Logo DBNL
Het masker van de wereldt afgetrocken (1935)

Het masker van de wereldt afgetrocken

(1935)–Adriaen Poirters–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Aen-spraeck.

SOmmige Dochtertjens, van datse uyt de wieghe komen, soo beginnen sy te poppen, en blijven poppen, tot datse schier een levende pop op den schoot hebben, al hoe-wel, Philothea, het poppen-lustjen dan

somtijdts haest vergaet, om datse bemercken, datse den oorspronck van veel sorgen en onghenuchten op-voeden. Kleyne Kinderen zijn hooft-sweer, en groote kinderen zijn hert-sweer, 'ten zy datse in alle eerbaerheydt, deughtsaemheydt, ghehoorsaemheydt op-ghevoedt worden: dan zijn sy eenen troost en vermaeck voor Vader ende Moeder. Soo scheen het eertijdts te verstaen een Romeynsche Matrone Cornelia, gevraeght zijnde van een treffelijcke Dame, die by haer ghelogeert was, datse haere kostelijcke juweelen ende ghesteenten eens wilde toonen; heeft op staende voet hare Kinderkens, die wel ghemaniert waeren, in het Salet geroepen, ende gheseydt: Dit zijn mijn kostelijcke ghesteenten die het meest blincken, ende mijn tresooren die ick het grootste achte. 'Tzijn lieve ende kostelijcke panden, als het wel wilt lucken; maer een huys vol kinderen, is eenen korf vol eyeren: en daer Godt aen Job alles dobbel wederom gaf, voor thien verloren Kinderen, zijnder maer thien wederom ghegheven: den grooten hoop en is altijdt niet de groote benedictie, om het gevaer soo van eygen boosheydt, als quaedt gheselschap &c. datmen moet uyt-staen. Tot dien eynde sal ick hier aen-wijsen, wat dese groene jaeren meest kan hinderen ende beschadigen, ende namentlijck hier by brenghen, hoe dat Quaedt gheselschap, ondeughende1. Memmen, ongheschaefde Ouders, hunne quaede manieren ende ghewoonten de Kinderen als in-prenten, en in-drucken; dat een groot achterdencken aen alle Ouders moet gheven. 'Tis alsoo, quaet voetsel, quaet broetsel; en de vrucht is, ghelijck de sucht is: quaet ey, quaet kiecken: met een woordt: Soo voorghepepen, soo naer ghedanst: de manieren van de Kinderen, beschuldighen de manieren der Ouderen.

De Historien melden, Liefste Philothea, dat Keyser Carel den V. uyt dry P P P datelijck kende de policie

ende goede oft quaede regeeringhe vande Steden. D'eerste P was Pulsus, dat is, oft de klock wel sloegh. De tweede P Porta, dat is, of de poorten op haeren tijdt open en toe ginghen. De derde P Pueri, dat is, of de jonckheydt wel onderwesen wierden. Ende dese onderrichtinghe der jonckheydt, en wierdt van sijn Majesteyt niet alleen gepresen inde Borghers kinderen, maer oock voor sijnen Sone Philippus beneerstight. Eenen aerdigen greep baende den wegh aen seker Hovelingh, om Sedenmeester van den Prince te worden. Sijn Majesteyt in 't gheselschap vande Keyserinne, ende andere Dames, speelden een romsteexken met desen Hovelingh. Den1. Keyser en hadd' maer een of twee meer te wissen, ghelijck2. oock sijn partije. 'T gheviel dat sijn Majesteyt kreegh twee Heeren, ende noch andere goede kaerten: waer op hy daetelijck seyd': Ick sweer by het hooft van mijn Keyserin, dat ick het win. Den anderen, die oock maer een schreefjen of twee en hadd' te vaeghen, kreegh dry-ghelijcken, of trits; dat vande Keyserinne, ende andere ghesien was, even-wel stack sijn kaerten onder, ende gaf aen den Keyser ghewonnen. Hier op gingh een stille mompelinghe, die van Carolus ghemerckt wierdt, vraeght watter gheschiedt is; hy verstaende de saeck, woude weten de reden waerom hy met sijn recht, ende spel, niet en was voort ghevaeren. Doch gaf voor een bevallijcke antwoorde, ende seyd', Sijn Majesteyt hadd' twee Heeren, ende sijn Majesteyt was sijnen derden Heer, ende dat hiel hy te saemen voor den grootsten trits dier ghespeelt kan worden. De discretie van den Hovelingh3. beviel sijn Majesteyt soo wel, dat hy hem tot Pedagoge van den Prins Philippus heeft verkosen, op dat die hem in alle goede manieren, zeden ende konsten sou polijsteren. Doch, ghelijck ick segghe, Carolus en socht niet alleen de goede onderwijsinghe sijns Soons, maer

van ghelijcken het ghemeene beste, ende dies-volghens, nam hy in alle Steden een oogh-merck, op de ghene die de Jonckheydt is bevolen, om datse niet alleen aen de selfste, de deught en gheleertheyt moeten in-planten, maer oock gheduerigh teghen de quaede manieren aenwercken, op dat de Jonckheyt allengskens van het quaedt af-ghesondert, in een rijpe onderwijsinghe en treffelijcke borgherije mocht opwassen. Godt zy ghelooft, daer zijn Meesters die de saeck ter herten nemen, om gheleertheydt, ende principalijck goede manieren in te planten. Doch om dies-wil, dat dese oogh niet altijdt over haer en kan waecken, ende tusschen dien tijt ander medeghesellen hen weder af-leyden, soo bevinden wy dat het ingeworpen goet saet dickwils verdruckt wordt, ende vruchteloos gaet sterven. Seker, het Quaedt gheselschap is een onkruyt dat nimmermeer en vergaet, maer voor de voeten aen-wast, ende sijne rancken uyt-schiet, dat het op korten tijdt eenen reynen hof van een goet huysghesin soude doen verwilderen. De jonghe sinnen zijn ghevoeghsaem ghelijck het wasch, daermen alsoo wel een duyveltjen als een Engheltjen af kan maecken. Daer is dan ten hooghsten aen gheleghen, wel-ghemanierde Philothea, in wat gheselschap de kinders comen te vallen; want men siet ghemeynlijck datse aen-nemen de ghebreken van hunne speel-ghenooten. Ghelijck de rotheydt het fruyt, ende de schorftheydt de schapen ontsteeckt, soo setten de quaede zeden dapper voort onder de jonghe+ lieden. Die met kreupelen om-gaet, die leert hincken. Ende het gheduerigh aen-sien van een manck been, heeft in Alexander den Grooten veroorsaeckt, dat hy selver niet recht en gingh op sijn koten. En of misschien de ghebreken des lichaems, sulcken kracht altijdt niet en hadden op onse leden, de gebreken der ziele doen niet-te-min sulck gheweldt op onse zeden. Een voorbeeldt van onkuysheydt, ende gierigheydt doet veel quaedts;

eenen leckeren mondt leerter veel snoepen; eenen gheldtsuchtighen ghebuer verweckt onse begheerlijckheydt; eenen boosen mede-ghesel kan den eenvoudighen sijne quade manieren genoegh aenplecken. Godt gave dat+ dierghelijcke ghebreken veel Ouders in het beghinsel afweirden! sy en zijn in het eynde, gelijck een diepe schaers, niet uyt te wetten. Men kan wel sijne oude1. schoenen uytwerpen, maer niet sijne oude manieren: want den jonghelingh en sal niet afwijcken in sijnen ouderdom, van den wegh die hy in sijne jonckheydt heeft bewandelt. Wat moeyten en dede den Landt-grave van Hessen niet, om een kindt, dat onder wolven opghevoedt2. was, ende kroop als de wolven, gingh ter jacht+ met de wolven; om dat kindt, seggh' ick, sijne wolfsche ende wilde manieren af te wennen? Hy heeft hem sijne handen doen spalcken, om het kruypen te beletten, ende noch brack het dickwils de koorden, ende viel al weder op sijne pooten; soo dat het waerachtigh is, dat in teere sinnen op-voedinghe natuer kan verwinnen.

 
Seght my met wie dat ghy verkeert,
 
Soo hebb' ick uwen aerdt gheleert.

Van waer meynen wy dat het komt, dat menigh deughdelijcken+ manskint sy-selven soo verloopt, dat het aen een galghe waeyt, oft op een radt geslinghert wordt? Oorsaeck van alle quaedt, is het quaet Gheselschap. Ghelijck in een besmette plaetse de locht diemen heraessemende binnen haelt, d'edelste ende d'eerste deelen af teirt, ende doet verrotten, soo laden wy in het quaedt gheselschap veel schadelijcke aessemen, die ons naderhandt een droef eynde doen besueren. Dat vreesde eenen3. goeden Vader, ende socht alle middelen om sijnen Sone+ van het quaedt Gheselschap af te trecken; maer te ver-

gheefs. Op eenen avondt dan, hem straffelijck berispende, seyde hem: Sone, men seght: Wijst my eenen loghenaer, ick wijs u eenen dief; ende wijst my eenen dief, ick wijs u een galghe. Waer op den Sone onbeleeft sprekende, heeft den Vader de lampe genomen, ende die den Sone naer het hooft ghesmeten: ende siet, ô wonderbaere1. ghehenghenisse! d'olie wierde soo ghespreydt ende gedreven, datter eene galghe op de muer uyt-gedruckt wiert, met eenen dief, die daer aen scheen te hanghen:2. welck een voorboyeken is gheweest; want hy nader handt met sijn quaedt Gheselschap is ghehanghen. Den Vader hadd' het rijsken van jonghs af moeten buyghen; ende al hadd' hem sijn Moeder, als hy kleyn was, suycker onder 't hemd ghegheven, 'tsou hem ghesonder gheweest hebben.

 
-------------------- En 't is van oudts gheseydt:
 
'Tis beter dat het Kindt, als dat de Moeder schreydt.

Van het beghinsel af, dan moeten die gheoeffent worden, hun in-druckende d'ongheluckighe uytcomste van een Quaedt gheselschap; waerom sommighe de kleyne Kinderkens oock mede dragen, alsser iemandt moet ghehanghen worden, op dat sy met een salighe vreese souden bevanghen worden. Men behoort die Onnooseltjens3. (seyd' eenen wel) te fatsoeneren, ghelijckmen de ruetkeerssen maeckt, al soppen en doppen van langherhandt, tot datse vroom worden ende in deught beklijven.

Ende dit, aengaende het eerste deel, nopende het Quaedt gheselschap. Het tweede schijnt in het eerste aensien weynigh te belanghen; even-wel soo seggh' ick, ende voor ghewis, datter veel aengheleghen is, of de Voedsters niet alleen met lichamelijcke ongesontheyt, maer veel meer met ghebreken der ziele, ende met quade gheneghentheden besmet zijn: want het is buyten alle4. twijffel, dat de jonghe kinderen de selve met het melck

indrincken. Hierop, gheloof ick, hebben ghesien sommighe over-treffelijcke Moeders, namentlijck de Huysvrouwe van Cato, die ervaren zijnde inde op-voedinghe, hebben oock de Kinderen van hare ghebuerte willen suygen, om haer eyghen Kinderen te versekeren van een gheselschap dat gheenen quaeden aerdt ende manieren, uyt een lichtveerdighe Memme, oft boose Moeder, soude in ghenomen hebben. Het sogh, ende het melck, deelt1. sijnen aerdt alsoo sterck mede, als het bloedt selver. Dat+ een lammeken, moeder loos zijnde, naederhandt een geyte comt suygen, de wol sal allenskens uyt-vallen, ende daer sal rouw hayr inde plaetse comen uytte schieten. Iae, isser niet gheschiedt, dat een treffelijck Man sich sommighe uren des daeghs moest vertrecken, ende2. in sijn kamer opsluyten, om daer tusschen vier mueren te huppelen en te springhen ghelijck de geyten doen, ende dat alleen ter oorsaecke dat hy met geyten-melck opghevoedt was, ende hadd' alsoo den wilden aerdt met eenen in-ghesoghen. Waer het van noode, ick soud' hier noch konnen by-brengen d'opvoedinghe van Caligula, die, om dies-wille dat hy borsten ghesoghen hadde met bloedt bestreken, als hy groot was, vermaeck nam in bloedighe sweerden af te lecken. De saecke gaet al te vast, dat een boose Memme het suyghelingh nae haer doet aerden, ende men heeft in Tiberius Caesar, diese spotwijs noemden Biberius, gheen ander oorsaeck van3. dronckenschap konnen vinden, als dat sijn Memme te seer tot den dranck gheneghen was. Dit besluyt ick met+ eene gheschiedenisse van Vranckrijck, daer wy noch een ander ongemack nopende dese opvoedinghe sullen uyttrecken. Eenen Raedts-Heer van Parijs hadd' sijn jongh dochterken besteet by de vrouwe van sijnen pachter om

op-ghevoedt te worden. Het kindt wordt buyten verongeluckt, ende valt in't vyer, verbrandt sich tot groote mismaecktheydt. De Boerinne, vreesende groot onghemack ende de gramschap van den Raedts-Heer, stelt haer dochterken, dat van den selven ouderdom, ende seer naerghelijck van ghedaente was, in de plaetse van de verbrande, wordt daer voor aen ghenomen, ende tot Parijs gheoeffent in alderhande konste ende spelen die een Joffer betaemde, ende ten lesten aen een rijck Edelman ten houwelijck ghegheven. Hier op heeft de Boerinne haer t'eenemael beswaert ghevonden, ende haer bedrogh den Raedts-Heer te kennen ghegheven, ende alle ghelegentheydt gaen ontdecken. Ick laet u, Liefste Philothea, de rest peysen, ende eens overdencken wat droefheydt dit in den Vader, ende wat onlust in den Bruydegom veroorsaeckt sal hebben.

Een woordeken noch, Philothea, raeckende de sorghe over de opvoedinghe, 'tsal u met eenen tot vermaeck dienen. Twee Lovensche Juristen, Ghentenaers, hadden in den neus, dat sekere ghesellen van hun ghebuerte 'savondts lustigh souden vrolijck wesen, ende datse onder andere gherechten een groote pastey hadden doen backen: sy, die malkanderen aen-hitsten om aen een kantje mede te lecken, berghen sich in 't doncker onder1. de luyve van een hoeck-huys, om op de wacht ende op de jacht te passen, want daer langhs moest de Maert met de pastey voor-by komen. Tusschen 10. ende 11. uren komter een Maert snel aen met een packsken onder de armen: sy, gheloovende datse de pastey droegh in doecken2. om werm te houden, settense af, loopender mede in huys, doense open, ende siet, sy vinden daer in een schoon3. Kindeken. Sy met eenen set ten huysen weer uyt, om te4. sien of sy dat schoon Iuweel noch souden vinden, maer neen, sy was als eenen pijl uyt eenen boogh verschoven.

Sy wouwen het Kindt het Wees-huys dan aen-placken, maer het wierdt hun beyde aenghewesen. Sy hebbent dan op hun beurse doen op-voeden in goede manieren, ende in hun Vaderlandt op het neerstighste bekostight, daer naer besteedt by eenen Coopman die op Lisbon Coophandel dreef; alwaer desen Theodon (soo hieten sy1. hem) sijns Meesters ende sijn eygen saecken soo beneerstight heeft, dat komende in sijn jonckheydt te sterven, thien duysent ducaten by testament heeft achter-ghelaeten uyt te deelen aen sijn Meester, ende dese twee opvoeders: ende dat tot herkentenisse van de onverdiende beleeftheyt ende sorghvuldigheydt. De saeck scheen soo gheckelijck, datter in de Universiteyt gheweest zijn dier2. bleynen met van het hert hebben ghelacchen, selver tot Iustus Lipsius toe. Soo veel isser af datse beneerstight hebben een goede op-voedinghe. Ende van den anderen kant hy ghetuyghde door sijn testament dat hy aen hunlieder sorghvuldigheydt t'eenemael was verbonden, ende dat hy een man soud' zijn gheworden door die hem een Kindt zijnde soo besorght ende beyvert hadden.

Belieft u nu oock in het kort te verstaen, wat de exempelen der Ouderen wercken in de Kinderen? Men seght hier van: Dat het Appeltjen ghemeenlijck booms smaeckt, ende dat het Kindt

 
Heeft een aertje
 
Naer sijn Vaertje.

Jae seker 't gaet soo, noch men sal niet lichtelijck duyven uyt ravens nesten haelen, noch vinckskens winnen van kiecke-dieven.3.

Soo dat den H. Chrysostomus wenschte, dat de

1.+ Ouders ghelijck een ghecorrigeerde proeve (soo de Druckers dat heeten) sonder fouten ende ghebreken souden wesen. Andersins dat de selve kinders over-gheset2. ende in-ghedruckt worden. Ende soo het gaet met Libri boecken, soo gaet het met Liberi kinderen. Bevindt men daghelijcks niet, datter veel kinderen zijn die meer occasie hebben van leeren vloecken ende sweeren, als van3. hunnen Pater noster te lesen? 'Ten is noch soolangh niet gheleden, dat een kindt binnen Luyck verloren, ghevraeght+ zijnde, hoe dat hy, en hoe dat sijne Moeder hiet, voor antwoordt gaf, dat sijns Moedersnaem was Carognie,4. ende den sijnen Petit dial. Dit waeren de ghesuyckerde naemen daerse daghelijcks alle-bey mede begroet wierden, ende die het hadd' onthouden.

 
Quaey Vader, quaey Moeder,
 
Quaey Suster, quaey Broeder.
 
Quaey klock, quaey klepel,
 
Quaey pot, quaey lepel.

Doch dat quaede naer-volghinghe alleen bestondt tusschen de paelen van woorden, sy waeren altijdt minder berispens weerdigh; maer neen: sy nemen aen quaede zeden, dronckenschap, tuysschen, wraeck-gierigheydt, ende zijn malckanderen soo ghewisse oorsaeck van zielen-verlies, ende verdoemenisse.

+ Is het niet ghebeurdt dat twee Soontjens (siende hun beyde Vaders sich met de rapieren in loopen) oock de5. speeten uyt de keucken gehaelt hebben, ende malkanderen den buyck door-boort, datter de darmen uyt-storten?

Daerom de H. Schrifture houdt voor een mirakel, dat Core is verloren ghegaen, ende dat sijne kinderen behouden1. zijn. Den Vader dan is onder syn huysghesin 't ghene den Admirael onder de Vlote: daer dien henen zeylt, 't zy Oost oft West, daer sietmen dat de reste van de schepen oock henen stieren. Ende de reden waerom dat vele kinderen geene goede Haeve bezeylen, is, om dat hunne Ouders selver eene quaede streeck houden. Als den Herder van den rechten weg af-wijckt, hoe en souden de schapen niet dolen? Dat leerde den Propheet Eliseus aen de Borgerije van Iericho, als sy klaeghden over d'ongesonde wateren die door de Stadt liepen: hy dede hem soudt langhen, ende is daer mede ghegaen2. buyten de Stadt daer den spronck was, ende heeft 'tselve inde fonteyne ghestort, waer door de wateren, die daer voort-aen uyt-vloeyden, ghebetert zijn. Als Vader ende Moeder wat soudt ghebruycken, hunne onghesonde lusten temperen, ende hunne wilde manieren wat besnijden, dan sullen de kinderen, die van hen voort-komen, lichtelijck versoet ende verbetert worden; ende soo langh als de Ouders daer niet toe en komen, soo sullen alle onderwijsinghe, vermaeninghen, jae oock alle castijdinghen vruchteloos wesen. Wat seyden de Ionghe Creftjens, als sy van hunnen Vader berispt wierden over den slimmen gangh? Sy wisten al stil-swijghens hem door den neus te vrijven, dat hy met het selfste sop overgoten was. Leest de vercieringhe t'saemen met d'aenwijsinghe op onse manieren:

 
DEN Creft die sat op strandt, en sagh sijn jonghskens kruypen,
 
En sagh haer slimmen gangh, en sagh haer vremde stuypen;
 
Hy sey: Hoe gaede soo? wel kinders dit gaet slecht;
 
Niet een van al-te-mael, niet een en gaeter recht:
 
'Twaer schande datmen 't sagh, soo leelijck gaen de pooten.
 
Gh'en weet niet waer ghy gaet, gy sout wel iemant stooten.
 
Foey! dat en magh niet zijn, dat is een vuyl manier.
 
Sa fraykens, gaet eens recht, oft packt u stracks van hier.
 
Sy seyden al-te-mael, en met ghewisse reden:
 
Lief Vaerken, gaet eens voor, thoont hoe wij moeten treden.
 
Den ouden Gast die kroop, en op sijn alder-best,
 
En alsmen 't wel besagh, 't was ergher als de rest.
 
Is't dat ghy my nu vraeght, wat dit al is te segghen,
 
Ick neem' de vryheydt aen, ick wil't u uyt gaen legghen,
 
Ghy Vader zijt den Creft, dat konje wel verstaen:
 
Het jonghsken is het kint, dat ghy leert qualijck gaen.
 
1. Hoe dick en hoortmen niet de Ouders sich beklaghen,
 
Dat naer hun straf verbodt de kinders niet en vraghen?
 
2. De Moeder roept en tiert, den Vader buyschter op,
 
En niet-te-min den soon blijft eenen harden kop:
 
De woorden zijn voor niet, de slaghen gaen verloren.
 
Wat kan u soontje min? ghy doet het hem te voren.
 
Den Vader vol en sat die wilt de Moeder slaen,
 
En Claesken in den hoeck die siet het speeltjen aen.
 
3. Wat doet hy s'anderdaeghs? hy wilt de jonghers smijten,
 
En krijgt daer een blauw oogh, en komt by Moeder krijten,
 
Den Vader swijght al stil, en springht van sijn getouw.
 
En valt den jonghen aen, en geeft hem noch een krouw.
 
Een ander vloeckt, en sweirt door duyvel, doodt, en aerde,
 
4. En waer langh wegh ghevoert, 'ten waer hem Godt bewaerde;
 
En spreeckt soo onbeschoft in't midden van de straet,
 
Dat ieder-een die 't hoort, sijn hayr te berghe staet.
 
Dan vraeght men sijnen Soon: Waer hebdy leeren vloecken?
 
Den meester, lieven vriendt, en is niet verr' te soecken:
 
Ghy hebbet hem gheleert, ghy zijt den rechten man;
 
En vraeghde ghy dan noch van waer hy vloecken kan?
 
Men ticktackt heel den dagh, men doet niet als verkeeren,1.
 
En meent ghy dat u kindt den school-boeck dan sal leeren?
 
Als ghy speelt met de kaert, en roept: Sa lustigh troef!
 
Baent ghy dan niet den wegh voor eenen kleynen boef?
 
Soo ras als sy u sien met heele potten drincken,
 
Soo haelen sy den kroes om ook daer in te schincken,
 
En seeveren daer in, en ninnen heel den dagh,2.
 
En Vader en het Kindt die drincken een ghelagh.
 
Wat sou den Vader doen? sou hy den jonghen smijten?
 
Dan moght den swerten pot den ketel wel verwijten.3.
 
Het is al Creften werck, het wordt hen voor ghedaen?
 
Den jonghen siet den gangh, en sockelt achter aen.
 
Het voor doen leert soo veel; want soo de oude songen:
 
Dit sietmen alle daegh, soo pijpen oock de jonghen:
 
En soo de Moeder is, soo vindt sy oock haer kindt,
 
Ghelijckmen van grof vlas noyt fijnen draet en spint.
 
Dat ghy van hun begeert, leert hun dat eerst met werken,
 
Wilt ghy dat 't schapen zijn, en leeft niet als een vercken.
 
Ghy weetet selver wel, en sieghet in u huys:
 
Al wat van katten komt, is happigh naer de muys.

De Kinders dan, Lieve Philothea, zijn als jonghe Creften, ende ghelijck als de Apen die alle dingen naer-

boetsen, ende gemeenlijck treden inde voetstappen van die hen voor gaen, ende aen-leyden. Het staet de Ouders dan toe, niet alleen die af te scheyden van een schandelijck gheselschap; maer oock te besorghen datse van hen niet en leeren of aen-nemen dat qualijck soud' luyden. Min oft meer, ghelijck in de Instrumenten van de Musieck (ick ghebruyck dese ghelijckenisse, Philothea, om dat gy u wat van de Luyt, Chiter, ende Viole verstaet), wilt ghy dat de snaeren onder den boogh goeden toon en accort geven, ghy moet die in het hooft van de Viole of Instrument lossen of spannen, hoogh of leegh setten; daer zijn de sleutels die fijn of grof doen klincken.


Vorige Volgende