Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Opera -Tannhäuser²⁰²
19 maart 1921 (UD)

Schouwburg
De Nationale Opera o.l.v. Henri Zeldenrust
Wagner: Tannhäuser

202 Annalen 2543.

[p. 464]

Brandts Buys, wiens hypersensitieve noorderlingenziel naar zuidelijker schoonheden dorstte, haatte Wagner. En ik ben het nog heden evenzeer met hem eens als voor enige jaren, toen hij drie vierde deel van het Utrechtse intellect tegen zich in het harnas had gejaagd met een kritiek op Die Walküre. Die kritiek (ik citeer uit het hoofd) culmineerde in de bewering: ‘Goethe heeft het altijd wel geweten. Hij had aan de antieke goden volkomen genoeg, maar hij voorzag wat de belustheid zijner landgenoten ging opleveren. Doch er was geen houden meer aan: het hele Walhalla is naar beneden komen zetten en de planken kraakten onder de zware tred der Germaanse goddelijkheden.’²⁰³

Brandts Buys heeft bij andere gelegenheden ook geschreven dat de oudere opera's van Wagner, waarin deze nog braaf Meyerbeert en Webert, veel genietbaarder zijn dan de late, echte Musikdramen, met hun eindeloze samenspraken, met hun boekdeel Leitmotiven, met die bergen theologismen, Welträtsel en pan-Germanisme. En ook dit is weer volkomen juist. In Holländer, Tannhäuser en Lohengrin wordt nog wel wat Italiaans gezongen. De zangstemmen zijn daar tenminste nog ten dele melodisch. Maar, ik kan het niet gebeteren, Tannhäuser speciaal vind ik wel heel erg. Het lijkt mij geen zeer groot onderscheid of men oude sagen (Tannhäuser, Lohengrin, Holländer) promoveert tot operalibretti, dan wel of men ditzelfde doet met momenten uit de oude, heidense godsdiensten. Het is maar de vraag hoe het geschiedt, wie het doet. Wagner behandelt zijn stof altijd als een uitnemend (soms wat langdradig) regisseur, als een theatermens. En, gelijk Debussy zei: ‘faire du théâtre’ gaat nooit samen met ‘faire de la musique’.²⁰⁴ Overigens moeten wij onszelf niets wijsmaken. Tannhäuser ging in 1845 voor de eerste maal (in Dresden), en 1853 publiceerde Wagner zijn Ring-teksten al. In Tannhäuser spookt Wotan reeds (Landgraf), daast der reine Tor (hier Wolfram geheten). En of men zich nu druk maakt ter wille van de graal of van een alledaagser symbool, is meer een kwestie van opvatting dan een wezenlijk verschil, meen ik.

Tannhäuser is even langwijlig, even traag stromend als de ernstigste momenten uit Parsifal, Siegfried, Walküre of Meistersinger. En, wat het ergste is, er staan scènes

203 Pijper schept hier waarschijnlijk een beetje op over zijn geheugen. Daarvoor citeert hij na bijna vijf jaar net iets te letterlijk. J.S.B.B. schreef in het UD van 5 mei 1916 een recensie naar aanleiding van een Walküre-uitvoering door het Städtisches Theater Elberfeld onder leiding van Hans Knappertsbusch (Annalen 2209). Daarin zette hij uiteen: ‘Goethe heeft geschreven of gezegd dat hij hartelijk bedankte voor de Noordse santenkraam. Voor het Indische pandemonium paste hij óók. Hij kwam wel met de Griekse goden toe. Wijze profeet, kenner van zijn volk, zal hij voorzien hebben wat de belustheid zijner landslieden ging opleveren. Maar er was geen houden aan. De Duitse nationale en politieke eenheid, langzamerhand groeiende, kon het realistisch-idealistisch classicisme van voelen en denken, waar Goethe zelf klassiek in was geworden, niet blijvend bewaren. Het Germaanse volk kreeg zijn Germaanse kunst. De hele Walhalla is naar beneden komen zetten, en de planken kraken onder de lompe tred der Germaanse Goddelijkheden. Bayreuth, het Festspielhaus, in 1872 gegrondvest, in 1876 ingewijd, werd een symbool, een apotheose, een gemeenschappelijk heiligdom aller Duitse stammen, en men mocht er bij denken aan de grote pan-Helleense wedspelen.’

204 Debussy schrijft over Saint-Saëns: ‘Ce respect pour la forme lui a dicté des symphonies qui sont des modèles de développement logique et l'on peut se demander comment il put s'égarer au point de se complaire dans “l'Opéra” et tomber de Louis Gallet en Victorien Sardou, propageant la détestable erreur qu'il faut “faire du théâtre”, ce qui ne s'accordera jamais avec “faire de la musique”.’ Debussy, ‘Au concert Colonne: MM. C. Saint-Saëns, Alfred Bachelet’. Gil Blas, 16 maart 1903. Debussy (1971), 122-123.

[p. 465]

in die absoluut niet te redden zijn, zolang men zelfs maar voor een gering deel blijft vasthouden aan Wagners regievoorschriften. Tannhäuser en Venus, in die ongemakkelijke poffertjeskraam in I,²⁰⁵ zullen altijd alleen maar belachelijk blijven. De edele zangers, Wolfram voorop, zullen immer een stel houten klazen blijven. Het zal de Elisabeth-figuur ten eeuwigen dage aan waarneembare dramatische kracht mangelen. Tannhäuser zal altijd slechts een opera zijn, en geen goede. Goede opera's, ze zijn er: Freischütz, Hans Heiling,²⁰⁶ Rosenkavalier in Duitsland. Verder: bijna alles van Mozart; Fidelio; in Frankrijk één chef d'oeuvre: Carmen;²⁰⁷ in Italië: alles van Verdi.

Wat ik hierboven over Tannhäuser schreef, klinkt nogal erg. Er staan daartegenover ook wel goede dingen, gezien vanuit het standpunt des operaminnaars. Het begin van het derde bedrijf, vóór de van alle muzen verlaten avondstercavatine-Finale van het tweede bedrijf, slot van het eerste. Doch waarlijk geniale invallen, zoals in Lohengrin de behandeling der Ortrud-figuur; in Tristan het begin van het laatste bedrijf; in Meistersinger: Beckmesser; in de Ring: Alberich - dergelijke trouvailles telt Tannhäuser er geen.

Trouwens, het ergste: aannemende dat Wagner nu eenmaal meer theologie in zijn opera's smolt dan muziek, wat een onbijzonder soort is dan de moraal die in Tannhäuser in de loop der drie akten gecatechiseerd moet worden... Ik kan mij voorstellen dat sommige eenvoudige zielen nog ontroering kunnen putten uit het miraculeuze aperçu van Parsifal of de identieke passages uit Lohengrin. Maar dit hier, dat zwarte en dat witte schaapje... Gezien vanuit een orthodox christelijk gezichtspunt is het een profanatie; vanuit het (het meest gebruikelijke!) liberaal-religieuze standpunt: een vulgariteit. En Wagners Tannhäuser-traktaatje, gelezen met het bewustzijn van de onbevooroordeelde en onchristelijke mens, blijkt een dompe, doffe verwringing van het juist gestelde exposé. (Tannhäuser, die oppervlakkig geredeneerd, volmaakt tevreden moest zijn in de Venus-grot, verlangt het aardse leven met de troebelingen en tegenheden terug, omdat de wensenloze bevrediging voert tot verslapping en steriliteit. Overigens wordt het complex al dadelijk verknoeid, vertroebeld door een regie, die de bacchanten en satyrs op deze wijze laat reageren op de bovengrondse muziekjes.)

Men zou de geest van het werk in acht woorden kunnen karakteriseren: Tannhäuser begint daar, waar Tom der Reimer eindigt.²⁰⁸ Nu is, terloops opgemerkt, het slot van Tom der Reimer, muziek van de beminnelijke en door Wagner zo hoog geschatte Carl Loewe, niet het beste deel der ballade. Hoe wil dan het vervolg uitvallen...?

Neen, ik bedank voor Wagners opera's. Ik zal de waarlijk superieure bladzijden van deze lang- en breedsprakige renovator altijd blijven bewonderen. Isoldes Liebestod is een wonder; het Meistersinger-voorspel een stuk geschut; de treurmars

205 Zie voetnoot 205 bij de recensie van 14 februari 1920.

206 Zie voetnoot 223 bij de recensie van 21 februari 1920.

207 Net als eerder (30 oktober 1920) noemt Pijper ook hier Pelléas et Mélisande niet.

208 In Fontanes ballade Tom der Reimer kust de hoofdpersoon de Elfenkoningin en daarmee komt hij voor zeven jaar in haar ban.

[p. 466]

uit Götterdämmerung, de zeestukken uit de Holländer, Feuerzauber, Walkürenritt uit Walküre, het begin van Siegfried zijn gigantische fantasmagorieën. In stukken als Wotans Abschied, Siegfried-en-Brünnhildes liefdesduet, Johannisnacht uit Die Meistersinger klopt het hart van ieder onzer (tik-tik-tik, zou Charivarius schrijven).²⁰⁹

Maar het blijven fragmenten. Het is ook billijk. Niemand kan een drie uur lange muziek schrijven die steeds voortreffelijk is. Doch men kan wel een drie minuten durend stuk, volmaakt als geheel, hoger stellen dan een uur muziek waarin een minuut schoonheid tovert. Wij zijn thans misschien zover dat wij dit beseffen. Wagner wist, of vond, of begreep dit nog niet. Misschien dat wij juist door zijn eindeloosheden spoediger tot het inzicht zijn gekomen dan langs de ‘symfonische’ weg Beethoven-Bruckner-Mahler.

Was het gisteravond een goede Tannhäuser-opvoering? Ik vond het niet. Het decor deed erg raar, het koor ook. Jules Moes (Tannhäuser) en Kubbinga (Landgraf) verdienen een openlijke bewondering. Te vermelden zijn voorts Dirks (Wolfram) en Greta Santhagens-Manders (Elisabeth), die als ze zo doorgaat, met twee seizoenen haar stem opgebruikt zal hebben. Ik zou dit jammer vinden; zij behoorde zich wat te sparen. Henri Zeldenrust dirigeerde en dat was een vergissing.²¹⁰ Het middendeel der ouverture werd een paskwil. Een de-laatste-trein-gaat-over-tien-minutentempo. Als iemand zich in de concertzaal zoiets permitteerde, zou hij van het podium gesist worden. Maar dat gebeurt in de schouwburg niet. Het muziekje is maar bijzaak, denken zij... Ballet maar verzwijgen.

209 Voor Charivarius zie voetnoot 136 bij de recensie van 14 maart 1918.

210 De première in Den Haag op 17 februari 1921 werd gedirigeerd door Albert van Raalte.