De Novembristen van Merlyn

[p. 7]

Voor Ulli d'Oliveira, eerste en beste lezer van deze essays

[p. 11]

Voorwoord

De opstellen, die in dit boek bijeengebracht zijn, verschenen alle in het tijdschrift Merlyn, dat K. Fens, H.U. Jessurun d'Oliveira en ik tussen 1961 en 1966 op de Nederlandse letteren loslieten.

Wat ons drieën betreft had Merlyn vooral ten doel, een bepaalde manier van schrijven over literatuur te verdedigen. Men kan die manier in de slotzin van dit boek samengevat zien.

Halverwege het bestaan van Merlyn veranderde ik van beroep. Ik kwam in de universiteit terecht, en moest mij, historicus van origine, systematisch gaan oriënteren in de vragen waarmee de (algemene) literatuurwetenschap zich bezig hield. Mijn spelen werd leren.

De sprong was minder groot dan ik verwacht had. Veel van de vragen waarover wij ons in Merlyn uitgelaten hadden, bleken ook binnen de literatuurwetenschap de aandacht gevangen te houden: de ‘kontroleerbaarheid’ van interpretaties (in mijn nieuwe werkkring sprak men liever van ‘toetsbaarheid’), de positie van de lezer, de rol van de verteller, de autonomie (‘fiktionaliteit’), het waardeoordeel. Maar al waren de vragen vaak eender, de antwoorden, en vooral de wijze van beantwoorden, weken af.

Mijn literairkritische essays heb ik in de jaren die volgden niet gebundeld, al vroegen sommige lezers en een paar uitgevers daarom. Wat ik mee te delen had, was immers in Merlyn te vinden, dus waarom een boek maken dat onvermijdelijk door velen gelezen zou worden als uiting van literatuurwetenschap? Dat zou alleen maar misverstanden kunnen oproepen. Voordat ik daaraan kon denken, moest ik eerst mijn wetenschappelijke kaarten op tafel leggen. Het heeft enige tijd geduurd voordat het zover was. Eerst was er ander (wetenschappelijk) werk aan de winkel, dat in mijn ogen voorrang had. Na de uitgave van het theoretische boek Beperkingen, waarin mijn ideeën over de relatie literaire kritiek - literatuurwetenschap, naar ik hoop, duidelijk vastgelegd zijn, is de ruimte ontstaan waarin de Merlyn-opstellen hun natuurlijke milieu vinden. Kort gezegd: de wetenschapper kijkt naar het hele kommunikatie-proces dat men, in zijn wisselende verschijningsvormen, ‘literatuur’ pleegt te noemen; de criticus daarentegen bevindt zich binnen die ‘literaire situatie’. Hij spreekt vanuit zijn eigen literatuur-

[p. 12]

opvatting over uitlatingen die hij ‘literatuur’ noemt, en hij stelt vast of dat volgens hem ‘goede’ of ‘slechte’ literatuur is. Waardeoordelen kan hij zonder terughouding uitspreken, interpretaties levert hij zonder blikken of blozen, terwijl de wetenschapper alleen maar iets over het oordelen te berde kan brengen, en bij interpretaties op zijn minst aan veel strakkere eisen gebonden is.

De opstellen in dit boek zijn, dus, voor de wetenschapper geen ‘ware’, of zelfs maar binnen een beperkt bestek ‘geldige’, uitspraken, maar materiaal. De behoefte om misverstanden omtrent die status-zaken te voorkomen, is de voornaamste reden geweest voor de lange wachttermijn die ik voor bundeling in acht genomen heb. Dat dit geen standpunt van vandaag of gisteren is, maar dat ik er in essentie tijdens onze vrolijke veldtocht van 1961-1966 niet zo veel anders over dacht, kan de lezer gemakkelijk zelf vaststellen.

Met de doelstelling van dit boek is de opbouw gegeven: ‘theoretische’ betogen aan de ene kant, betogen dus die in expliciete termen mijn denkbeelden over de literatuur zelf, en over de meest geschikte manier om erover te praten, onder woorden brengen. Daarnaast ‘toepassingen’, interpretaties (ik sprak in die tijd van ‘analyses’) van een aantal literaire werken, waartoe ik mij aangetrokken voelde, of waardoor ik geïntrigeerd werd.

In het eerste deel van dit boek moest natuurlijk het lange essay ‘Analyse en oordeel’ een centrale plaats krijgen. Het gaat dan ook voorop. Daarna volgt een aantekening over mijn standpunt ten aanzien van de verhouding kritiek - wetenschap. Deze notitie werd geschreven naar aanleiding van de, voor alle deelnemers opvrolijkende, polemiek tussen d'Oliveira en Kamerbeek. Dat ik haar in dit boek opneem, komt vooral door de misverstanden die bij sommigen (ik noem Gomperts) hierover blijken te bestaan, misschien omdat ik onduidelijk schreef, misschien omdat zij slecht lazen. De ‘praktische toepassingen’ (zoals ik ze achteraf wil betitelen, al schreef ik ze niet met die opzet) hebben betrekking op Multatuli's Max Havelaar, Emants' Een nagelaten bekentenis, Van Schendels De waterman, Du Perrons Het land van herkomst, Vinkenoogs Hoogseizoen, Polets Breekwater, Nootebooms De ridder is gestorven, Raes' De vadsige koningen en Hemel en dier, en Hamelinks verhalenbundel Het plantaardig bewind.

In deze opsomming ontbreekt het artikel over Vestdijk dat in dit boek te vinden is. Dat komt, omdat het een overzicht van motieven

[p. 13]

is, een bespreking van Vestdijks hele schrijverspersoonlijkheid, en niet de analyse van éen van zijn boeken. Het is aanvankelijk zelfs niet voor Merlyn geschreven, maar, mirabile dictu, voor Tirade. De redaktie van dat blad vond het opstel echter te vanzelfsprekend in zijn uitgangspunten. Misschien dat deze mededeling díe lezers die zich Tirade nog herinneren van de tijd voordat d'Oliveira er een goed zichtbare rol in speelde, of van daarna natuurlijk, zal verheugen.

In dit boek neemt dat essay een wat aparte plaats in, en dat niet alleen door zijn beginnersonhandigheid. Het toont een forse ‘theoretische’ kop, en een nogal gedrongen lichaam. Het staat tussen ‘theorie’ en ‘praktijk’ in. Dat zou mij er toe hebben kunnen brengen, om het na de eerste twee stukken, ‘Analyse en oordeel’ en de aantekening-Kamerbeek, op te nemen. Maar omdat ik alle andere besproken auteurs in een historische optocht laat optreden, is ook dit stuk niet vóor de Havelaar-studie geplaatst, maar verderop, bij Du Perron in de buurt.

Natuurlijk zijn er nog wel andere schrijvers die ik waardeer, naast de in deze bundel besprokenen. Dichters bijvoorbeeld. Om de eenheid optimaal te maken heb ik echter mijn essays over poëzie niet opgenomen. Ook prozaïsten als Hermans, Van het Reve, Elsschot, Coenen (die van Onpersoonlijke herinneringen), die ik hogelijk bewonder, ontbreken. Mijn artikelen over Hermans heb ik namelijk in een ander boekje gebundeld (Voetstappen van WFH), en de anderen werden doorgaans, in de taakverdeling die het redigeren van een tijdschrift ook nog is, door mijn mede-redakteuren of door medewerkers besproken.

Uit deze mededeling moet niet opgemaakt worden, dat het rijtje namen van auteurs die ik wel bespreek samen mijn Pantheon vormt. Over de boeken van Nooteboom en Polet ben ik niet aardig - éen van de twee keren, dat ik negatief geschreven heb over kreatieve schrijvers - op gronden waar de wetenschapper in mij met gefronste wenkbrauwen naar kijkt. Doch dit is niet het boek van die wetenschapsman, maar dat van de lezer-criticus die niet zozeer onderzoekt als wel redeneert en oordeelt. De lezer, die ik ook nu nog ben, is het met mijn toenmalige oordeel vaak nog eens. En dat mag dan voor het hele boek gezegd worden: de literatuuropvatting die hier naar voren komt zie ik als een historisch verschijnsel, maar, o schizoïdie van de universitaire literatuurbeschouwer, als lezer sta ik er nog altijd voor een aanzienlijk deel achter. Dat wil tevens zeggen,

[p. 14]

dat ik mij niet distantieer van de kritische methode die ik in Merlyn expliciet en impliciet verdedigde. Niet dat ik denk, of dacht, dat er geen andere interessante manieren zouden zijn om literaire kritiek te bedrijven (enkele van mijn favoriete critici staan in dit opzicht ver van mij af!), maar deze benadering, die mij zelf het beste ligt, heeft ook bestaansrecht. In een calvinistisch land is het noodzakelijk om van tijd tot tijd te beklemtonen, dat men niet in een ‘ware leer’ gelooft, en desondanks zijn voorkeuren kan hebben.

Veel van wat ik in dit boek beweer, is voor de lezer die het besproken werk niet kent moeilijk te volgen. Het zijn nu eenmaal diskussiestukken, geen flapteksten voor een uitgever. Wie daarmee te kampen heeft, kan ik maar éen zinnige raad geven: lees de boeken zelf. Dan vervult de kritiek de funktie die ik er bovenal aan wil toekennen: de lust in lezen te stimuleren.

Een slotopmerking nog over de presentatie. Ik heb alleen een paar onbegrijpelijk geworden toespelingen op toentertijd algemeen bekende zaken weggelaten, of, als ik ze niet wilde missen, van een toelichtende noot voorzien. Verder ben ik met kommentaar-vanuit-het-heden zuinig geweest, wat iedereen begrijpt die het voorgaande begrepen heeft.

Aan de spelling heb ik niet gedokterd. Dat is die van vóor het moment dat ik van de c- op de k-spelling overging. Om dergelijke formele kwesties bekommer ik mij doorgaans niet, maar de geur van oud hout, die aan een verdwenen spelwijze eigen is, leek mij hier op zijn plaats. Behalve in dit voorwoord, want ik heb mijzelf niet kunnen overhalen tot zó veel konsekwentie.

Nov. 82