De noodzaak van het overbodige

[p. 91]

47

Verbeelding

De 3 ‘fundamentele krachten’ in de literatuur: verbeelding, taal, stijl. (De eerste en de laatste spreken voor zichzelf. Met de taalkracht wordt het zelfwerkende mechanisme van de woorden bedoeld, die soms ‘de betekenis vooruit’ zijn: taaldrift.)

Hoewel alle drie in één werk of bij één schrijver aangetroffen worden, komt het vaker voor dat één van de drie als creatief principe domineert en het werk typeert.

Vraag: wat is ‘de meeste’ van deze drie? Ik ben geneigd te stellen: de verbeelding; de taaldrift, hoe noodzakelijk ook, heeft op zichzelf iets van een instinct, drijft soms op psychische mechanismen. Maar het blijft een kwestie van regeling, afstelling: taal ontsteekt de verbeelding via een eindeloze reeks verborgen bougies (Zündkerzen). Stijl is dat wat een kunstwerk uniek en definitief maakt, maar zonder verbeelding blijft de stijl dor & star. Verbeelding is wat de realiteit, ook de taalrealiteit, levend maakt, misschien zelfs: wat de realiteit maakt: zonder stijl en zonder de aandrift van het woord zou schrijven echter een fantaseren en verbaliseren in-de-ruimte blijven.

Ik aarzel of vormdrift tot de ‘fundamentele’ krachten gerekend kan worden: hoewel het zeker een belangrijke creatieve aandrift is, ontwikkelt het vorminstinct zich eerder gelijk op met de andere drie en wordt tot vormgeving: het ontstaande realiseert zich - dan pas - uit zichzelf organisch tot vorm, waardoor het toch tot een fundamentele creatieve kracht wordt, gelijk(w)aardig aan de andere drie. Maar het is waarschijnlijk minder een initiële kracht, uitgezonderd wanneer er sprake is van mallen, voorgevormde structuren (sonnetten e.d., straffe ritmiek, natuurlijk periodiciteit). In het andere geval zou je moeten spreken van vormwil.

[p. 92]

Geloof, hoop en verbeelding, maar het meest van deze is de verbeelding. Sela.

*

Anti formule-I

Als er één literair verschijnsel is dat mij door de jaren heen opgevallen is:: zodra een op zichzelf belangrijke gedachte, bijvoorbeeld over de kritische relatie tussen literatuur en realiteit of over de literatuur als zelfstandige realiteit, als algemene regel geformuleerd wordt, wordt ze onmiddellijk modieus, karikaturaal, directief: nuances verdwijnen uit zicht - ook als ze er zijn - of worden aan de algemene regel ondergeschikt beschouwd, waardoor de op zichzelf belangrijke gedachte onmiddellijk tot formule wordt, tot trend, tot gemeenplaats.

Het is misschien beter om helemaal geen algemene regels in de kunst te formuleren en in feite kennen kunst & literatuur geen algemene regels of horen ze niet te kennen. Zodra ze er zijn werken ze normatief en dus anticreatief of zelfs destructief t.a.v. (andere) mogelijkheden. Nog ervan afgezien dat de individuele kunstmaker van enig niveau zich nauwelijks nog kan permitteren binnen de nieuwe trend of formule te werken: in plaats van zichzelf te achterhalen, zoals het behoort, heeft de formule-1 hem ingehaald, met tien of twintig meerijders; eigenlijk was er vóór hem geen formule alvorens anderen die formuleerden. Maar ook in algemene zin: de trend, in plaats van te stimuleren, remt verdere ontwikkeling af. De kracht van Vijftig, voor de individuele auteurs althans, is achteraf geweest dat er geen paraplutheorie voor hen bestond.

*

[p. 93]

Natuurkunst (Nature Art) als laatste modieuze stroming en dan zijn we weer waar we begonnen: aan het begin van de cultuur, of liever van ónze cultuur, want de vroegste ‘kunst’ bootste de natuur niet na.

Eind zestiger jaren, enkele jaren nadat ik deze notitie neerschreef, was het zover: iemand had voor een bloemperkje in het Vondelpark een houten bordje geplant met nature art erop.

Het wachten was toen nog op art art. En eigenlijk was dit het waar de nostalgie van de zeventiger jaren toe leidde: de kunst om de kunst van anderen te verwerken, kunst die uit vroegere kunst voortkomt of er zich naar richt.

Toen mocht (die) kunst weer en de rest weer niet.

Het wachten was toen opnieuw op de rest.