Het masker van de wereldt afgetrocken

Aen-spraeck.

IN het schelpje van desen Soetaert, is noch recht soo^1. veel seep-sop om Ioffrouw Lier-laeuw een weynigh het hooft te wasschen, ende haer af te spoelen die groote ydelheydt diese thoont over haere verganckelijcke Schoonheydt. En soud' die dan niet eens ghedachtigh wesen het voor-gestelde Sinne-beelt, om in de broosheyt van een bobbel, ende verganckelijckheydt van een bloem te lesen de sterffelijckheydt, ende teerheydt haerder coleuren? Hebt ghy hier op noyt dit raedsel ghehoort, Philothea? Een glas schonck een glas aen een glas. Dat is te segghen: Een schoon Ioffrouwe schonk eenen spieghel aen een andere schoon Dochter. Den sin deser woorden is klaerder, als dat hy breedere verklaeringhe van doen heeft. Helena verstondt het eens wel, tot haer groot leet-wesen; haeren glans ende schoonheydt in haere frissche Jeught was soo uytmuntende, datse daer door heel Rijcken over-hoop trock, ende menigh duysent Ridders door jaloersheydt dede snevelen.

Jae Priamus selve in het thien-jaerigh belegh van Troyen, klimmende op den hooghsten toren van de Stadt, ende weenende over de doode, ende bloedighe^2. rivieren, heeft op staende voet sijn traenen af-ghevaeght, soo ras hy daer boven oock de uytghelesen Helena sagh verschijnen, seggende dat het de pijn weerdt was, ende

1. Recht (6e dr. i.p.v. rechts) = juist. Lierelauw, tepidulus (Kil.).

2. Vergoten bloed.

[p. 80]

eenen oorlogh wel besteedt, als sulck een schoone Princesse daer door gewonnen ende versekert mocht worden. Maer hoe korten tijdt duerde dit vonnis, ende dese werdeeringhen? weijnigh jaeren. Haer eyghen woorden konnen dit ghetuyghen, als wanneer sy mistroostigh voor haeren spieghel gheseten, ende in grondighe hert-suchten is uyt gheborsten.

Eylaes! waer is mijn jeught, waer is mijn aerdigh bloosen,
Helena wit als sneeuw met in-gheverfde roosen?

Helena wiëns glans mocht trotsen een Goddin,

Daer is nu enckel schroom, en niet als grouwel in.

Waer is Helena nu? Helena soeckt Helene:
Want sy en is nu niet ghelijck se heeft gheschenen.

Was ick Helena doen, en nu Helena niet?

^1. Ah! niemant siet my nu als die my meest besiet.

Mijn Schoonheydt heeft-se niet, als eenen oorloghs-waghen,
Het vyer, en vlam, en doodt door Griecken-landt ghedraghen?

Ick stelde met een oogh heel Leghers in het veldt,

En trock rontsom mijn koets soo menigh kloecken Helt.

Maer siet, soo ras als my de Schoonheyt heeft begheven,
Soo zijnse al-te-mael van my als wegh-ghedreven.

De jonste van den mensch gaet vluchten als den stroom,

En mijnen soeten glans verdween als eenen droom.

Veel beter waer 't cieraet dat noyt en sal bederven,
Veel nutter jeught en deught die nimmermeer sal sterven.

Sit ghy dan voor een glas, soo spieghelt u doch wel,

Want onder u schoon hayr sit een verrimpelt vel.

Soo ziel-suchtede dese wijt-beroemde Helena, naer

1. Niemand merkt mij nu op, niemand herkent mij, tenzij wie mij scherp beziet (zoozeer ben ik veranderd).

[p. 81]

dat haere bloemkens verslenst, ende haer aenghenaeme verwen waeren ghestorven. En, twijffelt daer niet aen, schoone Philothea, of elcke Helena heeft haren Paris, die gelijck de biekens soo langh by den korf blijven, alsser den honigh van soete Schoonheydt in het kaer^1. (dat is, in haere Kaere) wordt ghevonden. Ende misschien sult ghyer selver al ghewaer worden die van sulcke wespen gesteken u sullen op-setten, vleyen, liefkiesen, terwijl u hofken staet vol lieffelijcke bloemen. Dat zijn de eer-loose pluym-strijckers, die een roosken prijsen om een lelie te plucken. Op dat dan u schipjen, en dat van Ioffrouw Lierlaeuw door dierghelijcke winden van vleydinge die in u zeyltjens worden ghedreven,^2. niet en gae onder, soo wil ick dese waerschouwinghe hier in-storten, die u beyde voor ballast sal konnen dienen.

Ick segghe dan, dat allen hetghene dat ick in u prijse, ende dat andere in u soo verheffen, dat al-te-mael is broos, verganckelijck, onstandtvastigh, dat door den tijdt wordt versleten, door de sieckten, door poxkens, &c. op vier-en-twintigh uren wort benomen, of seker tot den grondt toe gheschonden. Heden roodt, morghen doodt. De blosende appeltjens zijn 't die het eerst vallen. Al waert ghy een Venus, al waer hy uyt-nemender ende aenghenaemer voor het ghesicht als eenen Absolon, al waert ghy soeter van stemm' als eenen Nachtegael, hoe langh sal't duren? Het was eenen aerdigen quinck-slagh van seker Bruylofts gast, die hy gaf op vier letteren H.L.H.L. gheschreven van den Bruydegom boven het hooft van de Bruydt, willende te kennen gheven: Hoe

1. Bijenkorf; vgl. biekaar, immenkaar, imker (nog gebruikt in Vlaanderen). Hier is een woordspeling met Kaere, lief (lat. cara).

2. Vleierij (Kil.).

[p. 82]

langher hoe liever. Maer den Quant seyd': Hoe langher hoe leelijcker. Schoon hayr, en fraey singhen, zijn al⁺ verganckelijcke dinghen. Daer was in Spaignien eenen Esel-drijver die naer de merckt gingh; desen hadde gheladen^1. twee hotten: eenen van sijn vrienden ontmoette hem in het gheberghte: desen vraeght hem wat hy naer de Stadt voerde? hy antwoordt: Niet met allen. Hij vraeght het hem ander werf: hy antwoordt als voren, dat hy niet met allen en hadd' gheladen. Waer op sijnen vriendt antwoorde: Ghy en plaght noyt sonder vracht naer de Stadt te komen, over-sulcks laet my doch weten wat koopmanschap dat gy hebt in u korven. Ghepraemt^2. zijnde, antwoordt hy met dese woorden: Want hy komt te vallen, soo is't niet met allen. Nota, hy hadd' in beyde de korven ghelaesen, ende den wegh was sorghelijck: hadd' den Esel ghevallen, de stucken vande ghelaesen en konsten gheensins meer dienstigh wesen. Siet ghy wel waer dat ick hier mede henen wil, Philothea? Alle schoonheydt is broos als glas, jae glas kan langhen tijdt bewaert worden, ende daer zijnder nu gheblaesen die naer vijftigh jaeren even schoon sullen wesen; ende naer vijftigh jaeren, Philothea, waer salmen uwen glans dan moeten soecken? Doch wat seggh' ick van vijftigh jaeren? het kan op soo korten tijt veranderen, ende men sieter onder de ghehouwde soo veel, die weynigh jaeren haeren eersten luyster behouden.

Ende op dat ghy niet en soudt peysen dat dit alleen van teere Ioffertjens gheseydt moet worden, Gustavus,⁺ den Koningh van Sweden, roemde ende beleedt van sy selven, dat hy een yseren ghemoet droegh in glasen^3. Lichaem.

+ P. à Castro

1. Draagkorf (fr. hotte). Meer dan één P. de Castro S.I. heeft boeken geschreven; hier wordt waarschijnlijk bedoeld P. Fr. de Castro († 1632) die Reformacion christiana (Sevilla, 1628) uitgaf.

2. Want = wen, als.

+ Lux Evangelica

3. P.H. Engelgrave S.I. schreef Lux Evangelica (Antwerpen 1648).

[p. 83]

Och de bloeme van Schoonheydt is sulck een teer ghewas; wie isser die niet de selfste klachten met seker Ioffrouwen magh laeten hooren, als sy uyt sloegh op 't verslensen van haere bloemen?

'Twas heden op den morghen stondt,
Dat Valentijn dit tuyltjen sondt;
Vol soete peereltjens van den douw,
Ick speetend't lustigh op de mouw:^1.
Het was soo aenghenaem van geur,
En noch veel soeter van couleur:
Ick wasser heel met om-gheset,^2.
Men roocket door ons gansch salet:
Ick hebbe 't daerom wel ghemijt,^3.
En noch ben ick't ghenuchtje quijt:
Want 't is verslenst op eenen dagh,
Daer ick noyt schoonder tuyltjen sagh.
Al bloost ghy, Maeght, dan noch soo fris,
Leert hier wat van ons bloemkens is.

Soo dat ons wel den Wijse-man waerschouwt: Bedrieghelijck⁺ is lieffelijckheydt, ende ydel is de schoonheydt: een vrouwe die Godt vreest sal gepresen worden. Welcke spreucke my dunckt t'eenemael te passen op^4. Ioanna Princesse van Portugael, de welcke hadde eene verheven ende Konincklijcke ziele, maer die oock vergheselschapt⁺ was met een lichaem soo uyt-nemende in schoonheyt ende volmaecktheyt, dat de treffelijckste Schilders van de naebuerighe Koninghen naer Portugael af gheveerdight, om haer uyt te beelden, op eedt verklaert hebben, dat sy haere konst te boven gingh, ende

1. Speette het (van speten, spelden).

2. (Aangenaam) bewogen.

3. Ontzien, voorzichtig behandeld.

+ Prov. 31

4. Ant. Vasconcellos S.I. (+ 1622), geschiedschrijver.

+ P. Vasconcel.

[p. 84]

^1. dat het principael de aerdighe Princesse op den doeck in verre niet en kost treffen. De nature scheen in haer mildelijck uyt-gestort te hebben alle soorten van gratien: haere redenen waeren over-gheestigh ende als doorhonight: den snee van het aensicht met een soete ende seeghbaere volmaecktheyt uyt-ghewerckt, in witheydt ende blanckheydt en moest sy de versche ghevallen sneeuw niet wijcken. Met een woordt, sy hadd' een Lichaem als eenen Engel, en een ziel als eenen Seraphin. Ludovicus den XI. Koningh van Vranckrijck, siende haer schilderije, is op sijn knien ghevallen, ende heeft Godt bedanckt, dat hy soo schoone schepsel gemaeckt hadde. Ende om dieswille dat de ghene die schoon geboren wort, half ghetrouwt ter wereldt komt, soo wierde sy van alle de Vorsten versocht ten houwelijck; maer heeft de schoonheyt door beloften van suyverheidt aen Godt den Koningh der Koninghen toe-gheheylight, ende op-ghedraghen. Ende is bemerckens weerdigh, dat als haer lichaem voorby haeren hof naer het graf uyt-ghedragen wierde, de bladeren van citroenen ende granaten afgheresen ende dorre gheworden zijn, niet alleen om haer gheneghen te thoonen van op sulck-een graf te willen ghestroyt worden, maer of sy hadden willen te kennen gheven, dat de schoonheydt met haer haest Feuille-morte wordt, ende gheenen standt in hare groene jeughdigheydt en kan behouden. Overpeyst dit^2. met de Bruydt, die den Bruydegom seer prijst, om dat⁺ sy is ghelijck een Koetspeerdt, dat met ghevlochte maenen, ende eenen ghebooghden hals, ghedurigh siet naer sijn voeten, ende schijnt te letten op de asschen die over al opvlieghen, ende komen selver de Joffrouwen, die in de Carosse sitten, bestuyven. Daer-waerts is't dat wy

1. Dat origineel kon niet overeenkomen met de afbeelding der schoone Prinses.

2. Bedoeld is waarschijnlijk Cant. I, 8, waar nochtans niet uitvoerig staat wat hier gezegd wordt. Het is de Bruidegom die de Bruid prijst, omdat...

+ Cant. 1

[p. 85]

onse oogen moeten slaen, daer behooren wij ons hooft somtijdts te laeten hanghen. Soo dan, Alderschoonste Philothea, als ghy staet voor uwen spieghel, peyst dat uwe schoonheydt brooser is als glas: als ghy een wel-rieckende tuyltjen op u borst steeckt, peyst dat ghy sult verslensen als de bloemen: als ghy u locken poeyert, peyst dat ghy asschen stroyt op asschen. O! dat wy eens hadden mogen openen de graven ende kisten van de aerdighe Rachel, van de schoone Esther, van de gratieuse Iudith, van de wel-besneden Susanna; wat en souden wij daer al niet ghemist hebben? dat voorhooft soo blanck als yvoir, de straelende ooghen, de blosende wangen, de coraele lippen, de suyvere tanden, den lieffelijcken mont; hoe vol wormen souden wy die hebben sien krielen? wat onverdraeghelijcken stanck! wat afgrijsselijckheyt souden wij daer hebben ontgraeven? wy en souden Rachel in Rachel, noch Esther in Esther niet hebben konnen vinden.

Hier van hebben wy een bekentenisse ende waerschouwinghe by de Annuntiaten, de welcke haere brieven eyndigen ende onder-teeckenen in naer-volghende of dierghelijcke manieren: by exempel:

JOANNA VAN HOVE,
Stof der aerde, ende spijs der wormen,
alst Godt belieft.

Dese Godtvruchtighe Religieusen willen segghen, dat in haere kleedinghe de blonte ende ghekrolde vlechten ende locken af-ghesneden zijnde, sy de schoonheydt in het aensicht wel behouden; maer dat die t'alle stonden ende tijden alst Godt belieft bederven kan, verslensen ende verrotten.^1.

Dit is het eynde van alle glans ende schoonheydt;⁺ soo dat met goede redenen eenen Ionghelingh, gelijck eenen Absolon, sich t'eenemael weygerigh hiel, ende niet

1. Oliv. Bonaert S.I. (+ 1654).

+ P. Bonaert in Eccl. Cap. 10

[p. 86]

en wilde laten uyt-schilderen, terwijl hy leefde, maer alleen ettelijcke daghen naer sijne begraeffenisse; ende^1. dat noch met bespreeck, dat de schilderije voor alle de wereldt soud' ghethoont worden. 'Twelck alsoo gheschiedde, ende was den schoonen Narcissus op korten tijdt soo leelijck gheworden, met soo veel stancks ende wormen overgoten, dat niemandt ontrent het graf en kost ghedueren. Eyndelijck, het beeldt, soo het was afghemaelt, vol van vervaerlijcke afgrijsselijckheydt, is tot eeuwighe memorie ende waerschouwinghe in de Kercke opghehanghen. Maer wat isser in dese materie uytnemender, oft ghedenckweerdigher, als de verbaestheyt van den Edeldom, namentlijck van den Viceroy van Catalonien, Borja, als wanneer Isabella, de huysvrouw van den victorieusen Keyser Carel, moest begraeven worden? die van de schoonste creature de leelijckste was gheworden, ende op korten tijdt soo verandert, dat niemandt ontrent de kist en kost ghedueren: al-te-mael door de afgrijsselijckheydt stonden verslaghen. Soo het u belieft, Philothea, sal ick u in weynigh dichten een Christelijck bedencken hier op voor-houden. Peyst dat ghy den Viceroy selver in persoon hoort spreken:

^2. HOudt Tagus uwen vloedt, en stelpt u gulde sanden,
En schiet gheen rijcken stroom door soo bedruckte landen.

^3. Ghy Segher waerje loopt, gaet met een droef gerucht;

Wat oever dat ghy spoelt, stort daer oock eenen sucht.

Ghy rotsen die hier light, ghy berghen soo verheven,
En wilt gheen blijde jacht aen eenen weyman gheven;

Maer dat het wildt gediert met droeve stemmen huylt,

En Echo teghen haer die in de klippen schuylt.

1. Bespreck, conditio, pactum (Kil.)

2. Men beweerde dat in den Tagus goud te vinden was. Anders blz. 40.

3. Waarschijnlijk de Segura, een stroom die vloeit in de Middellandsche Zee bezuiden Gandia en Alicante.

[p. 87]

 

Ghy velden van Guadix, ghy bosschen van Granaden,

 

En wilt geen jeughdigh kruyt, noch groene bladers laden;

 

Houdt uwen silv'ren vloedt Fonteynen van het Rijck,

 

Of soo ghy loopen wilt, stort traenen al ghelijck.

En ghy, ô machtigh Vorst, vergheet wat u Laurieren,
Die u Europa schonck, en Tunis toe moest stieren;

Leght af die groote kroon, stroyt asschen op het hooft,

Ghy zijt op desen dagh van uwe helft berooft.

Wie sal soo droevigh lijck besien met drooghe kaecken?
Wie kan in desen rouw' sijn bitter traenen staecken?

Weent Elementen, weent; Locht, Water, Aerde weent:

Wie noch blijft onberoert, die is gheheel versteent.

O Doodt! ô felle doodt! komt ghy dan uwe wetten
Oock aen een machtigh Hof, en aen Palleysen setten?

En isser niemandt dan, voor wie u wreetheydt swicht?

Hebt ghy de kroonen self dan binnen uwen schicht?

Ick meende dat ghy hadt al twee-derhande pijlen,

[p. 88]

 

En somtijdts yser schoot, en goudt op ander wijlen,

 

En dat ghy al-te-met quaemt in het wit sattijn,

 

Als moest een groote ziel van hier gheroepen zijn:

 

Maer neen, u staelen boogh wilt groot noch kleyn verschoonen.

 

'Tzij datse aen de ploegh, 't zy datse zijn op throonen;

 

Daer is gheen onderscheydt, ghy veldt een Keyserin,

 

En sleypt haer naer het graf al waeret een Boerin.

 

Siet hier dees Isabel, den roem van al die leven,

 

Aen wie dat Paris had den appel moeten gheven;

 

Siet eens op dees Princers' nu sy light in de kist,

 

Ghy hebt hier dat ghy siet, gh'en siet niet dat ghy mist.

 

Is dit de schoonste Vrouw, die Spaignien heeft betreden?

 

Is dit den rooden mondt? zijn dit haer witte leden?

 

Is dit den eersten glans? zijn dit haer handen teer?

 

^1. S'en is niet diese was, of ick en bens niet meer.

 

Sy die voor desen had de lieffelijckste roosen,

 

Die met een soete verf op iemandts wanghen bloosen:

 

Sy die uyt haere oogh maer enckel straelen schoot,

 

Siet eens hoe dat sy is gheschonden van de doot!

 

^2. 'Tis al-te-mael ewech! het voor-hooft sonder luyster,

 

De lippen sonder spraeck, de ooghen in het duyster,

 

Het aensicht vol van schrick, het lichaem vol van stanck,

 

^3. Den etter en het vleesch die sijpen door de planck.

 

Is dit den vasten grondt waer op de ydel Vrouwen

 

Den wanckelbaren roem van haere schoonheyt bouwen?

 

Is dit den eersten steen waer op soo menigh Heldt

 

De lusten van sijn oogh, en al sijn vreughden steldt?

 

Siet hier het nietigh vleesch, 't is swacker als de bloemen,

1. Of ik ben es (dat, die ik was) niet meer = of ik ben gansch veranderd (en begoocheld, zoodat het mij schijnt dat zij heelemaal veranderd is.)

2. Volgens andere drukken (i.p.v. Het is al-temael wegh).

3. Sijpen, druipen stillare (Kil.).

[p. 89]

 

Hoe jeughdigh datse staen, wie sal sich derven roemen?^1.

 

Siet op dees Keyserin, op dees schoon Isabel,

 

En seght eer 't is te laet: Vaert wereldt eeuwigh wel.

 

Welaen dan mijne ziel, en wilt niet langher dwalen;

 

Ghy moet u Hofs ghewoel aen dese kiste palen:^2.

 

Dit is voor u een school, leert sterven eer ghy sterft,

 

Op dat ghy als ghy scheydt, een schoonder leven erft.

Soo sprack den machtighen Prince, ende trock daer uyt dit profijt, dat hy door de verganckelijcke Schoonheydt bekende de ydelheydt van al dat de wereldt aen prees, ende dat de menschen soo komt vleyen ende bedriegen. Doet oock soo, bidd' ick, verstandighe Philothea, om dat ghy door uwe schoonigheydt niet en komt te verydelen, maer in deughdelijcke wercken u wilt blijven^3. oeffenen, op dat u passe 't ghene den H. Chrysostomus seght, dat een wijse ende verstandighe dochter, die de schoonheyt voeght met de Godtvruchtigheydt, van soo groote weerde is, dat sy in een balance teghen de gheheele wereldt magh op-gheweghen worden.

Maer hoe dickwils gheschiedt het, dat de Schoonheydt sich naer de Godtvruchtigheydt niet en wil voeghen? want veel Ioffrouwen hedensdaeghs meenen dat sy haer selven te kort souden doen, waert datse haere Schoonheydt tusschen vier mueren, of onder een stil swert kleedt quamen te verbergen: soo datse haeren verganckelijcken glans, schoon hayr, bly coleur ende aenghenaeme verwen dickwils stellen boven de versekeringhe van haeren roep ende saligheydt. Men seght dat de H.^4. Elisabeth eens in't Gast-huys onder andere siecken vont een boven maeten schoon ende uyt-muntende dochter: aen dese, om de groote pijne des hoofts ende sorghelijcke gheswillen, wierdt van den Medecijn gheordineert, datmen haer hayr, dat aen het Absolons niet en moest wijcken, soude af-snijden, 't welck oock datelijck volbrocht^5. wierde. De H. Elisabeth wasser doen teghen-

1. Wie durft zich daarop beroemen?

2. Beperken, stop zetten.

3. Opdat... Verydelen volgens den 3en druk, i.p.v. verdeylen.

4. Roeping (tot het kloosterleven).

5. Metterdaad (of: aanstonds).

[p. 90]

woordigh, aen wie dese dochter bekende, dat dit schoon hayr tot dien dagh toe haere bekeeringhe belet hadde, ende dat haer de Wereldt by de locken ghevat, ende daer mede als met eenen toom weder-houden hadde, maer datse nu een vast op-set maeckten van voort-aen haere schoonheydt, ende suyverheydt Godt op te draeghen, dien voor eenen onsterffelijcken Bruydegom te^1. kiesen, ende voortaen alle vlijtigheyt voor te wenden, om door eenen luyster, en glans der deughden (de waerachtighe Schoonheydt) aen sijn Goddelijck' ooghen te behaeghen.

Waerachtighe ende standtvastighe Schoonheydt seggh' ick; want een ander blommetjen verslenst voor onse ooghen, en dan verdwijnt:

Coleur
En geur,
En menighmael oock Serviteur.

Een verstandighe ende Godt-vreesende ooge en sal dan nimmermeer alleen sien op den broosen glans, ende het opper-vlies van de Schoonheydt, of wel sy moet sich ghetroosten, dat sy daghelijcks iet van haer vermaeck sal missen. Want ghelijck-men ghemeenlijck seght, als iemandt een Slechthooft neemt om sijn middelen:

Die eenen Sot
Trouwt om sijn kot,
Verliest het kot,
En houdt den Sot.

Soo seggh' ick in teghendeel:

En die een Wijf
Trouwt om 't schoon lijf,
Verliest het lijf,
En houdt het wijf.

1. Aan te wenden.

[p. 91]

Laet ons hier by voeghen, Beminde Philothea, een gheschiedenisse om het voorgaende te bevestigen ende te bekrachtighen, te weten, dat als de Schoonheydt heel of ten deel geschonden wordt, dat dan oock de sotte, ende blinde Amourettekens vervlieghen. Soo dit punt eens wel ghevat wierdt, ghelooft my, men sou die schoon zijn, niet altijt schoon, en die onbegaeft zijn, niet altijt onaengenaem oordeelen: maer de deught teghen den glans in de waegh-schaele gheleyt, soude de schaele van haere partije op haelen.

Een fris Edelman Raymundus, gheboren in het Eylandt Majorca, was door het minnen soo inghenomen, dat hy sommighe stucken aenvonck, die niet weynigh en streckten tot na-deel ende vercleyninghe van sijn reputatie. Een Ioffrouwe wasser, niet alleen om haer schoonigheydt, maer veel meer aensienlijck om haere eerbaerheydt:^1. op dese is de liefde van Raymundus soo sterck ghevallen,⁺ dat hy sich noch door de vreese Godts, noch door de op-spraeck van den Edeldom en kost bedwingen. Op eenen tijdt rijdende door de stadt, soo hy haer van verre siet in de Kerck gaen, gheeft hy sijn peerdt de spoor ende komt haer met vollen galop in de Kerck naerghereden. De Ioffrouwe, ghelijck sy d'eere ter herten hadd', wierdt van beschaemtheydt roodt tot achter haer ooren, ende resolveerde op staende voet, als haer de vluchte niet en baette, door een seldsame manier den brandt van dese min te blusschen. Op eenen sekeren tijdt dan doet sy desen Edelman bidden, dat hy haer d'eere sou willen doen van haer eens te komen besoecken. Raymundus, die om dierghelijck gheluck langhen tijdt ghewenscht hadde, komt dese Ioffrouw groeten ende sijnen dienst presenteren. Naer de maeltijdt leydt sy hem in een glorietteken, ende vraeght hem af de^2. oorsaeck van sijn liefde. Hy antwoordt dat het is haere uyt-nemende Schoonheydt, waer door dat hy soo gewont

1. N. Caussin, S.I. La Cour sainte. De verwijzing is onjuist; lees: tom. 1; tr. 3, § 1, S. 13, waar er sprake is van Raymundus Lullus.

+ Caussin tom. 14

2. Priëeltje.

[p. 92]

is, dat hy sonder haeren troost sal moeten sterven. Hier op treckt sy open haeren boesem, ende toont haere borst die van eenen af-grijselijcken kancker was op-gheten; voeghende daer by dese woorden: Siet wat dat ghy al mindt, en waer naer dat de menschen loopen. Hebt ghy een edel hert om te minnen, soo stiert uwe liefde naer Godt, wiens schoonigheyt nimmer-meer en sal verminderen. Dese weynighe woorden, ghesproken uyt eene gekanckerde borste, hebben Raymundum soo diep in het hert ghesneden, dat hy de wereldt heeft verlaeten, ende is gheweest een van de heylighste personagien van sijne eeuwe. Wat dunct u hier van, ô Philothea? Ick wenschte wel dat dit alle Jonckerkens, die de Ioffrouwen niet te peerde in de Kercke naer en rijden, maer gheleerst ende ghespoort heel dagen naer loopen, jae achter die ghelijck^1. eenen Kermis-hondt gaen jancken, ick wenschte, seggh' ick, dat dierghelijcke eens ghesonden ende rijpen raedt volghden ghelijck als desen Raymundus ghedaen heeft, voorwaer sy souden wijser zijn, sy souden hunne ongebonden driften wat meer bepaelen, ende dat vlugh Boefken^2. van de Liefde wat meer kort-vlercken.

^3. Maer eer moet dese Matroone hebben, ende verdient tot eenen spieghel aen alle Ioffrouwen op ghehanghen te worden: om van haer te leeren hoe datmen in tijdt van noodt sij-selven moet ontwercken uyt de netten van een schadelijcke aen-spraeck, daer ons de Venus-Ionckers mede komen streelen. Aengaende my, ick soud' derven sweiren dat de Schoonheyt, daerse mede begaeft is gheweest, overtreft sal hebben alle andere Ioffrouwen. Ick kan dit speuren uyt de grootheyt haerder couragie: Want dese twee uyt-nementheden, vergheselschappen malkanderen ende volmaeckte Schoonheydt, ende on'ver-winnelijcke^4. Sterckheydt zijn twee ghetrouwe ghesusteren. Soo dat Pallas niet te vergheefs met den schildt ende de lancie in de handt en staet, om voor haer schoonen

1. Kermishond, die verlangt iets te bekomen, kermis te houden...

2. Boefken (puellus, Kil.), Cupido.

3. Eerbare vrouw (matrona).

4. Onverwinnelijcke, i.p.v. over-winnelijcke, dat een drukfout schijnt.

[p. 93]

Maeghdom te vechten. Jae dese kloeckheydt en gaet niet alleen soo verre dat sy een ghekanckerde borste, ende eenen verrotten boesem derf open rucken om besien te worden, maer geeft het selfste herte bloot aen het wreet rappier van de eer-loose Tyrannen, om tot het ghevest toe door-graeven te worden, liever als geschonden te worden. Niemandt en weet wat een manlijck bloedt in dat Maeghden melck is spelende, sy vlieghen in de doodt om schoonheydt en eer te bewaeren.^1.

Kan ons dit het Rijck Cyprus niet ghenoegh bewijsen,⁺ ende de Hooft-stadt daer van ghetuyghen? Nicosia was van de Turcken naer een hardt belegh verovert, 't wierter al te vyer ende sweerde ghegheven, uyt-ghenomen de schoonste Ioffrouwen, ende de kostelijckste goederen die verschoont wierden, om die aen den Grooten Turck te vereeren. De rijcke plonderinghe wierde ghescheept beneffens het uyt-ghelesen puyck van alle de Maeghden. Soo-se nu af-ghesteken waeren, ende ontrent twee mijlen diep in zee, soo is een (die wel de kroon spande om haer Schoonheydt) ghekomen op de Campangje van^2. 't Schip, ende slaende voor het lest noch een droef ghesicht naer het Vaderlandt, dat rondtsom stondt in diepe vlammen, ende met eenen over-legghende dat haer suyver lichaem noch schandelijcker soude mishandelt worden door het vyer van onkuysheydt, soo is sy vol swaermoedighe ghepeysen wederom af ghetreden in het ruym van het schip, ende siende dat eenen van de Constabels^3. de stuckens klaer maekte, ende beneden in het Arcenael^4. gonck om buspoeder te haelen, soo heeftse meer als met een manlijck gemoet (ô Sterckheydt! ô Suyverheydt!) het vier in een ton ghesteken, ende de twee schepen met allen den buyt in de locht doen springen. Soo ick oyt die zee quam te beseylen, ende daer een rotse ontmoette, my dunckt ick sou tot haeren onsterffelijcken lof dit grafdicht daer wenschen in-ghesneden:

1. Fam. Strada S.I. (boven) schreef Prolusiones academicae. Rome, 1617.

+ Strada in prolus Academ.

2. Zie blz. 10.

3. Kanonnier, inz. opzichter van het geschut. Van Dale.

4. Buskruitmagazijn.

[p. 94]

 

Wie dat hier seylt voor-by, die moet sijn vlagghe strijcken,

 

En voor dees kloecke Maeght moet heel sijn Vlote wijcken.

 

En of sijn gantsche vracht puer gout, of silver waer

 

^1. Soo heeft den Cargo noch in 't minste niet by haer.

 

Ghy winden, en ghy storm, ghy baeren, en tempeesten,

 

Ghy hebt de lichaems wel, maer boven zijn de Gheesten,

 

Het vyer dat was haer doodt, het water is haer graf,

 

Den Hemel is haer kroon die haer den Bruygom gaf.

 

Daer sit ghy boven aen, ghy Maghet vol Laurieren:

 

^2. Maer seght eens, wie heeft u soo konstigh leeren vieren?

 

De Enghels saghen 't aen, en riepen all' ghelijck:

 

Dees schip-braeck geeft aen haer de haef van 't Hemelrijck.

Het was waerachtigh een Romeyns stuck, dat dese kloecke Maeghet heeft aengevanghen om haere suyvere Schoonheydt teghen de Turcksche honden te beschermen ende te versekeren; gevende hier in een ghedenck-weerdighe waerschouwinge aen alle eerbaere Maegden, ende u, ô Philothea, in het besonder met wat een mannelijck ghemoedt de swacke Ioffrouwen ghewapent moeten zijn, sou haeren krijgh ter eeren wesen. Niet dat ick wil segghen, dat ghy den grooten Turck hebt te vreesen, oft dat ghy perijckel loopt van uwen onnooselen hals onder den bloedighen sabel vanden Tyran te buyghen; ey neen! vier of stael en sal u niet krencken, maer de gulde pijlen souden u hert eerder konnen quetsen. Ghelooft het vry, Philothea, gy staet eenen harden strijdt uyt, als ghy in de hitte van u jonck bloedt, in het groenste van uwe jaeren niet alleen soete vleydinghe, schoon beloften,^3. maer duysenden contanten diemen u inden schoot wilt storten, als ghy die (seggh' ick) met vinnighe woorden^4. ende met een stuere noortsheyt weet af te schermen: ghy

1. De lading met haar vergeleken is van geener waarde.

2. Vuren, schieten.

3. Duizenden geldstukken, die men dadelijk, contant, wil betalen.

4. Stuursche norschheid (noordsch, feroculus, bij Kil.).

[p. 95]

thoont waerachtigh dat ghy die zee ghelijck zijt, die al de rijckdommen die vande verloren schepen daer op drijven, aen haer oevers wederom te lande is werpende. Is dat voor u niet eenen onsterffelijcken lof dat ghy in u Maeghdelijcke swackheydt dat goudt, daer de Koninghen sich kroonen afmaken, en op het hooft doen blincken, dat ghy daer op staet met de voeten soo veel verhevender, als de beloften grooter zijn, die ghy hebt vertreden? Peyst dat dit den fijnsten Diamant van u kroon is, en datter gheen rijcker straelen een wel gheboren Maeghet in helderen glans konnen stellen als een Enghelsche suyverheydt. Och oft ick nu eens met mijne swacke penne een deftigh lijfdicht aenden dagh kost schencken, om^1. daer mede uwen naem uyt te trompetten, die de verganckelijcke Schoonheydt (daer u Godt soo rijckelijck mede begaeft, ende teenemael begraciet heeft) aen den selven als aen de fonteyn daerse uyt-ghevloeyt is, door de duysent aenlockselen, gesuyckerde bekoringhen (daer sy u de ghenuchten mede komen verbloemen) dat is, door de goude rapieren Godt hebt op-ghedraghen.^2.

Noch een handt-volleken op den hoop toe nopende de nieuwe Mode.

ICk en sal hier niet verre buyten schreef loopen, is't dat ick in het voor-by gaen met een woordt aen-rake de Mode, de eenighe palleerster van de ghefallieerde Schoonheydt. Men seght dat de wetenschap ende letteren gheboren zijn in Italien; de wapenen in Spagnien; de bekers, croesen ende messen in Duytschlandt; de processen ende Mode in Vranckrijck. Met goede reden wordt den Franschman dan gheschildert met eenen lap lakens onder d'ermen, ende met eene scheire in de handt; want altijt wat nieuws, ende selden wat goedts. 'Tis ongheloovelijck hoe dat dese Mode op korten tijdt gheheel

1. Lijfdicht: het Wdb. der Ned. Taal (in v. lijf, col. 2261) neemt die vrij algemeene lezing als juist aan; wij vermoeden echter een drukfout voor lofdicht, volgens den 6en druk.

2. Wij verstaan en drukken hebt (i.p.v. heb); onderwerp daarvan is die (6 regels boven), slaande op gij bevat in uwen naem; den selven = God. Dus: die uw Schoonheid aan God, als door vergulde en geweldige hinderpalen heen worstelend, hebt opgedragen.

[p. 96]

Europa is door-ghevloghen. De Polackers selver die tot noch toe ghesteken hebben tot den ooren in het bondt en in beiren vellen, die gaen nu inde lichtste stoffen, al offer gheenen winter of sneeuw in Polen meer en sou vallen. Doch ick en hoef hier geen buyten heymsche Mode voor te halen: wij hebbense t'huys niet dan al te veel, ende in onsen eyghen hof valt ghenoegh te suyveren. 'Tis nu soo verre ghekomen datmen sich sottelijck^1. in-beeldt al of het kleedt den man kost maecken, soo dat⁺ Geldorpius, Recteur vande Scholen tot Delft, gaende voor-by de sijde-winckels, sijnen hoedt af dede, om de stoffen te eeren al eerder de mans in-staken. Daer en is^2. nu gheen onderscheydt meer, Hacxken-pacxken pronckt als de beste; soo meynen Mosschelen datse visch zijn als sy uyt haer schelpen geraken. Maer wat dunckt u van eene Me-vrouwe, die laestmael noch vijftigh pattakons^3. gegeven heeft om eenen kraegh te doen wasschen, stijven,⁺ ende setten? My dunckt dat sy, en veel met haer, voor dat gheldt veel nutter doeck souden ghekocht hebben, om haer onbeschaemde naecktheydt daer mede te bedecken. Dese Mode streckt teenemael tot nadeel vande ghesontheydt, ghelijck uyt de Medicijnen betuyght^4. P. Ballingem, ende is weynigh profijtigh tot haere meyninghe;⁺ want men trouwter hedendaeghs niet om het velleken, maer om het gelleken. Ick weet wel datmen ghemeynelijck seght: Schoon voor-doen is half verkocht.^5. Maer ghelooft my, de ghelijckste stoffen zijn in de besloten winckels. Ende dit Open-hertigh volcksken meent dat alle dinghen wel zijn, als sy een gouden crucifix op de borsten draghen, dat is, als sy Christum tusschen dese twee moordenaeren hanghen; ende soo komt-men

1. Aug. van Teylinghen S.I., Vondel's vriend (+ 1665), schreef Het Paradys der Wellustigheyt.

+ P. Teylinghen in Paradiso fol 393

2. Hacxken-pacxken, verdichte naam van een ijdel burgermeisje; pattakon, spaansche munt.

3. P. Drexelius S.I. (+ 1638) schreef Trismegistus christianus (München, 1624). - Doeck en (7 regels verder) voor-doen: doen en voortdoen zijn blijkbare drukfouten.

+ P. Drex. tom. 1 Trisme l. 3 c 5 § 4

4. Ant. de Balinghem S.I. geb. S. Omaars, 1571, + 1630; schreef Triomphe de chasteté (Rijsel 1616). - Weinig profijtig tot haar bedoeling van zich te doen aanvragen tot het huwelijk, want men trouwt hedendaags om het geldeken.

+ Triomphe de la chasteté

5. Die overal gelijk, evengoed zijn: de beste stoffen zijn in gesloten winkels; men hoeft ze niet uit te stallen.

[p. 97]

oock inde Kercken, soo hoort-men het woordt Gods, soo knielt-men aen de tafel des Heeren, soo verdient-men d'Aflaeten. Maer wat seggh' ick: verdienen? Godt gheve dat dierghelijcke somtijdts niet eerder twee zielen in de^1. Helle en brenghen, als dat syer eene uyt het Vagevyer souden verlossen. Ick weet, een passie-beeldt is goedt als het wel ghebruyckt wordt, ghelijck dede een Joffrouwe, de welcke achter haeren spiegel hadde doen schilderen Christum met de doorne croon, ende soo veel spellen als sy spettede in haer palleren, soo veel stackser in 't^2. hooft Christi, ende haer ten lesten meer inde beweghelijcke^3. ende bloedighe schilderije spieghelende als in het glas van Venetien, is door de doorens in het herte gheraeckt, ende heeft haer ydel hooft met haere tuyten,^4. ende vlechten op de zeedbaere maniere voort-aen beginnen^5. te setten. Dese dochter, die haer soo ghespieghelt hadde, die soud' ick al d'ydele Jouffrouwen wel voor eenen spiegel mogen voor-stellen, namentlijck aen de^6. groote Ydeltuyt Clotildis, die soo versot was op het hayr⁺ van haere twee neefkens, datse liever sagh het sweert door haren hals loopen, als de scheere over hunne locken. Maer wilt ghy noch meerder sottigheydt hooren? Men heefter ghevonden die niet een hayr op haer hooft en hadden, ende nochtans de Poëten een geldt-vereeringhe gedaen hebben, om dat sy haere schoone vlechten ende locken met veersen ende dichten hadden ghepresen. Seght dan vry:

1. Twee zielen: haar eigen ziel en die aan wie ze ergernis geven, in plaats van door Aflaat één ziel uit het Vagevuur te verlossen.

2. Van: speten, spelden.

3. Aandoenlijke. Wij drukken: als in het glas... volgens de 4e uitg.

4. Haarbundels: capilli matronarum convoluti ad verticem capitis et in altum congesti (Kil.).

5. Zedige; bij Kil.: sedbaer = modestus.

6. Gregorius van Tours (Hist. Francorum, l. III, § 18) stelt het anders voor: Als men aan de H. Clotildis plotseling vroeg wat ze verkoos: haar kleinkinderen (zonen van Chlodomer) dood te zien ofwel geschoren (wat voor de Merovingers beteekende: beroofd van alle recht op het koningschap), riep zij uit ‘ignorans quid diceret’: Liever dood!

+ Gregorius Turonensis

[p. 98]

 

Op 't hooft gheheel verrimpelt oudt

 

Draeght s' een paruyck soo gheel als goudt;

 

En seght het is haer eyghen hayr:

 

Het is ghekocht, is't dan niet waer?

Wat dient hier noch voorder by-ghevoeght, Liefste Philothea, als dat ick lichtelijck sou gelooven dat het met veel vrouwen gaet, ghelijck met de mans-persoonen: van de welcke Aristoteles seght dat onder hen de beste deelinghe ende scheydinge di'er gheschiedt, is de uytdeelinge der verstanden: want een-yder laet hem voorstaen^1. dat het beste lot op hem is ghevallen. Past dit toe de Vrouwen nopende haere schoonheyt, ende ick gheloof dat ghy vat 'tgene ick wil seggen. Dat is, veel Joffrouwen staen boven maeten wel in haer eyghen gratie, en goedt-duncken, ende als sy ghepresen worden, sy gheloovent of het Evangelie waer, en sy zijn van dry derde-deelen meer als over de twee en een half bedrogen, en belogen. Dat hondeken Trotsche Laetduncken heeftse soo ghebeten datse sich in-beelden dat sy't zijn alleen, en anders gheen. 'Ten gaet soo grof niet met^2. dese daer ick nu afspreken sal, edoch dat soet windeken van ydel behaghen, is het haveloos Meysken oock dapper in den hul gheslaghen. 'Tis een

DIe ieder Fier Margrietjen hiet,

En was nochtans de schoonste niet;

Doch sy friseert, en krolt, en draeyt,
Soo datse selden spint oft naeyt.
Een vuyl-bruydt die wilt proncken gaen,
^3. Heeft altijdt veel parerens aen.
Haer Vader is wel machtigh rijck,
En heefter weynigh sijns ghelijck;
Maer daerder veel zijn aen den dis,
Weet dat daer dunne spoelingh' is.
^4. Daer sitse nu ons trotse Dant,

1. Dat het (4e druk) i.p.v. datte 't. - Verder trotsche i.p.v. trotsken.

2. dat is in veel drukken mis geplaatst vóór Meysken. Hul = linnen vrouwenmuts. Vgl. in het hoofd slaan.

3. Heeft het altijd druk om zich te tooien.

4. Laagstaand vrouwmensch; ze is al te oud om nog veel kans op huwelijk te hebben. Van den tand zijn: eig. van paarden wier ouderdom men niet meer kan zien aan hun tanden.

[p. 99]

 

En is van nu af vanden tant.

 

Met oorlof Ioffers vande stadt,

 

Ick wensch dat ghy de saeck eens vat;

 

En let eens op u Pauwen-voet,

 

En minder moedt, of meerder goedt.

 

Ghy pronckt ghelijck een Pauwen-steert,

 

En 't stof is dickwils weynigh weert;

 

En gaet met anders hayr, en roemt,

 

Misschien van een die is verdoemt:

 

Ghy draeght chappijnen aen den voet,^1.

 

En een pluymagie op den hoet;

 

En ghy, en't pluymken datter is,

 

Ick twijffel wie het lichtste is.

 

Ick bidd' u, eer u naeckt verdriet,^2.

 

En steunt doch op de werelt niet,

 

En veel min op u purper roodt;

 

Want dat is voor de bleecke doodt.

 

Hoe aerdigh dat een dochter singht,

 

Hoe gheestigh dat een jonghman springht,

 

De wereldt die speelt banckeroet,

 

En licht ons altemael de voet.

En als wy daer ligghen, dan is het liedeken uyt, ende ydelheydt van ghelijcke. Soo ghevoelde een Godtvruchtighe Moeder: Dese gaende met haer dochter nae den Kleer-maker à la Mode, die neffens eenen Timmerman woonde, daer een doodt-kist voor de deur te koop stondt: Dochter, seyd' sy, Siet daer staet de oude Mode die wij noch eens naer alle dese nieuwe Moden sullen aen-trecken.

Aengaende faveurkens en couleurkens, Philothea, die worden oock ghedoopt à la Mode, want sy segghen dat^3.

1. Broosjes, laarsjes.

2. Naderen, overkomen.

3. Genoemd (ghedoopt, i.p.v. ghedopt).

[p. 100]

Wit	} beteekent {	Onnooselheydt.
Blaeuw	} beteekent {	Ghetrouwigheydt.
^1. Colombin	} beteekent {	Vrientschap.
Geel	} beteekent {	Vermaeck.
^+ Root	} beteekent {	Vraeckgierigheydt.
Incarnaet	} beteekent {	Liefde.
Groen	} beteekent {	Hope.
^2. Tarneyt	} beteekent {	Misnoeghen.
Grijs	} beteekent {	Aerbeydt.
Feuille-morte	} beteekent {	Wanhope.

Wat belanght de kleedinghe van het gheheel huysghesin, soo gheven ons de Rabbijnen eenen grondtreghel: Kleedt u wijf, segghen sy, boven uwen staet, uwe kinders achter-volghens, uselven beneden uwen staet.

Ende dit tot noch toe van de Mode: eer ick evenwel hier afscheyde, soo moet ick voor onse Jouffrouwen noch een staeltjen op hangen, dat boven maten schoon sal staen, alst ghemaeckt is, en ghedraeghen wordt à l'Angelique:

Want dat het schoonste staet,
En alle rijck cieraet
En glans te boven gaet;

Dat is noch sacht sattijn,

Noch Diamanten schijn,

Maer dat is eerbaer zijn.

Van dit mijn ghevoelen was sekere Madame in Vranckrijk: want soo Henrick den Vierden haer eens seyd': Mevrouwe waer langhs gaetmen in u slaepkamer? Sy antwoorde: Sire, langhs de kerck-deur. Willende te kennen gheven dat sy buyten den Houwelijcken staet, al waeren 't Koninghen selfs het minste faveur niet en soud' willen ghedooghen.

1. Duivenhalskleurig.

+ Lux. Evang.

2. Kil: tanneyt, ravus = bruin. Lux evangelica, door P. Engelgrave (zie boven).

[p. 101]

Waer blijven nu onse Lichtveerdige Laudaetjens,^1. die sonder trouw, voor de onder-trouw als het Iae-woordt is ghegheven, haer selven leelijck vergeten, vergrammende Godt niet alleen doodelijck, maer loopende groot perijckel van Moeder ende geen Vrouwe te worden. Voorders laet ick u eens peysen, Philothea, wat daer voor benedictie, of zeghen in het huys kan wesen, daer den eersten steen af gheleydt wordt in doodt-sonde.

Ick sluyt dit al-te-mael, Philothea, met vier korte waerschouwinghen.

De eerste voor Vader.

Die sijn meeltjen laet ouwen,^2.
En sijn brootjen laet kouwen,
En sijn graentjen kan stouwen,
Dat baet meer als een man te houwen.

De tweede voor de Moeder.

Gheen beter loogh³
Als vrouwen oogh:
Gheen beter seep,
Als by den reep,
By kuyp en was,
Dat suyvert ras.

De derde voor de jonghe Sonen die tegen den wil ende raedt der Ouderen in een quaede spoor slaen.

Men siet als wellust is volbrocht
Hoe 't bitter is met soet om-vrocht,

Hoe vreughden zijn niet als den schijn,

Van 't ghene datse niet en zijn.

1. Vadsig vrouwspersoon; mulier ignava (Kil).

2. Deze vier waerschouwingen hebben, als besluit van het voorgaande, betrekking op het verkeeren van jonge lieden: de Vader wordt aangemaand zijn kinderen niet te spoedig te laten verkeeren, op gevaar af van den huwelijksaanzoeker te verliezen (de 4e versregel komt uit den 6en druk);

3 de Moeder wordt aangezet toezicht te houden: ‘de oogen open doen (zooals vrouwen dat kunnen) en dichtbij zijn (zooals zeep die bij de te wasschen reep of strook linnen, en bij de kuip is) verwijderen alle onreinheid.’

[p. 102]

De vierde voor de Dienst-boden.

Zijtje Maert, of zijtje knecht,
Houdt u handen altijt recht:

Zijtje knecht, of zijtje Maert,

Siet dat ghy u Eertje spaert.