voorstel, dat nu kans had een werkelijkheid te worden, niet te verwerpen. Wat verkregen werd, was dit: dat de wet het recht gaf,

[p. 150]

ter wille van een sociaal belang, dat boven de particuliere private belangen stond, tusschen beide te komen om den arbeidstijd ook der volwassenen te begrenzen. En ter wille van dit beginsel moest men veel over het hoofd zien. ‘In deze aangelegenheden mag men niet zeggen: alles of niets. Men mag, in de twijfelachtige hoop om meer te bekomen, niets verwerpen wat men heden reeds kan verkrijgen. Ik zal dus stemmen vóór de wet, zoo als zij daar ligt, mij het recht voorbehoudend om in 't vervolg te trachten haar te verbeteren.’

Al de overige onderwerpen, waarop de voorstanders der sociale politiek gewoon zijn de aandacht te vestigen, worden scherp en puntig van uit zijn eigenaardig catholiek standpunt door de Mun in het parlement ter sprake gebracht. Vermelden wij slechts de volgende redevoeringen. In de zitting der kamer van November 1889 bespreekt hij de questie van het minimum van het loon; - den 20^en October 1892 houdt hij een uitgebreide rede over arbeidsraden en vaste arbitrage tusschen arbeiders en patroons; - in October en November 1892 behandelt hij voorstellen om het industrieel werk van zoo even bevallen vrouwen, gedurende een zeker tijdsverloop, te verbieden en haar schadeloos te stellen voor die gedwongen staking van den arbeid; - den 16^den November 1892 behandelt hij de questie der drukpersvrijheid in verband met de anarchistische aanslagen (‘een wet op de drukpers is een stroowisch vóór de locomotief’); - in Februari 1892 verdedigt hij in 't algemeen en in 't breede, ook met het oog op de Catholieke kerk, de vrijheid van associatie; - voorts staat hij altijd op de bres, wanneer aan de wet van 1884 op de professioneele syndicaten door de regeering wordt getornd: drie malen zien wij hem zóó met al het vuur dat hem eigen is opstaan: den l^sten Juni 1891, den 22^sten Maart 1892 en den 3^den November 1892: bij het verweer dat hij dáár doet gelden tegen aanhangers der oude individualistische theorie, schroomt hij niet de handen te bieden aan de socialisten in de kamer, ditmaal vooral aan Millerand. Al die betoogen over meer algemeene problemen van sociale politiek worden dan steeds begeleid door interpellaties en onstuimige toespraken bij gelegenheid van gebeurtenissen van den dag; - zoo in Mei 1891 over de feiten van Fourmies, toen de minister Constans op de mijnwerkers liet schieten; - zoo den 19^den November 1891 over de werk-

[p. 151]

stakingen in het departement Pas de Calais; - zoo in October 1892 naar aanleiding der incidenten te Rome, waar de fransche regeering de fransche pelgrims, die den paus waren komen begroeten, ongestraft had laten hoonen door het Italiaansch gepeupel: ‘gij hebt franschen geabandonneerd,’ riep hij zijn gouvernement toe; - zoo in Maart 1893 over de Panama-zaak, toen hij het bederf der fransche bourgeoisie ter sprake bracht in zijn antwoord aan den ‘honorabelen’ Burdeau.

Geheel dit optreden van den graaf de Mun in de Fransche kamer, telkens in het belang van sociale aangelegenheden, beslaat een zeer oorspronkelijk bedrijf van het drama der fransche binnenlandsche politiek. Toch zouden wij, wanneer wij uitsluitend op zulke maatregelen of incidenten van sociale politiek 't oog bleven vestigen, een onvolkomen beeld krijgen van de actie van de Mun. Want zoowel zijn bemoeiing met de ‘cercles’ als zijn politieke werkzaamheden in het parlement blijven altijd voor hem slechts middelen voor een doel. De behandeling en eventueele oplossing der arbeidersquestie, hoe gewichtig en veelomvattend ook, is slechts een deel van het werk. Het groote doel is de verheffing en veredeling van geheel den Franschen geest in christelijken zin. In de middeleeuwen heette het, dat Frankrijk werkte de werken Gods. ‘Gesta Dei per Francos,’ luidde 't opschrift der rollen, waarin de daden der fransche kruisvaarders waren opgeteekend. Welnu, iets soortgelijks is het ideaal van den graaf de Mun. Hij is dus niet tevreden, wanneer maatschappij en staat op enkele betere inrichtingen en wetten kunnen wijzen, waardoor de overheersching en onderdrukking der zwakkere elementen in de Fransche samenleving worden tegengegaan. Hij blijft niet staan bij het uiterlijk kleed van Frankrijks bestaan en leven in den tegenwoordigen tijd. Neen: het is hem te doen om een omkeer van 't gemoed bij 't volk. Van andere overtuigingen, dan die door de Revolutie van 1789 zijn geopenbaard, moet Frankrijk uitgaan. De volksgedachten moeten weder voortvloeien uit het beginsel van het Catholieke Christendom. En dat alles moet niet kunstmatig worden geleid of gebogen. Niet iets gewilds of opgeschroefds moet worden verlangd. Neen, de christelijke daden, die de Mun verwacht, moeten, naar zijn inzien, de spontane vrucht van wording en ervaring zijn. Als door een vaste gewoonte moeten allen weder leeren in

[p. 152]

aansluiting te leven met het groote christelijke geheel. De nieuwe sentimenten, die hij oproept, ontleenen voedsel uit de groeikracht van het verleden. Geen beroep op exaltatie behoeft te worden gedaan, maar alles moet geschieden natuurlijk en standvastig, in eenvoud en trouw. In plaats van het hopeloos egoïsme en individualisme, dat wij allerwege om ons heen zien: in plaats van het onder ons allen zoo gangbare denkbeeld, dat in levensomstandigheden niet het recht maar de macht den doorslag geeft: moet en zal de dag aanbreken der volle rechtvaardigheid. Ieder zal dan den harteklop van het volksleven in zich voelen. Slechtheid en ellende zullen niet altijd onder de menschen heerschen. Eigenbaat zal niet immer de lakens uitgeven. Niet altijd zal versuft of verdierlijkt de werkman in mijnen of fabrieken zijn schuifelenden tred voortsleepen. De bezittende standen in onzen tijd - zoo zegt de Mun - hebben, ter wille van het goud, de liefde verzaakt. Winzucht doorgloeit hen allen. Zij weten zoo veel, doch wijs toonen zij zich niet. Inderdaad zijn zij gecultiveerde barbaren geworden. Een betere, christelijke, godsdienstige opvoeding kan enkel daarin verandering brengen.

Op het wezen der opvoeding wordt dan ook voortdurend de aandacht door hem gevestigd. Hij eischt in Frankrijk plaats voor een positief christelijke opvoeding, geleid door de kerk. Wat toch was in het Frankrijk der laatste twintig jaren geschied? Onder den indruk der nederlaag, aan Frankrijk door Duitschland in 1870 en 1871 toegebracht, had men vooral zich aan het denkbeeld vastgeklampt, dat ‘de duitsche schoolmeester te Sadowa en te Sedan had overwonnen.’ Deze in Frankrijk aangenomen en gangbare overtuiging had aan Gambetta en Ferry veroorloofd voor het land een omvattend stelsel van lager onderwijs - ‘laïque, gratuit et obligatoire’ - te scheppen. De wetten van 1882 verzekerden weldra aan het volk een wettelijk minimum van onderwijs. En op dien grondslag werd nu voortgebouwd. Middelbaar en hooger onderwijs werden tegelijkertijd herzien. De staat gaf zich ontzaglijk veel moeite om dat onderwijs zoo volledig mogelijk te maken, en deinsde voor geen geldelijke offers terug. Vooral het zoogenaamde ‘enseignement secondaire’ der ‘lycées et collèges’ werd door den staat op elke wijze begunstigd. Maar begunstigd en voortgeholpen in een richting, die volkomen over-

[p. 153]

wicht geeft aan het leeken-element, wat wij bij ons het neutraal onderwijs noemen. De graaf de Mun nu is de groote voorstander daartegen van het godsdienstig onderwijs. Of liever hij zegt, dat het onderwijs, zooals het door den Franschen staat wordt gegeven, voor Frankrijk geen vruchten kan opleveren, omdat het element der opvoeding daarin gemist wordt. De vorming van karakter en ziel is daaruit geheel verbannen. Uitsluitend op de examens wordt de aandacht gevestigd. Bij het middelbaar onderwijs zoekt men te vergeefs een hoogere vlucht. Wat aan de universiteit ontbreekt is ‘le Dieu intérieur’, van wien Pasteur sprak, en dien hij wilde dat alle mannen van wetenschap in 't hart droegen. Een andere baan moet worden ingeslagen en wordt reeds hier en daar gezocht. Er is hier een beweging die voortkomt uit de diepste aspiraties der menschheid. De moderne gedachte keert tot Christus terug¹⁾.

Maar terug, met al de ondervinding van den lateren tijd, met al de krachten en gegevens die de jaarkringen openbaarden. De aloude christelijke gedachte zou, naar zijn inzien, machtig genoeg zijn om frisch ontluikend, wild opschietend nieuw leven voor de toekomst in staat en maatschappij te verwekken. De kring van denkbeelden en gevoelens op dat gebied was waarlijk niet gesloten. Men moest in Frankrijk, steunende op het verleden, en ziende op 't kruis van Christus, vooruit. De staatslieden, die, verzonken in waanwijze oppervlakkigheid, en gedreven door den wind van den dag, niets daarvan begrepen, waren volgens de Mun erger vijanden van Frankrijk dan zelfs de socialisten. Nooit worden de woorden van den graaf de Mun zoo bitter, nooit wordt zijn uitdrukking zoo grievend, zijn toon zoo hartstochtelijk, zijn smaad zoo bijtend, zijn haat zoo openbaar, als wanneer hij afrekent met die mannen van den meest hollen zelfbehagelijken ‘vooruitgang.’ In de bundels zijner redevoeringen is een rede, die, als bij uitzondering, van grenzenlooze minachting overvloeit voor den man, dien de Mun op dat oogenblik bestrijdt. Het

1) Zie den brief van de Mun in de ‘Revue Bleue’ van 13 Février 1897, pag. 197 - 201. Hij wijst op de belangrijkheid en den vooruitgang van den arbeid der congregaties voor het middelbaar onderwijs; in 1892 telden die congregaties een schoolbevolking van 75,035, in 1896 van 79,718 jonge lieden. Het leeken-onderwijs bedraagt op dit gebied 54% van het geheel, dat der congregaties 46%.

[p. 154]

is de rede van Juni 1889, over het budget van onderwijs, gericht tegen Jules Ferry.

V.

Catholiek dus in de allereerste plaats was en bleef de Mun. Het uitgangspunt van geheel zijn streven was geweest de nog negatieve encycliek van Pius IX, de Syllabus, die hij weleer in zijn krijgsgevangenschap in Duitschland, met zijn vriend den graaf de la Tour du Pin, had gelezen en herlezen. Die stoot had hem gedreven om zich vierkant tegenover de beginselen der Fransche Revolutie van 1789 te zetten, en had hem geleid tot zijn zeer besliste godsdienstige beweging in het belang der misdeelden der maatschappij.

En terwijl hij zoo ijverde en werkte, had op verschillende punten van de catholieke wereld hetzelfde plaats. Reeds jaren geleden had de vrijheer von Ketteler, bisschop van Mainz, in Duitschland hetzelfde beproefd. In het revolutie-jaar 1848 had hij te Mainz, in zijn bisschoppelijken zetel, zes leerredenen gehouden over ‘de groote sociale vragen van den tegenwoordigen tijd’, die lijnrecht aandruischten tegen de individualistische en anti-christelijke denkbeelden zijner tijdgenooten. Voortbouwende op hetgeen toen door hem was uitééngezet, had hij in twee hoofdboeken - ‘Freiheit, Autorität und Kirche’ van het jaar 1862 en ‘die Arbeiterfrage und das Christenthum’ van het jaar 1863 - aangetoond, wat het werk en de plicht der Catholieke kerk moest zijn in de sociale aangelegenheden. Lid van den Rijksdag geworden, had hij, tot op zijn dood in 1877, dáár een oplossing der maatschappelijke nooden en vragen in catholieken zin helpen voorbereiden, krachtig bijgestaan door den kanunnik Moufang en door den kapelaan Franz Hitze uit Gladbach, die sinds 1893 een leerstoel voor de christelijk sociale wetenschap te Munster bekleedt.¹⁾

En wat de vrijheer von Ketteler in Duitschland was begonnen, deed met gelijksoortige strekking kardinaal Manning in Engeland. Toen, in de eerste helft van Januari 1892, de tijding van zijn afsterven weerklonk, was dit een treurmare

1) Zie een overzicht van zijn werk in het boek van A. Kannengieser ‘Ketteler et 1'Organisation Sociale en Allemagne’. Paris, 1894.

[p. 155]

voor allen, die, van welke godsdienstige richting ook, zich hebben aangegord, om de schaduwen te temperen die over het veld der industrieele ontwikkeling zijn neergestreken. Ver buiten de grenzen van zijn vaderland werd zijn naam genoemd. Op alle catholieke congressen - wij herinneren slechts aan zijn optreden op het congres te Luik in September 1890 - werd zijn stem gehoord in de richting der sociale actie. Van nature een asceet, kreeg het schraal, uitgevast gelaat den vriendelijken glimlach, wanneer hij voor de werklieden in de bres sprong. Trouwens die Engelsche werklieden vergolden het hem. Altijd gedenkwaardig in de geschiedenis der menschheid zal blijven het tafereel op 11 Juni 1890, toen de dokwerkers te Londen hem een huldebewijs - 1800 gulden hadden zij bijeengebracht, meerendeels in bijdragen van een stuiver - kwamen aanbieden, ter herinnering aan de diensten, door hem gedurende de werkstaking bewezen. Allen, catholieken en protestanten, knielden toen neder om zijn zegen te vragen. Zijn hand beefde, zijn stem begaf hem toen hij hen bedankte.¹⁾

Over de golven van den Atlantischen Oceaan héén weerklonk diezelfde toon, slechts nog wat scherper misschien, uit den mond van Noord-Amerikaansche catholieke bisschoppen. Het was merkbaar geworden in het jaar 1887. Reeds sedert eenigen tijd heerschte er in de Vereenigde Staten onzekerheid omtrent de gezindheid der catholieke kerk tegenover den machtigen werklieden-bond, die als de orde der ‘Ridders van den Arbeid’ bekend stond. De meeningen der catholieken in Noord-Amerika dobberden daarover héen en weder. Ten einde den bestaanden twijfel op te heffen, zond nu kardinaal Gibbons, te Baltimore, een rapport daarover naar Rome van al de aartsbisschoppen der Vereenigde Staten. In dat rapport - waarin slechts 2 van de 12 leden tot veroordeeling der ‘Ridders van den Arbeid’ concludeerden - erkende de kardinaal ruiterlijk, dat de economische misstanden van zijn land behoorden verbeterd te worden. ‘De zelfzucht, die, ter wille van goud, niet alleen den werkman onmatig drukt, doch ook vrouwen en kinderen in haar dienst exploiteert, doet allen, die menschelijkheid en recht op prijs stellen, gevoelen, dat het niet enkel de rech-

1) Zie over hem het boek: ‘Le Cardinal Manning et son action sociale’ par M. 1'abbé J. Lemire, député d'Hazebrouck, 2me Edition. Paris, 1894.

[p. 156]

ten der arbeiders zijn die bescherming behoeven, doch dat het de plicht is van het gansche volk zich aan hun zijde te scharen, en te eischen, dat middelen worden beraamd tot afwering van de ontzettende gevaren, waarmede onze beschaving en de maatschappelijke orde worden bedreigd .... Ter verbetering van dat alles is onderlinge aanéénsluiting van velen een aangewezen middel. Zulk een organisatie is even natuurlijk als verstandig. In een democratie is zij zelfs noodzakelijk.’ En wat kardinaal Gibbons ten aanhoore van den paus bepleitte, werd door Mgr. Ireland, aartsbisschop van St. Paul in de Vereenigde Staten, krachtig en fel in onderscheidene voordrachten en redevoeringen nader ontwikkeld. Zijn woord is het luidste protest tegen de economische wereld, en de meest consequente gevolgtrekking uit de christelijk-catholieke opvatting van den eigendom, die in onze tijden is gehoord. Luistert slechts naar deze zinsneden uit zijn rede van 10 November 1889 in de cathedraal van Baltimore, bij gelegenheid van het honderdste jaarfeest der vestiging van de catholieke hierarchie in de Vereenigde staten uitgesproken: ‘Het schrikwekkend woord van het socialisme is, in zijn eerste impulsie, de wanhoopskreet van verhongerde wezens, op wie de zware hand der hebzucht en der ongerechtigheid knellend drukt. Het grondbeginsel van niet weinige der socialistische bezwaarklachten steunt op de catholieke theologie, die onderwijzend leert, dat het menschdom niet ten voordeele van eenige weinigen mag bestaan, en dat het privaat-eigendom gemeenschappelijk eigendom wordt, zoodra gebrek en uitputting (‘inanitie’) vóór de deur post vatten.’¹⁾

Stippen wij ten slotte nog aan - want wij wijzen slechts op enkele sporadische verschijnselen en denken er niet aan een volledig overzicht te geven - wat in Zwitserland werd gehoord. Niet op bisschop Mermillod noch op de geleerde catholieke vertoogen van uit Freiburg willen wij den blik richten. Wij vestigen slechts de aandacht op het feit, dat aldaar, te midden van de bergen en dalen van Grauwbunderland, een twaalftal jaren geleden, de toen bijna 30-jarige ultramontaansche doctor in de rechten, Decurtins, opstond. Hij bepleitte het behoud van

1) Zie het boek vau den abbé Felix Klein: L'Eglise et le Siècle’. Conférences et Discours de Mgr. Ireland, Archevêque de Saint-Paul aux Etats-Unis.’ Paris, 1894, pag. 88.

[p. 157]

wat er nog uit het gemeenschappelijk grondbezit in zijn kanton was overgebleven; straks ging hij geheel het arbeidsrecht bestudeeren en ontwikkelen. Buiten zijn kanton breidde hij zijn invloed uit. Met alle partijen kwam en stelde hij zich in aanraking. De hulp der socialisten versmaadde hij niet. Te Aarau klonken met Paschen 1888 deze woorden van zijne lippen: ‘De honger is catholiek noch protestant. Daarom moet ons welkom zijn een ieder, die dit vraagstuk helpt op te lossen, welken godsdienst hij ook belijde, of hij tot de school van Bakounin of tot die van Lassalle behoort, of wel aan het evangelie van Christus gelooft.’ En die stem drong door ver over de Zwitsersche bergen. Zij was 't, die den Duitschen keizer noopte tot de schoon begonnen (helaas, als een toast geëindigde) in 1890 gehouden internationale conferentie te Berlijn over de sociale questie.

Op deze wijze uitte zich, in samenhang met wat betreffende Frankrijk de graaf de Mun deed, over de beschaafde wereld op verschillende punten éénzelfde Catholieke sociale beweging. Er kwam beroering in de vroeger zoo stille wateren.

Die Catholieke sociale strekking kreeg nu den 17^den Mei 1891 door Paus Leo XIII, in de Encycliek ‘Rerum Novarum’, haar wijding.

Het hoofd der catholieke kerk zag ditmaal het kwaad der maatschappij strak en vast aan. Met enkele breede trekken¹⁾ werd de oorsprong der ellende aangewezen: ‘Ten gevolge der maatschappelijke revolutie van de vorige eeuw’ - zoo sprak de Paus in de Encycliek (zie Holl. vertaling, pag. 60) - ‘heeft de bevolking in de steden zich verdeeld in twee klassen, welke door een diepe klove van elkander gescheiden zijn. Aan de ééne zijde staat de overmacht van het kapitaal, dat de industrie en de handelsmarkt ten éénemale beheerscht, en dat, wijl het de basis is van alle ondernemingen en de zenuw van alle werkkracht, niet alleen zijn bezitters voortdurend in geldelijk opzicht verrijkt, maar hun ook in zaken, het staatsleven betreffende, machtigen invloed verschaft. Aan den anderen kant staat de groote menigte, welke de goederen van dit leven moet ontbeeren, verbitterd van harte en tot wanordelijkheid gezind.’ - ‘De vorige (achttiende) eeuw heeft de be-

1) Men vergelijke ons vorig opstel over Kolping.

[p. 158]

staande corporaties der arbeidende klasse vernietigd, zonder andere vereeniging daarvoor in de plaats te stellen; de maatschappij en de wetgeving verlaten hoe langer hoe meer den schuts van den voorvaderlijken godsdienst, en aldus geschiedde het, dat handwerkslieden en arbeiders, op zichzelf staande en onbeschermd, ten buit vielen aan de gevoelloosheid der bezitters en aan de teugellooze hebzucht der concurrentie.’ - ‘Een alles verslindende woeker kwam het kwaad verergeren. Had ook de kerk herhaaldelijk reeds haar veroordeeling over dit euvel uitgesproken, een onverzadelijk en winziek kapitalisme gaat nochtans in onze dagen voort het oude spel, zij het onder een anderen vorm dan voorheen, te drijven.’ - ‘Aldus zijn productie en handel schier het monopolie geworden van eenige weinigen, en zóó konden enkele bezitters van onmetelijke schatten aan de massa's der proletariërs een juk opleggen, dat slechts weinig van dat der slaven verschilt.’

Zóó sprak het hoofd der catholieke kerk. Men ziet het: openlijk stelde Leo XIII zich tegenover de plutocratie onzer eeuw. Hij gebood een omkeer, een wending der tijden.

Wanneer men nu den diepsten kern der uitingen in de Encycliek ‘Rerum Novarum’ overpeinst en overweegt, dan zal men misschien niet mistasten, wanneer men tot de slotsom komt, dat de Paus weder vastknoopt aan de uitéénzetting van den grooten kerkleeraar der middeleeuwen, wiens studie door denzelfden Leo XIII, twee jaren na zijn troonsbeklimming, in de encycliek ‘Aeterni Patris’ aan alle geloovigen was aanbevolen: wij noemen den heiligen ‘Thomas van Aquino’, den ‘Doctor Angelicus’ van de dertiende eeuw, den diepsten staatswijsgeer der middeleeuwen. ‘De bewijsvoeringen’ van den heiligen Thomas - zoo heette het in de bul ‘Aeterni Patris’ - over de onderlinge liefde, welke de menschen elkander verschuldigd zijn, hebben een onmetelijke en onoverwinnelijke kracht, om die beginselen van het moderne recht te vernietigen, welke zonder tegenspraak gevaarlijk zijn voor het behoud van den maatschappelijken vrede en der openbare welvaart’¹⁾,

1) Zie Leon Grégoire ‘le Pape, les Catholiques et la Question Sociale’. 2^me Edition, 1895, pag. 31/32 en pag. 55. Vergelijk Prof. J.V. de Groot, ord-Praed., ‘de H. Thomas van Aquino als wijsgeer,’ 1894, pag. 12, dr. H.J.A.M. Schaepman ‘St. Thomas van Aquino’, 1898, en voorts mijn dissertatie ‘Het Staatswezen in de veertiende eeuw’, 1859, pag. 12/13.

[p. 159]

Trouwens de vrijheer von Ketteler had, in zijn leerredenen van 1848, weder duidelijk aangetoond, hoe geheel anders dan de Romeinsche juristen de heilige Thomas het leerstuk van den eigendom verstond. De catholieke kerk - aldus onderwees de heilige Thomas - had niets gemeen met de opvatting van de wereld, waarnaar de mensch zich als onbeperkt heer van zijn eigendom beschouwt. ‘Wordt ook met betrekking tot het beheer en de “voorzorg” het eigendomsrecht van den enkelen mensch over de goederen der aarde door de kerk erkend: zoo stelt Thomas van Aquino met betrekking tot het gebruiksrecht, dat is het recht om de uit het beheer der aardsche goederen gewonnen vruchten te genieten, een gansch ander beginsel op. Die vruchten moet de mensch, overeenkomstig de leer van den catholieken kerkdijken wijsgeer der middeleeuwen, nooit als zijn eigendom, maar als een gemeenschappelijk goed van allen beschouwen.¹⁾ In dien geest had de kerk in den bloeitijd der middeleeuwen, het zoogenaamde kanonieke recht vastgesteld, dat vierkant zich zette tegenover het Romeinsche recht. Aan de begrippen van dat kanonieke recht, een stuk werkelijk en levend Christendom, hield Leo XIII nu vast, en in samenhang met de verschijnselen der negentiende-eeuwsche maatschappij wilde hij daaruit grondslagen vormen voor de ontwikkeling van het recht in een volgende eeuw. Door de gansche encycliek dreunt dan ook een stem, die niet ophoudt te roepen, nu eens als klacht, dan als verwijt, en altijd als aanmaning tot bekeering: niet rijkdom is het doel der maatschappij, maar de mensch, de mensch zelf. In zijn meesleepend en dringend vertoog is de zendbrief van den Paus niet allereerst een aansporing tot mededoogen, tot barmhartigheid en tot tegemoetkoming van nooden; het is geen nieuwe opwekking tot armenzorg; neen, de inhoud is een kreet naar recht. De Paus vraagt rechtvaardigheid voor allen, een rechtvaardigheid, die door de hebzucht en zelfzucht der met kapitaal werkende arbeidsgevers in de 19^de eeuw geschonden was.

Maar de Paus deed nog meer door de uitvaardiging der ‘Rerum Novarum’. Bij het bestaan der groote staats- en maat-

1) Zie von Ketteler ‘die grossen Socialen Fragen der Gegenwart’, Editie 1878, pag. 12 en 14.

[p. 160]

schappelijke stroomingen, die de zoogenaamde beschaafde wereld der negentiende eeuw beroeren, erkende hij het recht der jongste strooming: die der democratie. De Paus buigt over naar die democratie. Wat omstreeks de Juli-revolutie, in de dagen van 1830, ontijdig naar de meening der kerk, en dus naar haar inzien onvolledig, onbesuisd en onmatig, was geëischt door den abt Lamennais, wordt thans, nu de volheid der tijden gekomen is, met het in evenwicht der eeuwige begrippen en het in samenhang der geschiedenis planeerende hooge bewustzijn der kerk, uitgesproken door Paus Leo XIII. De catholieke kerk keert zich af van de oude staatspartijen, met haar politieke aanmatigingen en maatschappelijke eischen. Zij vraagt niet de bedriegelijke vrijheid der Fransche revolutie, die uitliep op de verdrukking der zwakken. Zij wil ook niets weten van het socialisme, dat de droevige feitelijk bestaande splitsing der maatschappij vervormt tot een ontzettenden klassenstrijd. Neen, terwijl zij haar vredig gelaat tot het volk zelf richt, tot de zwoegende menigte - op wie door de zoogenaamde verlichte klasse minachtend wordt neergezien - heeft haar hoofd, het hoofd der kerk, slechts ééne gedachte: dat alle menschen, rijken en armen, kinderen van één Vader zijn. Ziende hoe de arme kinderen zijn behandeld, laat de paus van zijn lippen stroomen en klinken het lied van Maria: ‘deposuit potentes de sede et exaltavit humiles’: ‘Hij heeft machtigen van den zetel getrokken, nederigen heeft hij verhoogd, hongerenden heeft hij met goederen vervuld, en rijken heeft hij ledig weggezonden’. En als geneesmiddel tegen de verkeerde richting, die de economische maatschappij in de negentiende eeuw, onder den invloed der plutocratie, genomen heeft, stelt de paus allereerst den arbeid der kerk, daarna een positieve staatszorg, uitloopende op maatregelen van sociale politiek, eindelijk de arbeidersvereenigingen, waarin beide, meesters en werklieden, tot één doel samentreffen.

De graaf de Mun beleefde dus in 1891 de hoogste waardeering en bezegeling van geheel zijn arbeid. Zoowel zijn werk der ‘cercles’ als zijn staatkundige loopbaan in het parlement werden in Rome goedgekeurd. Sinds dat oogenblik is het, alsof zijn stem nog voller en luider gaat klinken. Voor de gansche Fransche natie gaat hij getuigen van den drang, die hem naar het volk drijft. Bij twee plechtige gelegenheden laat

[p. 161]

hij zijn woorden daarover in stroomende bezieling, zonder eenige terughoudendheid, golven. Eens, den 19^den November 1893, toen hij, bij een sluitingsrede der gewestelijke ‘cercles’ te Saint Brieuc (op welke rede wij reeds vroeger de aandacht vestigden), een terugblik wierp op wat door hem was ondernomen en was verricht. Een andermaal, den 18^den December 1892, bij een vergadering der Catholieke Ligue te Saint Etienne. Aldaar, te Saint Etienne¹⁾, formuleerde hij nog eens ten overvloede scherp zijn eischen voor de maatschappij: ‘In mijn oogen’ - zoo sprak hij dáár - ‘moet het geheele samenstel onzer eischen strekken, om aan het volk het genot te verzekeren van zijn essentieele rechten, die miskend zijn door het individualistisch régime: te weten: - de wettelijke vertegenwoordiging van zijn belangen en behoeften in plaats van een louter numerieke vertegenwoordiging: - het behoeden van den eigen haard en het familieleven: - de mogelijkheid voor een ieder om te leven en de zijnen te doen leven door de opbrengst van zijn arbeid, met een waarborg tegen de onzekerheid, voortvloeiende uit de ongelukken, de ziekte, het zonder werk zijn en den ouderdom: - de verzekering tegen de onvermijdelijke ellende: - de bevoegdheid voor den arbeider om deel te nemen aan de winsten en zelfs, door de coöperatie, aan den eigendom der bedrijfs-ondernemingen waaraan hij door zijn arbeid medewerkt: - eindelijk de bescherming tegen de agiotage en de speculatie, die de besparingen van het volk uitputten en het tot armoede veroordeelen, terwijl terzelfder tijd, volgens de woorden van Paus Leo XIII, een fractie, die absoluut meesteres is van industrie en handel, den loop der rijkdommen kunstmatig afvoert en tot zich zelf al die bronnen doet vloeien. Twee krachten nu moeten samenloopen om de verwerkelijking van dit programma mogelijk te maken: de ambachts-organisatie en de wetgeving. De ambachts-organisatie, voor welke wij de uitgebreidste vrijheid vragen, zal het middel geven, om een publieke arbeids-vertegenwoordiging in de gekozen staatslichamen der natie te bevestigen, om in elk industrieel- of landbouwbedrijf de grenzen van het juiste loon te bepalen, om de schadevergoedingen te waarborgen aan de

1) Zie de rede in de ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome V, 1895, pag. 263 en volgenden.

[p. 162]

slachtoffers van ongelukken, ziekten of werkloosheid, om een pensioenkas voor den ouderdom in te richten, om conflicten te voorkomen door de instelling van permanente bemiddelingsraden, om op corporatieve wijze bijstand te organiseeren tegen de ellende, eindelijk om in handen van de arbeiders te constitueeren een zekere mate van collectieven eigendom, naast den individueelen eigendom en zonder daaraan afbreuk te doen. De wetgeving zal den huiselijken haard en het familieleven beschermen door de beperking van den arbeid der kinderen en der vrouwen, door het verbieden van den arbeid 's nachts, door begrenzing van den arbeid over-dag, door verplichting van de zondagsrust, en op het platte-land door den oogst en het terrein van den landbouwer, zijn werktuig en vee, voorzoover het tot den kring der eerste behoefte behoort, van elke beslag-legging te bevrijden. De wetgeving zal het leven van den arbeider en van den boer gemakkelijker maken door de vermindering en hervorming der fiscale lasten, in 't bijzonder van de belastingen die het levensonderhoud treffen. Zij zal de participatie in de winst, de oprichting van coöperatieve productie-maatschappijen, en op het platteland de associatie van het ‘metayage’ bevorderen. Eindelijk zal zij het nationale fortuin, de volksbesparing, en de openbare zedelijkheid beschermen door wetten tegen agiotage, tegen spel en beurs-operaties, wetten betrekking hebbende op het drijven der vennootschappen, op de uitsluiting van buitenlanders van het bestuur en de exploitatie der groote openbare diensten, op het verbod voor de ambtenaren, de volksvertegenwoordigers en de leden der overheid, om deel te nemen aan financieele speculaties. Dit zijn de voornaamste artikelen van een sociaal programma, dat ik aan de catholieken in overweging geef om aan te nemen. Zij zijn niet anders dan de toepassing der beginselen door den Paus vastgesteld.’

En toen de graaf de Mun aldus te Saint Etienne had gesproken, richtte Paus Leo XIII, den 8^sten Januari 1893, tot hem een brief, waarin hij zijn meest volkomen instemming aan die gesproken woorden gaf. ‘De lezing van uw rede was ons bij uitnemendheid aangenaam (‘souverainement agréable’). Terwijl wij, in ons welbehagen, u de zoo rechtmatig verkregen lof toebrengen, manen wij u aan, om uw edelmoedig ondernemen voort te zetten. Mogen er menschen opstaan, die met

[p. 163]

een offervaardigheid, gelijk aan de uwe, en met even breed inzicht, zich geheel en al wijden aan de verheffing van Frankrijk .... Als onderpand van onze welwillendheid geven wij u van harte den apostolischen zegen.’

Zóó scheen de door de Mun in 1871, na den val der Commune, vrijwillig ondernomen taak in eenvoudige en harmonieuse éénheid zich te ontplooien.

VI.

En toch was die schijnbare éénheid vol leemten, contrasten en teleurstellingen, vol scheuren en barsten. Van jubelen was geen sprake.

In de eerste plaats werd het allengs en van lieverlede zelfs voor de Mun merkbaar, dat de stichting der ‘cercles’ toch eigenlijk niet geheel kon verwerkelijken wat hij er zich van dacht. Hij had gemeend vaste maatschappelijke schakels te vormen, zwellende van een christelijken geest: banden, waarin het individu zich in tastbare gemeenschap zou weten met gelijkgezinden, hooger of lager in stand: kringen, waarin de vroeger op zichzelf staande en geïsoleerde arbeider een hoûvast zou vinden, een gevoel van lid te zijn van een geheel, dat hem nu schraagde en droeg, hem kalmte en veerkracht gaf. Schakels dus, die tusschen den staat en het individu geplaatst, als het ware de geledingen eener gezonde beweeglijke maatschappij zouden kunnen vormen, en eensdeels een waarborg tegen het kwaad van het individualisme, anderdeels een steun tegen de omnipotentie van den staat zouden zijn. Inderdaad was er, bij de eerste opwinding, iets daarvan te zien in de nieuw opgerichte ‘cercles’. Maar op den duur pakten die verbindingen niet onder het volk. Het was alles veel te kunstmatig. Er was daarenboven spoedig een zekere vervorming bij die groepen te zien. In het begin waren zij geheel en al religieus. Een geest van boetedoening voor de zonden van Frankrijk, door de Voorzienigheid gestraft met de nederlaag van het land tegenover Duitschland en met de jammervolle uitbarsting der Commune, was de stemming bij den aanvang der beweging. Later werd de opvatting van den ‘cerde’ meer uitgebreid tot het oude begrip der corporatie. Van zelf drong dus het wereldlijk element meer op den voorgrond. De godsdienstige

[p. 164]

broederschap werd allengs een gilde, hier en daar vastgehecht aan een vast beroep of ambacht. De superioriteit der Christelijke verbinding bleef door de Mun erkend, maar toch zag hij er langzamerhand niet tegen op, allen, van welken kant zij kwamen, tot het corporatieve leven te roepen. Vooral ging hij dien weg op, toen de wet op de syndicaten van het jaar 1884 geheel nieuwe lijnen voor de maatschappelijke ordening en rangschikking teekende. De graaf de Mun zag al de voordeelen in, die voor zijn beweging der ‘cercles’ uit de bepalingen dezer wet waren af te leiden, en trok van dat alles dapper partij. Doch meer en meer werd het hem duidelijk, dat zijn stichting der ‘cercles’, zoodra de beweging der syndicaten daarop was ingeënt, nog zeer veel aanvulling en volledigmaking vereischte. Die corporaties toch moesten eigen bestaan en eigen werkkring hebben, zelven het leven der arbeiders kunnen regelen door het tot stand brengen van ondersteuningskassen, voorschotkassen, kassen waaruit bij ziekte, ongeluk of ouden dag kon worden geput, enz. enz. Maar dat zou eerst mogelijk worden, wanneer allerlei maatregelen van sociale politiek vooraf door de wetgeving waren vastgesteld. Onwillekeurig vatte dus bij de Mun het denkbeeld post, dat voorshands allereerst noodig waren de wetten, waarbij de tusschenkomst van den staat in maatschappelijke aangelegenheden werd geboden. De ware inrichting der corporaties zou eerst kunnen volgen, wanneer de sociale politiek haar beslag had gekregen. De zaak der corporaties - die in het begin het uitgangspunt van geheel het streven van de Mun was geweest - werd nu meer en meer naar de toekomst verschoven. Eerst als de wetten het terrein hadden voorbereid, zouden de ‘cercles’ stevig kunnen worden opgetrokken.

Het eigenaardige der geheele beweging van de Mun was geweest, dat zij wortelde in een geloofsdaad. De verbrijzeling van zijn eigen hart in 1871 - na den oorlog en na de Commune - had hem tot zijn werkzaamheid geleid. Andere sociale hervormers waren tot hun weldoend werk genoopt door het lijden der misdeelden, door den aanblik der uitgemergelde en uitgeteerde gezichten van arbeiders, door het zien der slonzige fabrieksmeiden en der in vunzige stegen hokkende kinderen. Bij de Mun niet alzoo. Hem had getroffen de zonde van het volk, en de verwildering van het

[p. 165]

gepeupel tot barbaren. Toen had hij zijn kreet tot redding uitgestooten en het teeken van het kruis geslagen. Maar de studie van al die arbeiderstoestanden werd eerst begonnen, nadat reeds met het werk was aangevangen om in die toestanden verbetering te brengen. Met vuur was echter de studie opgevat en doorgezet. Een tijdschrift - zoo als wij reeds aanstipten - was opgericht, om het werk der ‘cercles’ te begeleiden, te motiveeren en voor te lichten. Het was de revue ‘l'Association Catholique’, waarvan de eerste aflevering den 15^den Januari 1876 verscheen. Doch dat tijdschrift, hetwelk in zijn oorsprong het officieele orgaan der ‘cercles’ zou zijn, werd door den drang der onderzoekingen, door de verdere studie der maatschappelijke vraagstukken, genoopt een eigen weg in te slaan en werd dan ook met Januari 1891 een geheel zelfstandig orgaan. Het was duidelijk, dat de greep der ‘cercles’ niet meer het gansche onderzoek der sociale questie omvatte. En de werklieden zelven waren op hun beurt niet altijd binnen het afgepaste staketsel van zulk een ‘cercle’ - zelfs wanneer zij er waren binnen gegaan - te houden. Het stelsel toch van de Mun eischte een verbinding telkens der hoogere en lagere standen: een gemengd samenzijn van patroons en arbeiders. De twee klassen in de maatschappij, die de revolutie had gescheiden, en die het socialisme tegen elkander ten strijde aanhitste, moesten worden vereenigd. En ziedaar: de werklieden bedankten op veel plaatsen voor de voogdij der hoogere standen. Dit alles werd sterker gevoeld en uitgedrukt, toen de wet van 1884 op de syndicaten in toepassing kwam. Die wet zette alle vereenigingen van arbeiders, afgescheiden van die der patroons, op eigen beenen. Al die werklieden-vereenigingen voelden zich zelfstandig, en kregen tegenover de andere klassen der maatschappij zelfs een min of meer militant karakter. De graaf de Mun, of hij wilde of niet, moest met dat nieuwe verschijnsel wel rekening houden. Hij moest hier en daar water in zijn wijn doen: iets toegeven. In een reeds door ons aangehaalde redevoering, den 11^den September 1896 te Landerneau gehouden, bij gelegenheid der sluiting van een gewestelijken raad der ‘cercles’, sprak hij onbewimpeld en uitvoerig zich daarover uit. Hij wilde op het gemengd samenzijn van patroons en arbeiders desnoods een uitzondering toelaten bij de groote industrie.

[p. 166]

Hij erkende, dat het gemengde syndicaat moeilijk te verwerkelijken was, waar de patroon eigenlijk vervangen werd door een naamlooze vennootschap van kapitalen. Maar in zulke gevallen stelde hij dan toch op den voorgrond: ‘de regelmatige creatie van twee syndicaten, een zoogenaamd patronaal syndicaat en een werklieden-syndicaat, wel is waar onderscheiden en afgescheiden, maar verbonden door den geheel natuurlijken band van een commissie of gemengd comité, saamgesteld uit regelmatige vertegenwoordigers door de beide groepen gedelegeerd’¹⁾. ‘Ziedaar’ - vervolgde hij - ‘de gemeenschappelijke associatie, het terrein waarop wij elkander kunnen verstaan. Zoolang de syndicaten daaraan getrouw blijven en dat eerlijk in praktijk willen brengen, is er geen reden om ons van hen af te scheiden. Het werk der ‘cercles’ heeft dan een edele roeping te vervullen: wij vergemakkelijken de toenadering en verstandhouding der beide klassen van patroons en werklieden, en werken mede tot vestiging dier gemeenschappelijke raden, die den socialen vrede kunnen bevorderen.’ Maar de woorden van den graaf vonden niet overal meer de gunst van vroeger. De werklieden, zelfs voorzoover zij leden der ‘cercles’ waren, vingen reeds aan hier en daar tegen te pruttelen. Zij begonnen te mompelen van artificieele toestanden. Zij vonden vooral de leiding der voorname heeren, die hen telkens aanmaanden om gezamenlijk met de werkgevers zich te beraden, te indringend. De welwillende vriendschap der altijd raad-uitdeelende hooge gasten begon te vervelen. En in het jaar 1897 viel te Parijs onder die arbeiders iets voor, dat in de Fransche wereld dier dagen dadelijk ongewone ruchtbaarheid kreeg. Het bericht van het kleine feit liep als een loopend vuur rond, in de eigen maand Mei, toen de gruwzame brand plaats had van den bazaar der chariteit, waarbij de hertogin d'Alençon en haar vriendinnen in de vlammen omkwamen. Wat was het geval? Helaas, het bleek maar al te waar, in diezelfde dagen van schroeiende pijn gaven de arbeiders van een der Parijsche ‘cercles’ aan den graaf te kennen, dat zij de leiding der aristocraten en rijke

1) Zie ‘Discours prononcé a à clôture de l'Assemblée régionale de l'Oeuvre des Cercles Catholiques, de Landerneau, le 11 Septembre 1896, par le Comte A. de Mun’. Morlaix, 1896, pag. 31/32.

[p. 167]

‘bourgeois’ in hun midden wel konden missen, dat zij zichzelven zonder de hulp der hooge vrienden wel vermochten te orienteeren. Zij wilden met één woord uitsluitend arbeiderskringen worden. Het was een bittere grief voor de Mun. Hij gaf uiting aan het hartzeer, dat hem meedoogenloos folterde, en verheelde zijn smart en toorn niet.

Het bleef daar niet bij. Ook bij den arbeid der ‘sociale politiek’ in de kamers kwam allerlei misverstand.

Reeds vroeger bleek het telkens, dat de partijgenooten van de Mun in de kamer, de leden der rechterzijde, slechts zeer schoorvoetend medegingen met zijn voorstellen omtrent de arbeiders-aangelegenheden. Telkens, wanneer hij iets verder ging dan het gewone spoor, onthield zich de rechtezijde, en regende het hoonende interruptiën der linkerzijde, die hem toeriepen - zie o.a. de zitting van 8 Dec. 1891 - dat hij slechts een zevental volgelingen in zijn eigen partij had, De leden der conservatieve rechterzijde begrepen maar ten halve wat de Mun in zijn wetgevenden arbeid bedoelde. Zij zagen alleen het tastbare gevolg, de consequentie van het oogenblik. Inderdaad had het uit dit oogpunt voor hen allen schijn, alsof de Mun er slechts op uit was, de beginselen van godsdienstige orthodoxie te verbinden met de meest geavanceerde aspiraties van het socialisme. Al wat de Mun, ter verbetering van het lot der arbeidende klassen, op de schouders van den staat schoof, werd dus door de leden van zijn eigen partij argwanend overwogen en meestal veroordeeld. Geheel de tusschenkomst van den staat in de ellenden en nooden der maatschappij werd door hen afgewezen. Het vormde hoe langer hoe meer een kloof tusschen de Mun en de oude fransche royalisten. Het baatte de Mun niet, of hij zich al theoretisch verdedigde en er op wees, dat, hetgeen hij deed, inderdaad niet anders was dan een bestrijding van het maatschappelijk individualisme en tevens tegelijkertijd van het staats-socialisme. Geheel zijn stichting toch der ‘cercles’ was inderdaad - naar hij betoogde - niet anders geweest dan een standvastige poging, om in den staat zelf, ten einde aan het despotisme van den staat te ontsnappen, autonome beroeps-associaties te constitueeren, voorzien van alle bevoegdheden, die aan haar machtsuitoefening konden verzekeren. Dat men voor het geven van rechten aan zulke stichtingen de hulp van den staat

[p. 168]

inriep, vloeide voort uit een drang naar decentralisatie van den staat, geschiedde juist daarom, omdat men den staat beletten wilde de éénige gecentraliseerde absolute meester van alle geisoleerde onderdanen van een volk te zijn.¹⁾ Alle verdere maatregelen van staats-tusschenkomst, die de Mun vorderde, hadden geen ander doel, dan om gezonder levensomstandigheden te scheppen voor deelen der maatschappij, die onbeschut, te midden der algemeene desorganisatie en ontwrichting, van zwakte omkwamen. Zijn tegenstanders riepen zelven, wanneer de behoefte aan een hervorming of bescherming werd gevoeld, door den nood der omstandigheden gedwongen, de hulp van den staat in. Waarom wilde men hem dat beletten? - Al die bewijsvoeringen hadden echter weinig vat op de leden der rechterzijde. Zij was bang van tijd tot tijd voor het gewicht zijner betoogen, revolutionnaire lading, volgens haar, door de vlag van den godsdienst gedekt. Zelfs onder de leiders van de ‘cercles’ kwam eenige onrust, of de Mun met zijn aandringen op staats-tusschenkomst niet wat al te ver ging. De strijd daarover is de eigenlijke aanleiding geweest, waarom het tijdschrift der ‘cercles’ - ‘1'Association Catholique’ - met het begin van het jaar 1891 een eigen zelfstandigen weg insloeg. De redenen van die afscheiding en splitsing werden in het nummer van 15 Januari 1891 der ‘Revue’ door de Mun zelven medegedeeld in zijn merkwaardig opstel ‘Quelques mots d'explication’.²⁾

Dit opstel is naar ons inzien een der beste stukken, die van de hand van de Mun zijn verschenen. Het is een zeer opmerkelijke uitéénzetting zijner beginselen: een programma en rechtvaardiging van geheel zijn bedrijf. Het is een verklaring, hoe hij zich de corporatieve organisatie van zijn volk voorstelt met behulp van den staat. Het is een ‘explicatie’ ook tegenover catholieken als Claudio Jannet en zelfs den bisschop Freppel, die, hoe afkeerig van het gewone conservatisme, nog altijd huiverig waren de naar hun inzien verderfelijke staats-socialistische strekkingen van de Mun tot het

1) Vergelijk het discours van Saint-Brieuc, 10 November 1893, in de ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome V, 1895, pg. 373/374.

2) Zie dat opstel in de ‘Discours et écrits divers du Comte Albert de Mun’, tome IV, 1895, pag. 313-361.

[p. 169]

einde toe te volgen. Het artikel levert een betoog, dat hand in hand samen moeten gaan sociale wetgeving en corporatieve organisatie. De geheele sociale wetgeving moet strekken om die corporatieve organisatie mogelijk te maken. Voor dat doel alleen dient de tusschenkomst van den staat te worden ingeroepen, en de catholieken zijn, krachtens hun vroeger uitgesproken beginselen, krachtens de opwekking die paus Leo XIII tot hen heeft doen uitgaan, niet alleen gerechtigd maar verplicht die interventie van den staat goed te keuren. De questie van meer of minder, de vraag naar meer of minder gedetailleerden dwang van den staat, is louter een probleem van opportuniteit. Het beginsel zelf kan door catholieken niet geloochend worden. Wat de Mun zelven betreft, hij wil slechts dat de staat de algemeene voorwaarden omschrijve en zich hiertoe bepale: zoodra de corporatieve associatie zich heeft kunnen vestigen, moet deze de details in eigen kring uitwerken en vaststellen. Hij past dit toe op drie onderwerpen in de arbeidsquestie: op den duur van den arbeid, op de vaststelling van het loon, en op de kassen te vormen voor ziekte, ongelukken of ouden dag. Op al deze drie aangelegenheden vordert hij van den staat algemeene regelen: een verbod of beperking van arbeid voor kinderen en vrouwen, een instelling van den rustdag op Zondag, een beperking van den nachtarbeid, een minimum in 't algemeen der werk-uren ook voor volwassen mannen: - dan wil hij dat de staat regelen stelt tot het aannemen van een minimum loon: - eindelijk verlangt hij dat de staat het vormen van reservekassen (bij ongelukken, ziekte, invaliditeit of ouderdom der arbeiders) in elk bedrijf gebiedt. Maar de staat ga niet verder dan zulke algemeene voorschriften. De wijze waarop die voorschriften voor elk bedrijf, voor elk gewest, voor elke arbeidsgroepeering in steden of op het platte-land, in mijnen of bergstreken, moeten worden aangepast en uitgewerkt, verblijve aan de te constitueeren corporatie, aan raden van arbitrage, aan gemengde syndicaten, aan de beroepsjurisdictie. Met andere woorden: de industrie zelve, corporatief ingericht, moet in al de details voorzien, niet de staat. In geen enkel opzicht ging de Mun mede met hen, die van staatswege een acht-urigen arbeidsdag wilden vaststellen. Neen, de staat had slechts een maximum van den arbeidsdag aan te

[p. 170]

geven, en de corporatie van elke industrie moest dan, overeenkomstig tijden, plaatsen en omstandigheden, binnen de grenzen van het maximum, de werk-uren regelen. De Mun meende, dat hij op die wijze, in plaats van een staats-socialisme te volgen, juist den krachtigsten slagboom oprichtte tegen het staats-socialisme. Wat toch was volgens hem het staatssocialisme? ‘Het was een sociale conceptie, waarin de staat, de centrale macht, direct alle groote financieele of industrieele ondernemingen van het land bezat en beheerde, het bestuur voerde van alle sociale instellingen, al de hulpbronnen der natie incasseerde, en op zijn beurt in al de moreele en materieele behoeften der burgers voorzag, wordende op die wijze de algemeene bankier en kassier, de generale agent der vervoeren en van den handel, de exclusieve uitdeeler van arbeid, rijkdom, onderwijs, ambten en tegemoetkomingen, in één woord de “moteur en régulateur” van geheel de nationale werkzaamheid. Een dergelijke conceptie komt overeen met de organisatie van een monster-despotisme, met de meest volstrekte wegcijfering der rechten van de menschelijke persoonlijkheid. Ziedaar wat het staats-socialisme is. Het bestaat waarlijk niet in een beschermende wetgeving voor de zwakke elementen der samenleving en een bestraffing der misbruiken. Deze twee geheel onderscheiden zaken te verwarren, zou hetzelfde beduiden, als de uitoefening van het gezag over één kam te scheren met het misbruik van dat gezag, en despotisme te noemen wat niet anders is dan het volvoeren van den gouvernementeelen plicht’. - ‘Neen’, zoo gaat de Mun voort, ‘het staats-socialisme is het natuurlijk en onvermijdelijk product van het individualisme, dat is van een “régime”, waarin de verbreking der maatschappelijke banden geleid heeft tot vernietiging van alle spontane nationale lichamen en van alle natuurlijke groepeering door nabuurschap of gemeenschappelijk belang gevormd. Dit “régime” is dat van Frankrijk sinds honderd jaren, en het was daartoe slechts te goed voorbereid door de verkeerde overheerschende plooi, die de oude monarchie aan de centrale macht had gegeven. Te midden van het inéénstorten der corporaties, der gemeentelijke vrijheden, der provinciale autonomie, is de staat alléén rechtop overgebleven tegenover een ontwrichte maatschappij, en hij heeft zich trapsgewijze van die maatschappij door de bureaucratie en het

[p. 171]

ambtenaarswezen meester gemaakt. Het terrein is dus open voor het gèleidelijk vestigen van het socialisme. Tegen dat kwaad zie ik slechts één redmiddel: de corporatieve organisatie.’

De propaganda voor de corporatieve organisatie moet, volgens de Mun, het accoord vormen der Fransche catholieken. ‘Want men ontveinze het zich niet,’ - aldus eindigt de Mun zijn opstel, - ‘onder al de uitwendige verschijnselen en verstorende woelingen, die wij beleven, is er één oorzaak, die dat alles verklaart en die de ware bron daarvan is: het is de moeitevolle baring en wording van een nieuwen tijd. De eeuw, die ten einde loopt, voert niet slechts met zich mede de afgewikkelde geschiedenis van een reeks van honderd jaren: zij laat in haar laatste uren zien een niet te keeren verzinken van een leer die valt, van een stelsel dat uitgeput is. Het is de eeuw van het individualisme, die als een steenen ruïne afbrokkelt, met de maatschappelijke conceptie en staatkundige organisatie die daarvan de uitdrukking waren, met de almacht van het geld en de volstrekte heerschappij der materialistische bourgeoisie. Een tijdkring eindigt. Er gebeurt weder iets als in 1789. Die toen waanden, dat er slechts een opstand uitbrak, ontwaarden spoedig dat een revolutie begon. En evenals in elke sociale revolutie is het de eigendom die ook nu weder de inzet zal zijn. Want gelijk vóór honderd jaren het feodale eigendom en het eigendom der geestelijkheid de voorname doeleinden waren der opeischingen van de gelijkheid, zoo wekken thans het financieele eigendom en het industrieele eigendom tot gelijken graad van hitte op de hartstochten, die geprikkeld zijn door onduldbare misbruiken. De worsteling tusschen de twee klassen, die de eeuw der bourgeoisie heeft gevormd en gehandhaafd, is dáár.... De socialisten maken zich meester van dezen ontzettenden toestand en spellen voor de menigte het woord collectivisme. Die menigte, begeerig naar een vervorming, waarvan zij het geheim zoekt, wordt door dat woord verleid en verblind. Wij catholieken hebben de plicht dat geheim te vinden, en tegenover de solutie der socialisten een andere oplossing te stellen, want het status-quo is geen solutie. Bij den schok der twee legers, die tegen elkander zullen stooten, moeten wij ons tusschen beide partijen werpen, steeds bereid tot verzoening en bemiddeling. Maar welke ook de

[p. 172]

omstandigheden mogen zijn, waaronder de onvermijdelijke sociale transformatie plaats zal grijpen, die men moet voorzien, al kan men haar nog niet omschrijven, zij zal een dag van morgen hebben, en dien dag van morgen moet men voorbereiden. Het is de taak der catholieken aan dien arbeid zich te wijden. Zij kunnen het doen, want in de individualistische maatschappij der Fransche revolutie hadden zij noch wortelen noch steunpunten. En de kerk zelve geeft de grondslagen aan voor een nieuwe maatschappij, de democratie der toekomst....’

Op die wijze trachtte de graaf, door een machtig opstel, zijn denkbeelden op te helderen tegenover zijn eigen partij. Het was een krachtig beroep om ‘tot het volk’ te gaan, en niet als van een schijnbaar veilig strand de woelende zee der massaas uit de verte te blijven beschouwen. Hij zelf ging in het parlement vóór: bestreed zoowel het economisch liberalisme der republikeinsche meerderheid, als vooral de eischen van het socialisme. In de zitting van 8 December 1891 doorstond hij een geweldige worsteling¹⁾ tegen Paul Lafargue en zijn partij. In Juni 1896 bestreed hij, met al de klem die hem eigen was, de theorie der meerwaarde van Marx²⁾. Doch wat hij ook deed, de oude royalistische partij hield zich min of meer terzijde. Daarbij hechtte zich aan zijn parlementaire loopbaan een zwenking, die hem des te meer aan zekeren glimp en schijn van politieke kleurverandering bloot stelde. Na eenigen tijd toch boog hij over tot de groep van hen, die men de ‘ralliés’ noemt, oude royalisten of keizerlijken, die principieel niet langer de republiek bestrijden, en zich op het constitutioneel standpunt plaatsen. De zaak was eenvoudig genoeg. De graaf de Mun volgde in dat opzicht slechts de wenken van den Paus. Voor hem, de Mun, was toch eigenlijk het koningschap gevallen bij den dood van den graaf van Chambord. Hij zou desnoods met de vertegenwoordigers der Orleanisten, op wie het koninklijk hermelijn nu viel, hebben kunnen medegaan, indien niet de Paus zelf de oude partijen

1) Zie ‘Discours et écrits du Comte Albert de Mun’, tome V, 1895, pag. 380 en volgende.

2) Zie over die discussie ‘La Revue Socialiste’, 1896, tome II, pag. 87 en volgende. Vergelijk ook het merkwaardig opstel over dat debat bij Georges Goyau (Léon Grégoire), ‘Autour du catholicisme social’, 1897, pag. 230-247.

[p. 173]

gewaarschuwd had, niet aan het verleden te blijven hechten, maar om aan het Frankrijk der toekomst te denken. De houding van kardinaal Lavigerie in November 1890, toen deze zijn vermaarde toespraak hield tot de officieren der Fransche vloot te Algiers, had de gemoederen in Frankrijk voorbereid op den stap van den Paus¹⁾. En den 20^sten Februari 1892 vaardigde Leo XIII zijn zendschrijven uit aan de Fransche catholieken, waarbij de Paus hun met plechtigen ernst vroeg, om het gevestigd gouvernement, dat is de regeering der republiek, loyaal en zonder achterdeur te aanvaarden. De graaf de Mun aarzelde niet. Welke ook zijn persoonlijke sympathieën of antipathieën waren: van dat oogenblik af was hij een ‘gerallieerde’ der republiek.

Maar die positie van gerailleerde was in de tegenwoordige omstandigheden verre van aanlokkelijk. Als redenaar in de Kamer scheen hij wel niet zijn welsprekendheid, maar toch een deel van zijn invloed nu te verliezen. - De vrienden uit de rechterzijde, de oude partijgenooten, vooral zij die niet als sprekers zich in de debatten mengen, waren van oordeel dat de Paus hier te ver was gegaan. Het oogenblik was, naar hun oordeel, nog niet gekomen, dat uit hun midden een groote nationale conservatieve partij kon worden gevormd. Zij hadden slechts 't oog op de vele fouten die de derde republiek begaat, en meenden dat die republiek, onder Panama-schandaal en Dreyfus-getier, bezig was haar eigen graf te delven. De monarchale regeeringsvorm was daarenboven voor hen een zaak van het gemoed, van 't hart. Bij de minste aanleiding of wat zij beleediging achten, schitteren ook nu nog hun oogen en glijdt hun hand onwillekeurig naar het gevest van den degen. Sprekende over de Mun slingert op hun lippen van tijd tot tijd het woord van ontrouw aan de partij, van afval en verloochening van oude vriendschapsbanden. - En de republikeinen der republiek, op hun beurt, willen niets van den ‘rallié’ weten. De gerailleerde uit de oude partijen is hun nachtmerrie. Wil de liberale republikeinsche partij werkelijk als gouvernement soms met gematigdheid regeeren, wil zij billijk en rechtvaardig zijn ook tegenover de catholieken, dan kaatst haar dadelijk van

1) Zie de toespraak van kardinaal Lavigerie uit een socialistisch oogpunt beoordeeld in ‘die Neue Zeit’, 1890/91, deel I, pag. 448 en volgende. Vergelijk ook James Darmesteter. ‘Critique et Politique’, 1895, pg. 274/275.

[p. 174]

den kant der geävanceerden, radicalen en socialisten, het verwijt toe, dat zij zich aan de Jesuïten heeft verkocht, dat zij een clericaal bestuur is, een bestuur van reactie en van privileges, dat zij de impulsie ondergaat der ‘ralliés’, in één woord dat zij de regeering is van den graaf de Mun.

Niet benijdbare de Mun! Te midden van allerlei misverstand en tegenstrijdigheid moet gij uw weg banen. Het is wel geen vervolging die u treft. Geen haar op uw hoofd wordt gekrenkt. Maar de eigenaardige fransche ironie vangt aan u te plagen en met u bal te spelen. Het met duizend facetten u toegewend moderne leven begint uw beeld vrijpostiger weer te geven, dan gij vroeger gewend waart. In plaats van den deftigen nagalm van voorheen, komt thans na uw optreden ontstemming en sarcasme bij enkele oude vrienden, en bij de tegenpartij hier en daar schouderophaling, kortswijl, een zweem zelfs van guitige verlakkerij. De glimlach of grijnslach van Voltaire dwaalt en speelt langs den mondhoek uwer landgenooten. Werk nu voort met vuur en geestdrift. Poog een groote gedachte, een edelen hartstocht, in de ziel van het volk te werpen. Beijver u het denkbeeld van broederschap te vestigen onder al de kinderen van uw land. Verzet u, zooveel gij kunt, tegen 't stellen op het zuiver individualistisch standpunt, waartoe de oude economische school dreef en drijft. Bekamp het egoïsme, dat langs allerlei kleine aderen binnensluipt in het maatschappelijk lichaam. Tracht de staatkunde van den dag op te heffen tot een conflict van ideeën, en span u in om het regeeringsbeleid los te maken en te ontwarren uit de vuile modderdraden der zoogenaamde practische wereld van zaken. Zoek vooral zekere vastheid van lijnen te brengen in natuurlijke groepeeringen der menschen: opdat minder blijke het toevallige en wisselende van allerlei verbindingen, en verhoed worde, dat elke sociale macht afglijdend ten slotte verblijft aan tijdelijke opéénhoopingen en samenschuivingen, losse menschelijke zandhoopen, waarop neêrstrijken wervelwinden die dwarlend de stuivende korrels in cirkelgang jagen. Werk voort aan hetgeen Maurice Barrès, die een poos uw medelid was in de Kamer, voortreffelijk noemt (zie ‘le Journal’ van Woensdag 10 November 1897) ‘l'éclosion de la démocratie Chrétienne’. Laat uw welsprekendheid flonkeren in den mistigen nevel van het alledaagsch parlementair gescheld en gezeur. Blijf bij dit alles man van eer en karakter, inge-

[p. 175]

togen en fier, een ridderlijk militair. Toon op een rein levensveld een smetteloozen naam. Ach, gij zult op uw beurt vrij geïsoleerd staan, gij, die tegen het isolement onder de menschen strijdt! Het sceptische Frankrijk lacht u uit. Het wijst er u op, dat gij het tegenovergestelde van uw wenschen bereikt: dat gij, wat gij niet wildet, juist het klasse-bewustzijn der arbeiders oproept en versterkt. Men amuseert zich met uw teleurstellingen. Men is niet schielijk uitgepraat over uw jongst ‘geval’ met de tegenstribbelende en uit den band springende werklieden. Wij leven in de grove wereld van lawaaizieke journalisten en van reclame-makende helden van de pen.... Op de boulevards van Parijs, wanneer gij op een Mei-avond van 1897 - toen de ‘cercles’ zich voor 't eerst tegen uw leiding begonnen te verzetten - naar huis u begeeft, hoort gij in de verte met eentonige gejaagdheid, krijschend en snerpend, door dravende kranten-venters en loopjongens, een kreet uitgillen, waarin uw naam schijnt op te duiken. Gij luistert scherp. Het geluid komt naderbij. Daar vangt gij het woord op, dat, in hijgende vaart, door allerlei schorre, heesche, valsche stemmen schetterend wordt uitgegalmd: ‘vraag het blad, vraag de krant, met le cas de monsieur de Mun’.¹⁾

1) Wij nemen hier als voorbeeld over het venijnig artikel van den ‘Figaro’ van Vrijdag 14 Mei 1897:
Le cas de M. de mun.
L'aventure qui attire l'attention de toute la presse sur M. de Mun, outre qu'elle est en elle-même assez piquante, comporte un enseignement philosophique et moral sur lequel il n'est pas inutile de s'arrêter un instant. On sait que l'orateur du parti catholique avait institué des cercles ouvriers où l'on s'efforçait d'unir les principes de l'orthodoxie religieuse avec les aspirations socialistes quelquefois les plus avancées. Les membres de ces réunions se sont avisés de s'émanciper de la tutelle exercée sur eux par leurs patrons politiques, et ils ont émis la prétention de s'orienter euxmêmes, et sans le secours des aristocrates ni des bourgeois, vers les destinées nouvelles que leur faisait entrevoir le rêve d'un état social plus parfait. M. de Mun s'en étonne, et ne veut plus les seconder. Ceci soit dit sans irrévérence: c'est exactement le cas de la poule qui a couvé des canards, et c'est par là que la situation de l'éloquent apôtre du socialisme chrétien peut prêter à rire à ses adversaires. Comme il faut parler sérieusement des choses sérieuses, nous nous demandons pourquoi M. de Mun refuse de suivre sur le terrain nouveau où ils se placent des hommes qui ne font en somme que développer et même qu'appliquer les doctrines qu'il a prêchées. Quand il s'agit d'une intelligence et d'un coeur comme les siens, il convient d'écarter délibérément tout soupcon d'égoïsme ou de calcul intéressé. Mais ses ennemis ne seront-ils pas fondés à dire - et ils ne s'en privent pas - qu'après avoir tiré du socialisme chrétien tout ce qu'il en espérait, un siège de député, une situation politique considérable et l'Académie, il lâche sa clientèle au moment psychologique? Et puis, les ouvriers chrétiens sont-ils si coupables d'ambitionner une part plus large et une liberté plus entière dans la direction de leurs propres affaires? Nous ne voyons pas le crime qu'ils commettent en affichant cette prétention. L'évolution qu'ils accomplissent est conforme à la loi générale de la politique progressiste. Pourquoi M. de Mun n'en accepte-t-il pas les conséquences, pourquoi s'arrête-t-il sur le chemin ou il s'est déjà engagé si avant? Si les masses qu'il dirigeait autrefois sont vraiment sur la route du progrès et de la liberté sage, pourquoi ne se résigne-t-il pas à les suivre après les avoir précédées et commandées?

[p. 176]

VII.

Intusschen schrijdt, te midden van al die tegenstrijdigheden en antinomieën, de graaf de Mun - zij het meer geïsoleerd dan vroeger - kalm voort.

Rustig, ofschoon na 1897 de meer uiterlijke daden zijner sociale werkzaamheid eenigszins intoomend en inbindend.

Ziet men af van allerlei bijzaken en bijkomende omstandigheden dan is er voor Frankrijk uit zijn optreden tweeërlei winst of roem verkregen.

Allereerst een grootsche poging om de in onze eeuw zoo conservatieve fransche catholieke kerk en wereld tot een progressieve democratische politiek te leiden. Er is door hem in het fransche parlement sinds een vijftiental jaren voor een catholieke sociale richting plaats gevraagd en verkregen. Dit is een feit van niet weinig beteekenis. In een volksvertegenwoordiging als de onze, waar groote vrijheid van uiting en beweging aan allerlei schakeering van denkbeelden ook op staatkundig terrein wordt toegelaten, is eigenlijk, na den genialen aanloop van tijd tot tijd door dr. Schaepman, voor het eerst nog pas in de maand December 1897 het politiek streven in de richting der encycliek ‘Rerum Novarum’ consequent en vast door dr. Nolens ontvouwd. De graaf de Mun werkte voor Frankrijk in den zin en koers der denkbeelden, die later in 1891 door den Paus werden bekrachtigd, reeds sedert het jaar 1883. Reeds toen zette hij zich schrap tegenover de in sociale zaken roerlooze conservatieve catho-

[p. 177]

lieke partij, met haar enge, uitsluitend naar de traditie van het ‘ancien régime’ gerichte sympathieën Voor een telg van den franschen catholieken adel - zelfs al was nu zijn overgrootvader de encyclopedist Helvétius¹⁾ - voor een militair met zeer aristocratischen smaak en neigingen, was zulk een bestaan in het hedendaagsche Frankrijk dubbel bedenkelijk. Te moeielijker, omdat het fransche staatsleven, ook en vooral onder de derde republiek, opgaat in het volgen en nadreunen van allerlei vast geformuleerde frazen en leuzen, die als zoovele ‘clichés’ of etiketten nu dienst doen ter indeeling en afscheiding der partijen. In zulk een scherp afgeteekend schaakbord te treden met een nieuwen forschen gang en loop is verbazend bezwaarlijk. De bestaande partijen classeeren dan dadelijk den nieuwen indringer op een wijze, die zijn voortgang niet weinig moet belemmeren. Zij gewagen bijna allen - voorzoover zij tot de liberalen of conservatieven behooren - van de Mun's neiging en zelfopwinding voor gevaarlijke leerstellingen, van zijn onbedachtzame nieuwigheden, en zij spreken ten slotte, wanneer zij boos worden, het woord ‘socialisme’ uit. De ware socialisten zien dat gekijf der zoogenaamde liberalen dan eenigszins minachtend aan. Neen, noch Guesde, noch Brousse, noch Allemane, noch Jaurès of Millerand, zouden van een adept als de Mun iets willen weten. Guesde karakteriseerde, van uit zijn standpunt, geheel de sociale werkzaamheid van de Mun op zijn gewone pittige wijze als een: ‘machteloos pogen om een afleiding aan het socialisme te bezorgen’²⁾. Doch de opportunistische meer-

1) Helvétius, de bekende Encyclopedist en ‘fermier-général,’ die van 1715 tot 1771 leefde, huwde in 1751 met Mlle de Ligneville. Hij had twee dochters, van welke de oudste met den graaf de Mun, de jongste met den graaf d'Andlau huwde. Hij, die met de dochter van Helvétius huwde, was volgens den graaf d'Haussonville - zie zijn antwoord op de intreêrede van Albert de Mun in de ‘Académie Française’ - een ware ‘cadet de Gascogne’, die met de spits van zijn degen zijn graad van ‘maréchal de camp’ veroverde, en zijn fortuin zocht aan het hof van Lodewijk den XV^de. De grootvader van onzen Albert de Mun was, volgens d'Haussonville, ‘un brillant cavalier: car, à peine rentré de l'émigration, où il avait été entrainé par son père, il faillit épouser celle qui devait être un jour la mère de Napoléon III, la séduisante Horten se de Beauharnais, dont il avait tourné la tête.’

2) Zie Jules Huret, ‘Enquête sur la Question Sociale’, 1897, pag. 358.

[p. 178]

derheid van de fransche kamer, die zoo dikwijls door vele min of meer gecompromitteerde geldmannen (type-Rouvier) zich laat leiden, begrijpt, dat het woord van een de Mun een zeer ernstige aanval is tegen haar eigen ‘individualistische’ en plutocratische vesting. Wanneer zij durfden zouden haar redenaars proesten van het lachen over het idealisme van het Evangelie, dat de Mun weder in haar midden poogt te verkondigen. Haar leiders houden zich echter in, en maken liever Frankrijk's burgerij bang voor de gevleugelde woorden, die van tijd tot tijd aan de Mun's lippen ontsnappen. Als de Mun, een gedachte van Lacordaire (zie Discours IV, p. 323) puntig samenvattende, het woord uitspreekt: ‘Entre le fort et le faible, c'est la liberté qui opprime et c'est la loi qui affranchit’, dan trachten zij aan de kinderen der revolutie te beduiden dat de Mun het beginsel der vrijheid belaagt en ondermijnt. Als de Mun (zie Discours I, p. 376) de woorden doet hooren: ‘Laisser faire et envoyer des troupes, je comprends que ce soit un moyen, mais je ne trouve pas que ce soit une solution’, dan zeggen zij dat hij het gezag der burgerlijke maatschappij aanrandt¹⁾. Als de Mun luider en luider telkens in de Kamer verkondigt, dat de roeping eener regeering is, niet om in de eerste plaats de beurzen der rijken te beschermen, maar wèl om het volk van den ondergang te redden, dan beschuldigen zij hem van staats-socialisme. Hij laat hen roepen en verwijten. Hij weet het, dat die oude liberale partij, met haar individualistisch standpunt, tot het gebied van het verleden behoort. Als partij van beginselen bestaat zij niet meer.

Zeer zeker: ook de Mun schijnt niet te vorderen. Het werk der ‘cercles’, zooals wij reeds zeiden, neemt niet toe. Het al te kerkelijke karakter, dat in den aanvang aan alles is gegeven, toen de stoot geheel en al voortkwam uit een gloed van geloofs-overtuiging, heeft de kern en het wezen der beweging als omhuld en omsluierd. De clericale stempel werd scherp

1) Bij gelegenheid der gebeurtenissen van Fourmies, den 1^sten Mei 1891, wees de Mun er op, dat zijn zwager, de hertog d'Ursel, gouverneur der provincie Henegouwen in België, in plaats van op de razende mijnwerkers te Charleroi te laten schieten, zelf, alléén en ongewapend, tot de muitende arbeiders ging, en hen door zijn woord tot bedaren poogde te brengen: zie ‘Discours et écrits divers du comte Albert de Mun’, tome V, 1895, pag. 19.

[p. 179]

ingedrukt. Het omslachtige der naar een hiërarchie gelijkende regeling werkte daarbij verwarrend en soms tooneelmatig. Als stichting doet ‘l'oeuvre des cercles’ te veel denken aan de terzelfder tijd, uit denzelfden gewetensdrang van boetedoening, opgerichte kerk op de hoogte van Montmartre: die, hoe edel de bedoelingen der oprichters ook mogen zijn geweest, toch klein en armoedig afsteekt bij de ware cathedraal van Parijs, de Notre-Dame, gegrondvest in een tijd van waarachtig geloof. Doch de ‘cercles’ zijn een vorm. Zij zijn, al ontveinst de Mun het zich, toch inderdaad slechts eenigermate een gevel. Het begrip der catholieke christelijke broederschap, der ‘gemeenschap’ is het blijvende, het heilige element, dat achter het voorhangsel der ‘cercles’ staat. Dat begrip ontvouwt hij in alle schakeeringen, krachtig daarin nog bijgestaan door het tijdschrift ‘l'Association Catholique’, waarin nog onlangs -zie het Januarinummer van 1898 (den 23^sten jaargang) - zijn oude vriend, doch zuiver royalistisch gebleven, markies de la Tour du Pin Chambly zijn woord deed hooren. Met dit beginsel der gemeenschap - dat in zijn gevolgen de economische isoleering der arbeiders te-niet doet, en hen weder maakt tot leden van een georganiseerd lichaam - zet de Mun koers naar de toekomst, en, ziende naar de ster aan den hemel, die eens de koningen uit het oosten bracht tot de stal van Bethlehem, vertrouwt hij zich toe aan de golven der catholieke democratie.

Zoovelen, of liever zoo weinigen, thans waarachtig (niet enkel in woorden) de sociale rechtvaardigheid wenschen te vestigen, moeten, al komen zij uit gansch andere ideeën-kringen, niet bang zijn een tijdlang voor dat schoone hoofddoel de hand te reiken aan dezen edelen bondgenoot. Zij die, even als wij, allerminst aan zijn zijde staan, waar het de verheffing der catholieke kerk betreft, zullen toch met diepen eerbied den man begroeten, die in Frankrijk zoo sterk heeft gevoeld, dat men in economische verhoudingen onrecht pleegde tegen de arbeidende armen, en die, toen hij 't begreep, tot een daad overging. Die daad vloeit bij hem voort uit 't oude begrip der chariteit, der christelijke liefde. Moderne negentiendee-euwsche ijveraars in die richting spreken van solidariteit, of, indien zij geheel-wijsgeerig zijn opgevoed, van altruïsme. Maar op de woorden komt het toch waarlijk niet aan. Slechts dit is de hoofdzaak, dat in de beschaafde wereld overal personen

[p. 180]

moeten opstaan, die tegen de geldjagerij zich stellen, die weder uit volle borst getuigen tegen de onverschilligheid en sceptische slapheid eener aan plutocratie medeplichtige omgeving. Dragen zulke mannen het hart vrij hoog: weten zij niet van ontmoediging of verflauwing: deelen zij slechts één vrees, de bezorgdheid in den versregel van Lamartine uitgedrukt ‘que, faute d'un coeur, un siècle soit perdu’: laten zij te midden van allerlei schreeuwende kleuren van anderen een zuivere witte vlam der onbaatzuchtigheid van eigen leven uitgaan: schrijden zij vonken uitslaand vooruit: dan wuiven zij uit de verte den standaard toe, dien de Mun opheft.¹⁾

Daar is iets heldhaftigs en toch iets zeer eenvoudigs in geheel dat optreden van de Mun: eenvoudig, ook omdat een geloof als dat van de Mun, zelfs in gewone levensuiting, in het voeren van het woord, in het ontvouwen van het betoog, mannen van één stuk vormt en in zekeren zin gemakkelijk maakt. Het bewustzijn van éénheid van gedachte en leven stempelt hem aldus, met de gaven die hem eigen zijn - en ziehier de tweede winst die Frankrijk door zijn optreden ontving - tot een redenaar bij uitnemendheid.

Wij hebben vroeger er op gewezen, dat de Mun reeds dadelijk, bij het eerste optreden in de ‘cercles’, een spreker bleek van hooge orde. Die redenaarstalenten ontwikkelden zich meer en meer in de kamer der volksvertegenwoordiging. In het parlement is hij een der beste, zoo niet de beste redenaar. Slechts Jaurès stond misschien met hem op gelijke lijn. Naast hem, doch op één trap lager, worden dan in de Kamer, wat zuiverheid en schoonheid van uitdrukking betreft, Paul Deschanel en Raymond Poincaré gewaardeerd. Afgescheiden van zijn sociale werkzaamheid heeft dus de Mun zijn plaats ook in de literaire beweging van zijn land. Men rekent met hem, als men de in kristal-heldere vormen zich uitende geestelijke krachten van het land telt. De Fransche Academie, die aan elke richting van den franschen geest een plaats aanbiedt - mits zij aan distinctie van vorm, zuiverheid van smaak, hoogheid 1) Vergelijk Ernest Charles ‘Théories sociales et politiciens, 1780-1898’. Paris, 1898, pag. 139-201.

1)

[p. 181]

van toon en manieren van goeden huize paart - heeft hem dan ook ten vorige jare als mede-lid gekozen.

Op den 10^den Maart 1898 heeft zijn receptie¹⁾ in de ‘Académie Française’ plaats gehad en heeft hij zijn intreê-rede gehouden. Die rede is een opmerkelijk fraai stuk, al mag de welsprekendheid van de Mun waarlijk niet enkel daaraan afgemeten worden. Wil men hem in ‘het woord’ volkomen waardeeren, men hoore hem op vergaderingen der ‘cercles’ of midden in het hartstochtelijk debat van de Kamer. Dáár komt zijn geweldige macht over de taal, zijn gave van telkens het eenvoudige echte woord te ontdekken dat een parool voor gelijkgezinden wordt, zijn opvatting en teekening van den dramatischen gang der gebeurtenissen, zijn plastisch beeldend vermogen, tot volle recht. Die hem dan aangehoord hebben, weten 't liefst te gewagen vooral van zijn voorstellingen van militaire krijgsbedrijven uit de Fransche onheilsdagen van 1870. Zij herinneren zich de trilling van 't gemoed, toen de Mun den uitval herdacht der Bretons onder den generaal de Sonis en den kolonel de Charette te Patay op 2 December 1870. Zij gedenken vooral de zitting in de Kamer op 11 Juni 1887 (zie Discours, deel III, pag. 463), toen, bij de behandeling der wet die den diensttijd in het leger van vijf tot drie jaren verkortte? hij een afscheidsgroet bracht aan het oude Fransche leger dat in 1870 verslagen werd, en in het geheugen terugriep, hoe in stille doodsverachting de oude bataillons en regimenten nog het ongeloofelijke doorstonden, van de reuzen-worsteling op den weg te Saint-Privat-la-Montagne tot aan die charge van Sedan ‘dont je ne puis parler, moi, qu'avec des larmes dans les yeux, parce que la moitié du régiment de chasseurs d'Afrique, où j'ai fait mes premières armes, y a trouvé la mort, cette charge de Sedan qui arrachait au roi de Prusse un cri pareil à celui de Guillaume d'Orange à Neerwinde: “Oh! les braves gens!” comme l'autre avait dit: “L'insolente nation!” Men zag toen de gansche Kamer, geen enkel lid uitgezonderd, met den voorzitter aan het hoofd, opstaan en een dubbel salvo van toejuiching hem wijden.

1) De receptie zelve van de Mun was dubbel merkwaardig, omdat de graaf d'Haussonville, die hem namens de Academie beantwoordde, tegenover hem, als man van den Paus, het standpunt handhaafde der partij van den (Orleanistischen) Koning.

[p. 182]

Zoo breede vleugelslag van voorstelling, zoo wapperende bries van woorden, is natuurlijk in de Academische rede niet te bespeuren.¹⁾ Wel blijft, even als altijd, bij hem deze de hoofdeigenschap: meer kracht dan overvloed, diepe innigheid en volkomen afwezigheid van rhetoriek: wel blijft in 't bijzonder te waardeeren de architectonische structuur der zinsnede: wel weet hij, nu vooral, een lange periode in volle zwelling aan te houden, zonder eenig ornament of tooisel: maar het voorgedragene in de Academie, van een lessenaar voorgelezen, is uit den aard der zaak, ook met het oog op de omgeving, meer effen en kalm. Het toeval wilde, dat hij Jules Simon moest vervangen en prijzen, Jules Simon, wien hij twee-entwintig jaren geleden te Havre, toen hij zijn loopbaan met de ‘cercles’ begon, zóó heftig had bestreden. Dit keer waardeerde hij den persoon, die dan ook in alle opzichten ieders achting verdiende. Hij schetste zijn edele armoede, zijn krachtsinspanning om als jonkman het sobere levensonderhoud te verdienen, zijn rein spiritualisme, zijn eenvoud toen hij de trap der eer opklom, zijn fieren zin, toen hij de helling afdaalde der impopulariteit en der vergetelheid. De Mun was niet zuinig en spaarzaam in zijn lofspraak, al kon uit den aard der zaak het schrale deïsme van Jules Simon hem niet aantrekken. Maar in 't midden der rede kwam eensklaps de hoogere toon: ‘la belle crânerie dans l'affirmation’ zoo als de Franschen zeggen. Hij zag in Jules Simon den zoon

1) De herinneringen van den oorlog hebben hem intusschen in zijn ‘Discours de réception’ ter ‘Académie Française’ nog deze woorden van onverkoelbare liefde en van onverbrekelijke rouw doen uitspreken, waar hij de gebeurtenissen van die jaren 1870/71 moest vermelden: ‘L'heure tragique est venue. Ne m'ordonnez pas de m'y arrêter; il faudrait juger, et le soldat qui vit en moi, le coeur gonflé de souvenirs, ne pourrait le faire librement. Je ne veux avoir ici pour les hommes, ni regards, ni pensées: au dessus, bien au dessus d'eux, une image est dressée, qui fascine mes yeux, spectre magnifique dont la taille, à chaque pas, se hausse dans le recul du temps: c'est la France découronnée de sa vieille armée, debout cependant, toute crispée en la souffrance héroïque et, sur les champs glacés de la Loire ou de l'Est, entre les murs inplacables de Paris bombardé, raidissant ses membres brisés, pour sauver son honneur dans des combats sans espérance. Elle seule est grande! Depuis un quart de siècle nous vivons de cette illustre agonie, germe inépuisable d'espoirs invaincus.’

[p. 183]

der Revolutie van 1789, en begon nu met het begrip van die Revolutie af te rekenen. ‘Want de Revolutie is in onze eeuw het scheidspunt tusschen de menschen en de toetssteen van hun ideeën. Langen tijd nog zal zij dat geweldig voorrecht bewaren, en haar staatkundige consequenties zullen opgehouden hebben wil en zeden te beheerschen, wanneer nog altijd haar beginsel en haar geest de zielen verdeelt. Want, dochter der hervorming en der Encyclopedie, was zij bovenal een wijsgeerige en sociale conceptie: aan de ééne zijde de menschelijke maatschappij onttrekkende aan de bovennatuurlijke orde, en aan het individu tot grens van zijn recht enkel de wet gevend die voorkomt uit zijn eigen wil: aan de andere zijde de burgers beroovend van alle natuurlijke banden, welker verbreking of loswikkeling, ter vorming der natie, slechts geïsoleerde, in hun vrijheid onmachtige wezens overlaat. Naturalisme en individualisme, geheel de XIX^e eeuw rust op dien dubbelen grondslag.’ De graaf de Mun poogt nu uit de geschriften van Jules Simon aan te toonen, dat Jules Simon ook wel de schadelijke gevolgen der Revolutie inzag, en dat zijn leven opging in het harde zwoegen en torsen, om den geest der Revolutie te dienen en tegelijk de uitkomst der revolutie te bestrijden. Hij haalt enkele zeer opmerkelijke uitspraken van Jules Simon aan: bijvoorbeeld deze zinsnede uit het boek over ‘de plicht’: ‘de maatschappij steunt niet op een enkel en eenvoudig beginsel; de vrijheid is haar niet genoeg; want de vrijheid, op zich zelf en alléén, is een dissolvans’: vervolgens nog deze woorden uit het boek ‘l'ouvrière’: ‘het bloed van Frankrijk loopt weg en wordt uitgeput: wij staan in de arbeidersquestie voor een hecatombe van menschelijke levens: ik bezweer hen die hun vaderland en de menschheid liefhebben daaraan te denken. Men moet de vrijheid niet verwarren met de onmenschelijkheid’. En bij al het verschil, dat tusschen het uitgangspunt van Jules Simon en tusschen zijn eigen beginsel bestaat, constateert de Mun toch, dat allengs Jules Simon, na de ervaring die hij opgedaan heeft over de gruwelen van het individualisme in de economische sfeer, allengs zijn vaste hoop is gaan vestigen op datgene wat de Revolutie aan de arbeiders-wereld ontnam, te weten op de associatie. ‘Zóó komen, door een onweerstaanbare wenteling, de oude ideeën weder te voorschijn tege-

[p. 184]

lijk met de nieuwe behoeften, en het is niet de geringste verrassing van onzen tijd die wederkeer tot sociale concepties der dertiende eeuw, teruggebracht onder andere vormen, te midden van de erfgenamen der achttiende eeuw, door de buitensporigheid zelve der individualistische leerstellingen.’ Nu dit alles gebeurt is er een wending der tijden. ‘Een geheele leeftijd daalt met Jules Simon in 't graf, aan andere generaties den last overdragend der nieuwe maatschappij, aan welker moeitevolle wording hij zoozeer geleden heeft. En ziet: in dat onzekere en weifelende uur, tusschen de tijden die verzinken en de tijden die beginnen, verheft zich een wonderbare visie, het gloren van een aanbrekenden dageraad, tintelend reeds in den avond waarin wij treden. Christus, verstooten door de thans stervende eeuw, verschijnt weder op zijn graf, in de houding waarin de heidensche oudheid hem zag, de handen uitgestrekt tot de onterfden, met beloften van liefde, van vrede en van rechtvaardigheid: en aan de wieg van de nieuwe wereld weêrklinkt de door de arme menigte vergeten stem, die tot de schare den grooten kreet der eeuwige ontferming doet dalen.’

VIII.

De graaf de Mun is op politiek gebied - hierbij het voorbeeld volgend vroeger gegeven door Charles de Montalembert - in Frankrijk, op het einde onzer eeuw, een dergenen, die het sterkst doen voelen, dat het godsdienstig stelsel der catholieke christelijke kerk nog een groote functie heeft te vervullen bij de verdere evolutie van staat en maatschappij. Het tijdstip zal, volgens hem, aanbreken, dat de positieve wetenschap van economisten en staatsgeleerden met verwondering of liever met beschaming terug zal moeten zien op de houding, welke zij zoo langen tijd heeft aangenomen met betrekking tot een der verhevenste vraagstukken in de geschiedenis van het volksleven. Tegenover de ongemeen bekrompen beschouwing, die met opzet en toeleg blind blijft voor het feit, dat de godsdienst in het nauwste verband staat met het ontstaan en den voortgang der sociale ontwikkeling, stelt de Mun de beteekenis der waarde van het Christelijk Evangelie voor de oplossing der maatschappelijke questie in het volle licht.

[p. 185]

Het catholiek christelijk idee straalt in elk zijner redevoeringen met hellen luister. Het schiet en barst daar naar voren. Eenzijdig, als men wil, maar krachtig boven mate.

Nu de negentiende eeuw over 't algemeen die oplossing is blijven verwerpen, heeft de Mun voor de bevrediging der maatschappelijke nooden zijn hoop gevestigd op de twintigste. De profetie die Joseph de Maistre deed voor de 19^de eeuw - ‘Toute la science changera de face: l'esprit, longtemps détroné et oublié, reprendra sa place.... Attendez que l'affinité naturelle de la religion et de la science les réunisse dans la tête d'un seul homme de génie.... Celui là sera fameux et mettra fin au dix-huitième siècle qui dure toujours’.... - die voorspelling en die hoop brengt hij over op den volgenden jaarkring.

Als kruisvaarder der toekomst staat hij dus vóór ons. In zijn strijd over sociale maatregelen: in de correcte positie, waarin hij zich plaatst recht tegenover de streng conservatieve verdedigers onzer bestaande economische, op individualistische motieven rustende, maatschappij: in de vaart waarmede hij het aanvallend moderne socialisme elk duimbreed terrein betwist: in het ‘naar boven’ wijzend gebaar waarmede hij het enge klasse-bewustzijn der arbeiders als zoodanig afwijst: is religieuse ridderdienst zijn ware houding. Hij gaat altijd uit van een ideëel beginsel, en poogt nu de toepassing daarvan voor de toekomst te verkrijgen. Dat beginsel is eenvoudig en blank als gepolijst staal. Een edel devies dat hij luid laat klinken.¹⁾ De inhoud daarvan is hem geopenbaard uit de hoogte, en als godsdienstig krijgsman zal hij trachten het op aarde te verwezenlijken. Het wordt nu altijd en overal door hem voorop gesteld. Kampioen noemt hij zich der oude en toch zoo jonge catholieke kerk, partij nemend voor strenge verbinding van catholicisme en democratie. Zóó treedt hij in 't strijdperk en kruist hij zijn degen. Allereerst heft hij zijn wapenkreet aan, dan begint de kamp.

In die eigenaardige krijgvoerende tactiek is hij - wij zeggen dit niet als tegenstelling, maar als vergelijking (‘je ne sépare pas, je compare’) - geheel onderscheiden van den man, die in Engeland op sociaal terrein zijn evenknie mag genoemd

1) Een der voorvaders van de Mun koos tot wapenschild een wereldbol, waarboven een kruis was geplaatst, met het devies ‘Nil ultra’: ‘Niets gaat daarboven.’

[p. 186]

worden, den protestantschen graaf Shaftesbury die in October 1885 overleed.

Wat treft altijd bij graaf Shaftesbury? Vooreerst dit: dat hij dadelijk midden in het gewoel, midden in den strijd zich stort, redt wat er te redden is, en door zijn daden eerst laat zien van welk godsdienstig geloof hij uitgaat. De anderen, zijn tegenstanders en kampgenooten, roemen dan van hem zijn Christelijken zin Hij zelf spreekt er weinig van. Wanneer hij, na de medewerking aan zoovele sociale wetten, in 1851 het Lagerhuis als Lord Ashley moet verlaten, om in het Hoogerhuis de plaats van zijn overleden vader in te nemen, wordt bij monde van Sir Robert Inglis hem in het huis der Gemeenten deze afscheidsgroet toegeroepen: ‘Ik ben overtuigd - zeide deze spreker - dat ik de gevoelens vertolk van geheel het Huis, als ik zeg, dat Lord Ashley niet mag heêngaan uit deze vergadering, die het tooneel van zijn arbeid en van zijn triomfen is geweest, zonder dat bij het afscheid uitdrukking worde gegeven aan ons aller achting en aan ons leedwezen over zijn vertrek. Gedurende de laatste vijftien jaren van zijn parlementair leven is hij binnen en buiten dit huis met nadruk opgetreden als de vriend der verlatenen. Ik zal er slechts dit bijvoegen, dat zijn leven, zoo hier als elders, gewijd is geweest (om de gedenkwaardige woorden van Haller te gebruiken) Christo et pauperibus, aan Christus en de armen.’ - In de tweede plaats boeit bij Shaftesbury steeds het zich bewegen onder het volk zelf, het mede leven met en onder de armen. Hoe heugt nog altijd zijn omgang met de geringe fruit- en groente-venters uit Golden Lane, het zorgeloos volkje met harde stem en grove handen! Met welk een geduld weet hij hun eenig begrip van sparen in te prenten, gebruik makend van hun aller verlangst, om ééns zóó rijk te kunnen worden, dat zij voor hun kar een ezel kunnen spannen. En welk een aandoenlijk licht valt er op dat tafereeltje, wanneer in 1875 die groente-venters zelven hem, den goeden graaf, als zinrijke dankbetooning voor al zijn bemoeiingen een fraai opgetoomden lang-oor komen aanbieden! Wat werkte hij stil en rustig onder de havelooze kinderen van Londen, de jeugdige straatslijpers en kleine vagebonden! Des nachts ging hij rond en zocht hij ze: hij richtte scholen, warme gezellige lokalen voor hen op, hij trachtte ze het stelen af te leeren. Wel had hij

[p. 187]

daarbij soms wonderlijke verrassingen. Bekend is het geval van den armen jongen, die hem ademloos achterna loopt en hem een zakdoek terugbrengt: ‘ik had hem straks van u gerold, maar ik had u niet herkend, want u had een andere winterjas aan.’ Maar de Engelsche graaf liet den moed niet zinken. Hij organiseerde ze tot brigades van jonge net en flink uitziende schoenpoeters. Des avonds in het nederig schoolvertrek vertoonde hij aan die bengels zelf de tooverlantaarn....

Met graaf Shaftesbury treden wij dus, zonder allereerst van het beginsel te hooren dat hem drijft, op straat en op de markt van het leven.

Willen wij daarentegen de figuur van den graaf de Mun ons voorstellen, zoo als, na den eersten stap in het Communejaar van 1871 gezet, zijn optreden en werkzaamheid over ruim een vierde eener eeuw aan onze gedachte zich voordoet, dan begeven wij ons naar de kerk.

Wij brengen in onze verbeelding een bezoek aan een der grootere kathedralen van Frankrijk, stel de Notre-Dame te Parijs. In het getemperd licht verdringt zich schuivend en elkander opstootend de massa van het volk. Een breede reeks van geloovigen, vooral uit den minderen stand, lieden met allerlei behoeften en nooden, vult het middenruim van het langs grijze zuilen in geweldige afmetingen oprijzend gebouw. Alles is daarbinnen grauw en schemerachtig. Slechts van ter zijde glijdt uit de hoogte, dwars onder een welvenden boog, die de kolommen verbindt, een kleurrijke tinteling op de doffe woelende menigte neder. Wij volgen met de oogen die schuins naar boven klimmende en trillende stralen. Zij komen van een kerkraam uit den besten ouden tijd. Hoe gloeit dáár, hoog, nu de zon van buiten op het venster schiet en boort, het warme purper afgezet met azuur en goud, terwijl sappig groen en fonkelend amber den wemelenden glans nog versterken! Al de heldere verven van den regenboog schijnen op die plek saâmgedrongen. Zij werpen rijk geschakeerde vlammen - die in verre geleidelijke nederdaling tot teeder gebroken kleuren, zachtblauw, rozentinten en paarlemoerschijn wegsmelten - op de effen matheid hier beneden. Het is op dat kerkraam, in de hoogte, een voorstelling uit het passie-spel van het Nieuwe Testament, in geheimzinnigen luister afgebeeld. Naast het tafereel, doch op lager plan, heeft de kunstenaar een in

[p. 188]

blauwend metaal gepantserden ridder geplaatst, die, peinzend over het mysterie, in stillen eerbied op den degen leunt, welken hij straks zal trekken.

Welnu, het komt ons voor, dat die ridder op het kerkraam der catholieke cathedraal een type-figuur is voor den graaf de Mun. Hij daalt als langs een ladder van tintelende stralen tot het volk. Zijn verschijnen zal dat povere, grauwe, doffe volk verwarmen en opheffen tot den gloed daarboven. Zelf echter beweegt hij zich niet voor vast en goed onder die schamele lieden. Hij is met hen, doch niet van hen. Hij geeft hun een visie van kleur en zon, doch staat ter zijde, vrij hoog.

Ziedaar tot nu toe de Mun's door levens-omstandigheden en eigen keuze aangegeven houding: zijn kracht, en voor een deel, naar onze meening, zijn zwakte, bij het naderen van de twintigste eeuw.