Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Arthur Honegger⁵²
De Quintencirkel, pp. 136-140

52 Het artikel ‘Arthur Honegger’ is voor het grootste deel gebaseerd op een tekst uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 15 juni 1926, met toevoeging van een alinea uit het RN van 26 oktober 1926.

Pacific 231

Arthur Honegger, auteur van Le roi David, van Judith, van tal van goede werken voor kamermuziek, toont zich in dit mouvement symphonique van zijn beste, romantisch-impressionistische zijde. ‘Modern’ is het stuk eigenlijk evenmin als Les préludes van Liszt, Till Eulenspiegel van Strauss of Aan mijn vaderland van Bernard Zweers. Dat wil hier zeggen: modern van geest. Van klank is Pacific natuurlijk anders, zeggen wij: actueler, dan Strauss' of Liszts verdichtselen. Maar de eerste vraag is altijd die naar de psyche van een kunstwerk, dat wil zeggen: van de schepper. En Honeggers geest is die van de romantische impressionist.

‘J'ai toujours aimé passionnément les locomotives’, zegt hij ergens. Het zijn levende wezens voor mij en ik hou van ze, ‘comme d'autres aiment les femmes ou les chevaux.’

De retorica van deze mededeling is niet zeer gelukkig en wij mogen vrezen dat sommige van Honeggers vrouwelijke kennissen hem nadien hebben laten blijken dat zij niet wensten te concurreren met mechanische of animale tractoren.

Maar de wijzeren onder die kennissen zullen zijn lyrische ontboezeming gelezen hebben met een glimlach en zij zullen de opmerking gemaakt hebben dat Schumanns ‘Davidsbund’, Berlioz' ‘Feux et tonnerres’, Wagners exageraties zo goed als E.Th.H. Hoffmanns ‘Tolle Schnickschnack’ nog voortleven in onze dagen, gepersonifieerd in een jong en talentrijk musicus.

[p. 861]

Wat wij een station verder, enigermate meer in de toekomst, nog met deze machine zullen moeten doen, is een andere vraag. Het zal tamelijk snel verouderd zijn.

Pacific is het muzikale portret van een locomotief ‘pour trains lourds de grande vitesse’, zoals het apparaat, hedendaagse brontosaurus, daar staat; ‘pour aboutir enfin à l'état lyrique, au pathétique du train de 300 tonnes, lancé en pleine nuit à 120 km à l'heure’...

Dit reisgidsenproza is beter dan het vorige citaat. Maar de mentaliteit die een in muziek te uiten lyrische stemming ontleent aan het pathos van een verkeersmanifestatie - al is die trein nu ook driehonderd ton zwaar en al rijden wij nu ook volle honderdtwintig kilometer - deze mentaliteit is volstrekt romantisch.

Reeds bij de eerste Amsterdamse proefrit⁵³ bleek hoezeer deze machine ‘pour trains lourds de grande vitesse’ van een vorige-eeuws type is. Over honderd jaar zal men haar in het rariteitenkabinet kunnen bewonderen, naast een opgezette mammoet en in de onmiddellijke nabuurschap van een authentieke toeslede. En men zal glimlachen over die dwaze voorouders, wier componisten de wonderlijke tovermacht der muziek gebruikten voor hun kinderlijke spelen; die zich verbeeldden dat ze door middel van klankenreeksen locomotieven konden uittekenen, of ‘Gläser Bier in Tönen suggestiv deutlich machen’,⁵⁴ of bergtoeren en beschuit-met-muisjes in de hersenkronkels hunner toehoorders zouden oproepen. Onbegrijpelijk is deze fase natuurlijk niet. Vóór de elektrische trams reden, vóór iedereen kon meepraten over stopcontacten, bajonetfittings en kortsluiting, heeft men immers jarenlang met Leidse flessen en stukjes vlierpit gespeeld.

Het vermakelijke van dit soort programmamuziek is dat Pacific 231 precies even goed Lever du jour kon heten, of De Lawine, of Groeiend Ongemak. Het stuk bestaat uit een progressief crescendo, tweehonderdzeventien maten lang, duur ruim vijf minuten, en drukt alles uit wat een crescendo zoal uitdrukken kan. Het begint impressionistisch: bekkentremolo's en flageoletseconden: men kan zich als kinderen ermee vermaken. We zien quasi de stoom uit de veiligheidskleppen komen en het plezierig-metrische tweeslagje, dat de oude H.S.M.-machines haast in karikatuur vertoonden, duikt hier elke twee maten op. Dit is knap impressionistisch werk, van hetzelfde infame ras overigens als de koeklokken uit de Alpensymfonie en het schapengeblaat uit Don Quixote. Dan komt het gevaarte in beweging en dan zit er niet veel constructie of evenwicht meer in; en naarmate er meer fortes komen, verwijderen we ons verder van het station van vertrek, van de muziek. Het had evengoed tien minuten kunnen duren als twintig seconden, als vierentwintig uur. En alle verdere verschijnselen: de orkestbezetting, het onophoudelijke kwadratische van de metriek, het gehalte der melodiek, onttrekken zich aan onze belangstelling. Het werd een zeer goed klinkende partituur, het werk van een musicus die het schrijven voor orkest

53 Op 13 juni 1926, door het Concertgebouworkest onder leiding van Pierre Monteux, naar aanleiding waarvan Pijper zijn recensie in het Rotterdamsch Nieuwsblad schreef. Op dit punt in de tekst heeft Pijper de alinea ingevoegd uit de recensie van 26 oktober 1926.

54 Zie de voetnoot bij de recensie van 21 januari 1920.

[p. 862]

verstaat; maar het werd geen kunstwerk. Het was al démodé voor het voltooid werd. Het werd een niet: de auteur wedde op de verkeerde locomotief.

Een componist heeft niets aan de premissen welke Honegger onder zijn Pacific-conceptie plaatste. Een muziekstuk bestaat slechts van binnenuit, ter wille van de muziek zelf, ter wille van zichzelf. De primaire impressie, de kiemcel, om met D'Indy te spreken, kan juist zo uitgroeien als zij zelf dat wil - maar met een locomotief had het dan al in de tweede maat niets meer te maken. Honegger heeft dat zelf wel gevoeld, toen hij schreef dat hij niet het geraas van de machine wilde imiteren (dat zou ook geen portuur zijn geweest!), maar ‘la traduction d'une impression visuelle et d'une jouissance physique par une construction musicale’. En het enige wat men hem te verwijten zou hebben, is dat Pacific 231 geen muzikale constructie werd. Dit is helaas afdoende.

Op ditzelfde concert werden twee van de Nocturnes van Debussy uitgevoerd. Dit bleken voor Honegger gevaarlijke belendingen: vergeleken met Nuages en Fêtes is Pacific kinderspel. Ten eerste en ten voornaamste: psychisch. De beide Nocturnes van Debussy zijn toverformules die de diepste waarheden in ons wakker roepen, bezweringen die de beesten onzes geestes temmen kunnen, die onze hoofden vol klank toveren en ons tijdsbegrip doen verstromen. Pacific is niet meer dan een aardige afbeelding, een bewegende prent als ge wilt.

Maar ten andere: muzikaal. De klank van Debussy is nog volkomen nieuw: zo nieuw als die van Berlioz, of van Haydn - als van elk groot genie. Na de eerste blazende flageoletten op tremolo's en contrabastrillers komt er in de hele Pacific niet één nieuw of zelfs maar persoonlijk accent meer.

En dit tenslotte is onherstelbaar: Debussy's Nocturnes zijn van 1898; Pacific is van 1923. In die kwarteeuw zijn wij niet vooruitgegaan - wij zijn zelfs niet blijven staan. Wij zijn achteruit gestormd, de nacht in, met 120 kilometer per uur...