Memoires 1984-B

[p. 251]

Amsterdam

4 december 1984

Amerbos

schietpartij in televisiestudio aldus De Telegraaf vanmorgen. Bij Karel de Graaf zijn Surinamers slaags geraakt. Het ging om voor- en-tegenstanders van Desi Bouterse. Er werd groot alarm geslagen, en een legertje van twintig Hilversumse politiemannen spoedde zich naar de nos-studio's.

Toen ik in alle vroegte landde was Eduard de eerste die ik zag. Hij was met zijn Transavia-pas naar mijn Gate gekomen. We reden eerst langs een bakker om vers brood en dan naar huis. Hij zag er moe en niet goed uit. Ik was zelf ook aan het eind van mijn latijn. Daarom kropen we - voor het eerst sinds 1982 - samen in het grote bed boven. Dat was een uiterst plezierige verrassing.

Na overleg met Carel bleek dat Moskou alleen Dounayev naar Zwolle wilde sturen. Ik stuurde dus Vladimir Lomeiko meteen een telegram om ook de schrijvende pers te laten vertegenwoordigen.

Cécile van Lennep schreef, zoals ze ook bij mijn afwezigheid al aan Peter had verteld, dat ze bij een val haar rug geblesseerd had en zes weken moest revalideren. Ook had zij het Clausboekje gelezen: ‘Met veel interesse, maar ook met gevoelens

[p. 252]

van twijfel, omdat ik het vreselijk vond, dat het intieme leven van hem en de Oranjes voor het algemene publiek geopenbaard werd.’ Dat is in de vs heel gewoon en daar moet men hier nu ook maar aan wennen. De show wordt door ons gefinancierd, nou, dan mag er best wat meer over bekend worden. Newsweek plaatste Khadaffi op de omslag met een veelbetekenende Amerikaanse kop er bij: can anything be done? Washington lijdt aan hoogmoedswaanzin. De hele wereld moet van door hen ‘geregeld’ worden en dus ook het regime in Libië dat niet in de pas met de Amerikaanse wensen loopt. Het is een levensgevaarlijke trend.

Een andere omslag, die me sympathieker is trouwens, is die van Rolling Stone, met Bruce Springsteen, een buitengewoon aantrekkelijke kerel.

Er lag ook een briefje van Jan Cremer.³⁹⁹

Henk Hofland heeft eindelijk de ussr ontdekt. Hij publiceerde een serie artikelen - De weg naar Jalta en terug - en terug in nrc Handelsblad.’ Het spijt me, maar ik vind het veel geschreeuw en weinig wol. Op dergelijke verhalen, die grotendeels aan de Oudezijds geschreven zullen zijn, zitten lezers niet te wachten. Maar goed, hij heeft ten lange leste de sprong gewaagd.

Verder een brief van minister Erik Tjon Kie Sim.⁴⁰⁰ Ook een brief van Hugo van Reijen over zijn vervelende muntjes. En de amro geeft toe 7.500 gulden van mijn rekening gedebiteerd in plaats van gecrediteerd te hebben. Sukkels. Nog mooi dat ik het ontdekte, want ik let er nauwelijks op.

399 Zie bijlage 63.

400 Zie bijlage 64.

5 december 1984

Eduard was eigenlijk zo lief. Soms ‘zag’ ik ‘love’ in zijn ogen. Het was zo gezellig dat hij er was. Hij heeft me zeer verwend. Peter belde. Hij moest naar de première van Der Rosenkavalier bij de Royal Opera. Ik was nog zo dizzy, ik vergat hem succes toe te wensen.

Carel gaf Frans Lurvink aan de telefoon. Dit was de eerste keer dat ik hem sprak. Er was nu inderdaad besloten op Den Alerdinck een denktank op te richten die op twee poten steunde: de een voor het vormen van nieuwe ideeën, de ander moet de media vertegenwoordigen. Beiden poten zouden - ieder voor 25 procent - uit Sovjet, Amerikaanse, Oost-Europese en West-Europese representanten moeten bestaan. Hij wilde er vijf tot tien miljoen gulden in stoppen. Er zouden tevens obligaties worden uitgegeven. Carel had Lurvink een memo gezon-

[p. 253]

den.⁴⁰¹ Lurvink gaf daarop als reactie: ‘Mijnheer Oltmans, ik ken u niet, maar ik heb veel slechte dingen over u gehoord.’ Ik dacht, na wat ik net voor je gefikst heb mijnheer is dit niet een opmerking, die bij een beschaafd mens als eerst zou zijn opgekomen.

Televisie laat absoluut verschrikkelijke beelden zien van de giframp in India. The New York Times spreekt nu al van duizend doden.

Carel belde weer. Frans Lurvink liet nu alles aan hem over. Carel had gezegd dat hij Link van Bruggen maar moest uitkopen.⁴⁰² Ik zei de rapportage over mijn werk in Moskou en Washington ook naar Lurvink te hebben gezonden. ‘Dat had je niet mogen doen,’ was zijn onmiddellijke reactie. Alles alleen naar hem, als bevelhebber. Vanmorgen zei hij nog, ‘Lurvink, jij en ik moeten snel bij elkaar komen.’ Dat gaat nu blijkbaar niet meer door. Laat Carel maar ritselen.

Er is weer een rel op Buitenlandse Zaken geweest over Suriname. Eegje Schoo zou tegen Koos Postema van de vara hebben gezegd dat er mogelijk in januari weer begonnen kan worden met Suriname cons-gelden te geven. Hans van den Broek zat meteen in de gordijnen. Hij nam contact met Schoo op, die in Parijs was, en ‘de orde’ werd hersteld. Hans is de baas op BuZa. Schoo had volgens zijn woordvoerder voor haar beurt gesproken. ‘Een publiek geheim is dat minister Schoo zich wat Suriname betreft laat adviseren door de voormalige Nederlandse ambassadeur in Paramaribo (Joop Hoekman) en dat zijn constructieve denkbeelden een gruwel zijn voor Van den Broeks belangrijkste adviseur op dit terrein.’⁴⁰³ Hier zie je weer: Hoekman, de diplomaat die de moeite nam Bouterse te ontmoeten en te leren kennen, en nu directeur-generaal is bij Schoo, legt het af tegen de arrogantie en de macht van de ambtenaren, die niet weten waar het over gaat en hun informatie uit De Telegraaf halen.

Erik Jurgens maakte er geen geheim van. Op de omslag van De Tijd zegt hij: ‘de nos is een zinkend schip.’ Hij neemt in 1985 afscheid als voorzitter van de nos en heeft die baan dan tien jaar vervuld. Hij acht ‘geen zinnige bijdrage meer te kunnen leveren.’⁴⁰⁴ Carel Enkelaar ziet de toekomst van de nos op dezelfde manier.

Newsweek kopt: the slow death of the mind. Alzheimer is

401 Zie bijlage 65.

402 Dat overigens niet zou gebeuren.

403 NRC Handelsblad, Marjanke Spanjer, 5 december 1984.

404 De Tijd, 07 12 1984.

[p. 254]

van alle ziekten misschien wel het aller akeligst: ‘because it kills the victim twice.’ Bij Alzheimer sterft het brein eerst. Namen, data, plaatsen, het ‘interior scrapbook of an entire life’ - vervaagt in de mist van ‘nonrecognition.’ En daarna sterft ook het lichaam. ‘No longer able to walk or control elemental functions, the victim lies curled in a fetal position, gradually sinking into coma and death.’ Het einde duurt gemiddeld zes tot acht jaar, maar soms duurt het zelfs twintig jaar. Ongeveer drie miljoen Amerikanen hebben Alzheimer, of 7 procent van de 27 miljoen Amerikanen ouder dan 65 jaar.

6 december 1984

Droomde van mam. We waren samen met de trein naar Bilthoven gegaan. Ik speelde met een grote hond, waardoor er wat bloed aan mijn hand zat, zodat ik de trein miste. Droomde eveneens heel aardig over Henk Hofland, net als over Keke, de hond van mijn moeder, die ik verzorgd heb. Er was iets met zijn halsband niet in orde. Ik moest hem op de arm op de fiets meenemen. Maak er melding van, omdat het allemaal no sense maakt.

Het is nu definitief: Ed van Westerloo gaat Carel Enkelaar in april 1985 opvolgen, zoals Carel het wilde.

Carel vond het rapport over mijn reis ‘zeer professioneel: hulde.’

Professor Amos Perlmutter, die Political Science doceert aan de American University in Washington, schreef dat Ariel Sharon ‘wrapped himself in the flag of Israël, but he does not wear it well. (...) What exactly does Mr. Sharon hope to achieve with his obscene charges? (tegen Time (W.O.)). ‘What does the phrase “Blood Libel” mean? Literally, it refers to an ancient practice of using human blood for medicinal, religious and ritualistic purposes. Historically, however, it is associated with Christian attacks on Jews - with a particular kind of pogrom in which the actual and alleged disappearance of Christian children led to charges that Jews had kidnapped them and used them in ritualistic murders. Until the Holocaust, the blood-libel charge was the most effective and horrible tool of Christian anti-Semitism. To suggest that the magazine has committed blood libel is to make a mockery of the phrase and its moral resonance.’ Ariel Sharon is altijd een rotte appel in de Israëlische mand geweest.⁴⁰⁵

Er is een biografie verschenen van T.S. Eliott geschreven door

405 The New York Times, 5 december 1984.

[p. 255]

Peter Ackroyd.⁴⁰⁶ Gene Lyons schrijft: ‘There is plenty of evidence that the brooding dislike, or fear, of women that was so clearly evident in Eliot's early work had deep psychological origins. “The terrible disaster” of his first marriage contributed so much to the poet's pessimism and unhappiness, resulting in part from what Ackroyd describes as near-total “sexual failure”.’ Wat zou Alice Miller van het leven van Elliott hebben gebakken? Afkeer en angst voor vrouwen? Integendeel: ze zijn in mijn leven een onhaalbare kaart gebleken. Het zou een vorm van oneerlijkheid zijn geweest er grapjes mee uit te halen.

Jan den Hartog zit in het televisieprogramma Rur van Jan Lenferink, de schrijver Ischa Meijer ‘als een kostbaar nationaal bezit’ aan te prijzen. Hij zou in München een cabaret hebben opgevoerd: ‘Die frisse fröhliche Juden Jungen aus Holland’, alsof het er iets toe zou doen of iemand van Joodse afkomst is. ‘Zuinig zijn op die man,’ adviseerde Den Hartog het publiek.

406 Peter Ackroyd, T.S. Eliot, A Life, Simon & Schuster, New York, 1984. Recensie in Newsweek, 3 december 1984.

7 december 1984

Ik telefoneerde met Lex Poslavsky. Ik vertelde hem van het Alerdinck-initiatief en wat ik de laatste dagen had ondernomen. Hij reageerde dat de sovjets toch alleen maar kgb-mensen zouden sturen. Zijn emotionaliteit tegen het Alerdinck-project deed me denken aan hoe hij gevoelig tegenover zijn moeder⁴⁰⁷ zaliger staat. Zelfs zijn zoon Erik, toen hij hier logeerde, had het erover hoe gevoelig deze zaken bij Lex liggen. Maar Lex was in ieder geval gerust, ‘nu Ronald Reagan nog vier jaar in het Witte Huis zit.’ Het is een feit dat de drie graven Poslavsky, broers van zijn vader, door Stalin zijn geliquideerd omdat ze tsaristische officieren waren. Maar nu is het 1984.

De ongewone onaangenaamheid tussen ons die tijdens het telefoongesprek ontstond, zou een ongewoon vervolg krijgen. Ik vertelde namelijk Willem Brugsma te hebben gevetood ten faveure van André Spoor. Daarop begon hij een tirade tegen Spoor dat deze een kleurloze figuur is en dergelijke aantijgingen, waarop ik reageerde: ‘Je leest De Telegraaf. Je weet niet wat Spoor in de nrc schrijft. Hoe kan je dit nu zeggen?’ Waarop Lex kortaf zei: ‘Sorry, ik moet afbreken Wim. Ik heb een afspraak om 11 uur.’ Spoor is eigenlijk inderdaad kleurloos, maar ik zal niet vergeten dat hij in 1972, toen ik alleen stond tegenover Luns, hij een hoofdartikel in nrc Handelsblad

407 Mijn grootmoeder.

[p. 256]

zette dat ik gelijk had en dat de scheve schaatsen van Luns wel degelijk onderzocht dienden te worden. Overigens nooit gebeurd, natuurlijk. Een dergelijke botsing met Lex Poslavsky is echter hoogst zeldzaam.

Kees Buurman, die nu voor Karel de Graaf en de avro-televisie werkt, vroeg of ik een gesprek met Bouterse kon regelen. Ik zei voor 2.500 gulden mijn best te zullen doen, maar veranderde mijn aanbod en zei: ‘Als je mij op avro krijgt met het Claus-boekje, zal ik zien wat ik in Paramaribo kan bereiken en dan laat ik de 2.500 gulden vallen.’

‘Dat ruikt naar chantage, maar ik vind het een prima voorstel,’ antwoordde hij.

Ik belde dus Harvey Naarendorp, die zei dat deze zaken voortaan door Herrenberg of Wijdenbos werden geregeld. Hij gaf me de nummers. Ik belde Henk op, wat enigszins onwennig begon na zo lange tijd. Ik legde het uit. Hij antwoordde: ‘Ik vind Karel de Graaf een smeerlap, maar ik zal de bevelhebber niet beïnvloeden en hem zelf laten besluiten.’ Eigenlijk vind ik Karel de Graaf ook een arrogante kloot, maar Buurman is okay, die ken ik al jaren als adept van Enkelaar.

Newsweek bericht over de Rajneeshpuram in Oregon in de vs waar Bhagwan nu beschikt over 68 Rolls Royces. Zeer onfris voor ‘een ziener’. Er werd al 110 miljoen dollars in de commune geïnvesteerd. ‘Jesus saves, Moses invests, Bhagwan buys’, aldus de bumper stickers. Er wonen nu 6.000 volgelingen. Bhagwan denkt, dat tweederde van de wereldbevolking aan aids zal overlijden, daarom, schrijft het weekblad, moeten er ‘condoms and rubber gloves’ worden gedragen ‘during sexual intercourse’. Wie de commune tijdelijk verlaat moet melden of hij seks heeft gehad tijdens de afwezigheid. Als dat het geval is, wordt er een oranje kraal aan hun ketting vastgemaakt ten teken dat het deze persoon gedurende tien dagen verboden is seks te hebben. Na de berichten dat aids zou kunnen worden overgedragen via speeksel werd een order uitgevaardigd dat er niet meer mocht worden gezoend. De Sannyasins vinden het allemaal best. ‘Kisses, I have had them all my life. We will just rub our faces together,’ aldus Ma Prem Isebel. De Amerikaanse regering schijnt de groep liever te zien vertrekken. Er wordt aan een smoes gewerkt om de Bhagwan te kunnen uitwijzen. Ja, zo opereert Amerika.⁴⁰⁸

In drie kwartier samen met Enkelaar een aantal zaken voor het komende symposium geregeld. Carel noemde het initiatief de

408 Newsweek, 3 december 1984.

[p. 257]

Lurvinck Group. Ik zei: ‘Nee, dat moet je niet doen, laat het nou de Alerdinck Foundation heten.’ Hij belde Frans op, het was akkoord. Lurvink had over mijn ingeleverde rapport en de passage over een ‘general statement’ dat op de komende conferentie overeengekomen moet worden, gezegd tegen Riet van de Poppe:⁴⁰⁹ ‘Ik kreeg er tranen van in mijn ogen.’

Carel wilde echter wijzigingen in de opzet van het symposium aanbrengen. ‘Ik heb er nu Leo Kool en Ben Elkerbout als waarnemers ingezet.’ Wat ook weer een verrassing was die niet was afgesproken. Daarom zei ik: ‘Sorry, Carel, maar heb je gedacht hoe nbc en de Sovjettelevisie daarop zullen reageren.’ Dat kon hem niets schelen. Hij wist niet eens of hij wel met nbc in zee wilde gaan, ook al kwamen zij naar Zwolle: ‘Misschien wordt het wel cbs.’ De uitvoering van Alerdinck-projecten moest volgens Enkelaar door de nos worden uitgevoerd. ‘Dat is niet erg hoffelijk tegenover de Amerikanen en de sovjets, die je naar hier uitnodigt.’ En ik dacht: zonder de Amerikanen hebben we toch de faciliteiten en het geld niet om de plannen werkelijk uit te voeren.’

Onze conferentie stond in concept al op papier.⁴¹⁰ Ik wist niet wat ik zag toen ik opmerkte dat ik met Link van Bruggen tot rapporteur was gebombardeerd, en vrijwel onderaan het lijstje terecht was gekomen. Vanaf onze eerste ontmoeting was me verzekerd dat Lurvink, Enkelaar, en Oltmans, het driemanschap was dat de zaak had geïnitieerd. Wat ik toen echter niet wist, was dat de heren al een blauwtje in Moskou hadden gelopen. En tot de conclusie waren gekomen dat - wilde het plan slagen - ze gebruik zouden moeten kunnen maken van het vertrouwen dat ik tussen 1971 en 1984 in Moskou had opgebouwd. Maar nu was de buit binnen, en dus ik zakte tot de vierde naam vanonderen. Ik zei eerst niets.

‘Hoe ga je nu verder met Den Alerdinck?’ vroeg ik. Enkelaar nam een stuk papier en schreef:

Enkelaar - Lurvink - jij
ALERDINK FOUNDATION
Elkerbout - Kool

Hij zocht nog iemand, misschien Jan Herselman van Veronica, die de financiën zou gaan doen. Er zou een kantoortje in Londen komen en een kantoortje op het kasteel. Het klopte allemaal niet, maar ik hield me stil.

409 De secretaresse van Enkelaar.

410 Zie bijlage 66. De versie van 8 december.

[p. 258]

Ben naar Thermos gegaan; was aan een sauna toe.

Carel belde me in de avond op. Hij las het eindontwerp van het statement voor de conferentie voor. Ik heb er de nodige twijfels over, want voorzitter Spoor weet eigenlijk niets van deze zaken af, of van wat er al bekokstoofd is. Vervolgens vroeg ik met enige omzichtigheid dat ik me wel enigszins onwennig voelde omdat ik onderaan de lijst van het symposium was geplaatst. Hij gaf een antwoord wat niet alleen Enkelaar, maar mijn situatie anno 1984 perfect weergaf: ‘Wat had je dan gedacht!’ riep hij uit. ‘Adviseur “Alerdinck Foundation?” Dat ben je ook, maar je bent meer persoonlijk adviseur van mij. Wat had je gedacht, Willem, wanneer ik zou hebben gedaan wat jij wilt, besef je dan wat er morgen in Vrij Nederland zou staan?’

Hierin had hij gelijk. Mijn reputatie is sinds 1956 met vereende krachten vanuit Den Haag en elders systematisch afgebroken, zodanig dat zelfs Enkelaar niet anders dan in bedekte termen met mijn naam op de proppen durft te komen. Zonder mij was de komende conferentie helemaal niet van de grond gekomen, maar om verder geen onnodige tegenwind te incasseren, moet mijn medewerkerschap slechts in de marge genoemd worden. De naweeën van de affaire Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea. Te bespottelijk voor woorden, maar dit is Nederland.

Vanmiddag liep erin de Leidsestraat een lange, slungelachtige man, die me begon uit te schelden: ‘Willem Oltmans, imbeciel, vuile marxist!’ Hij riep het allemaal heel hard. Ik nam absoluut geen notitie van hem, maar hoorde hem nog achterna schreeuwen. Dàt is de naam die ik heb.

8 december 1984

Ik kon niet meer slapen en was al om 07:30 uur in de polders. Later speelde ik piano en dacht aan de adviezen van Eduard. Toen ik hem vertelde over de Alerdinck Foundation en hoe de intriges alweer van de grond waren gekomen, zei hij bijvoorbeeld: ‘Je moet je op die conferentie bepalen tot een opmerking van tijd tot tijd - no more.’ Waar haalt hij deze wijsheid vandaan? Of: ‘Als Lurvink je iets gaat aanbieden, hap dan niet meteen toe. Houd het in beraad. Ik ken jou. Doe kalm aan.’ Hij had kritiek op de laatste pagina van mijn rapport. Ook dat was in de roos. Ik heb het herschreven.

Vladimir Dounayev van de staatstelevisie en Michael Ozerov, redacteur van Sovjetskaja Rossia zijn gearriveerd. Carel Enkelaar, die de afgelopen dagen minstens driemaal de zin uitbracht: ‘Je wordt niet voor niets hoofd van de nos programmadienst’, zou André Spoor nader inlichten.

[p. 259]

Dounayev is overigens een zwaargewicht met de nodige internationale ervaring gebleken. Hij benadrukte vrijwel meteen dat het in Moskou niemand was ontgaan dat de Amerikanen de kat uit de boom keken en medewerkers vanuit Londen hadden afgevaardigd. Wat ontegenzeggelijk waar was. Tegen mij zei Dounayev zelfs: ‘Without you, they can forget the entire project.’ Hij vond het ook slim dat ik zelf naar Moskou was gekomen om de plannen toe te lichten, en niet had geprobeerd het via een telex te regelen. Ik nam beiden heren mee naar de Oesterbar en gaf hen de doelstellingen op papier. Ze slapen in het American Hotel en zouden tot woensdag willen blijven. Dat gaf hen de gelegenheid om de ambassade in Den Haag over de conferentie in te lichten. ‘Je weet, hoe dit gaat bij ons,’ aldus Dounayev. ‘Wanneer er positieve telegrammen uit Den Haag komen, dan komen die adviezen op nog belangrijker plaatsen in Moskou terecht dan Lomeiko of Korolev en dan kunnen we alleen maar sneller werken.’

Ik telefoneerde lang met André Spoor die net uit New York was gearriveerd. We liggen op één lijn. Ik denk in hem nog steeds een prima bondgenoot in dit spel van intriges en geklier te hebben.

Ik vroeg Eduard: ‘Doe je een schietgebedje voor me?’

‘Ik doe niet anders,’ antwoordde hij.

Ik ga nu op Schiphol William Rademaekers van Time afhalen, en dan zullen we in de Bentley van Lurvink naar Zwolle rijden.

Professor Nico Frijda gaat bij Cambridge University Press zijn boek The Emotions. uitgeven. Fred Backus sprak met hem.⁴¹¹ Sartre schreef er ook over.⁴¹² In zijn essay stelde Sartre dat emoties niet binnen in ons zitten, maar de plaats vormen waarmee we naar de buitenwereld kijken. Frijda is het met Sartre's stelling, dat emoties een manipulatie van de buitenwereld zouden zijn, niet eens. Hij ziet emoties als ‘primair een functionele manier om met de buitenwereld om te gaan.’ Frijda: ‘Emoties zijn niet alleen maar subjectieve gevoelens. Het zijn manieren om tegenover de buitenwereld te staan, of tegenover zaken waar men alleen maar aan denkt. Ze bepalen in hoge mate het gedrag.’ En verderop: ‘Als je emoties ziet als een proces van informatieverwerking en onderkent dat ze ergens voor dienen, dan moet je een machine kunnen maken die emoties heeft.’

411 NRC Handelsblad, 6 december 1984.

412 Jean-Paul Sartre, Esquisse d'une théorie des émotions. Oorspronkelijke uitgave: 1939 In het Nederlands: Magie en emotie: schets van een theorie van de gemoedsbewegingen, Boom, Meppel, Amsterdam, 1981.

[p. 260]

Backus vraagt of emoties soms een ontkenning van de werkelijkheid zijn. ‘Ja, de meeste pijn en angst die mensen voelen, heeft met het blijven vasthouden aan een illusie te maken.’ Dat is dus een waarheid als een koe, die lang niet iedereen zich realiseert, en vooral, die maar enkelen weten te organiseren. ‘Echt verdriet en echte wanhoop,’ aldus Frijda, ‘behoren tot de moeilijkste emoties om te hebben.’ Dit bewijzen de voorgaande pagina's rond Eduard Voorbach.

9 december 1984

Ben onderweg naar Zwolle met Rademaekers en Agnotti.

10 december 1984

Hotel Wientjes

William Rademaekers was een aardige kerel. We gingen rijsttafel eten en vervolgens reed Lurvinks blonde chauffeur Philip Diepstra, met een gemiddelde snelheid van 170 kilometer per uur, ons in één uur en vijf minuten naar Zwolle.

Carel Enkelaar - gesierd met decoratie op een zwart pak (te netjes) - verwelkomde iedereen. Ik was erg blij toen André Spoor arriveerde, ook vanwege zijn kaliber tussen alle typisch Hollandse scharrelaars. Lurvink besloot tot een late entrance, hij kwam drie kwartier te laat en zeilde binnen met een camel jas om zijn schouders, waardoor - inbegrepen wat hij uitstraalde - mijn eerste indruk van de man meteen al ongunstig was. Carel zei zijn hart te hebben vastgehouden over mijn eerste ontmoeting met Lurvink. Ik helemaal niet. Hij zal wel okay zijn, maar mijn rode lichten knipperden aan, en dat is een slecht teken. Hij is een anekdoten verteller - in dat opzicht dus ‘een concurrent’ - maar goed, we zullen roeien met de riemen die we hebben.

Gisteravond was er eerst een diner. Behalve Frans Lurvink en Carel Enkelaar waren aanwezig: André Spoor, Link van Bruggen (dus toch), Joe Angotti, William Rademaekers, Vladimir Dounayev, Michael Ozerov, en ik. Lurvink hield een toespraakje over het thema hoe geld kon worden ingezet om de vrede te helpen bevorderen. Dus als ondernemer had hij Carel gezocht en gevonden als entrepreneur in de media.

Hij bracht ook mij hulde en zei, dat ik een wereldrecord had gebroken door in drie weken een internationale journalisten-conferentie in elkaar te timmeren.

Carel droeg ook zijn steentje bij en zei dat, toen Lurvink hem om advies had gevraagd, hij Leo Kool en Ben Elkerbout had geraadpleegd. Tegen mij zei hij dat hij mij als eerste had inge-

[p. 261]

schakeld, maar al met al was Carel - een paar onwaarheden daargelaten - eerlijk.

Vanmorgen begaven we ons dus naar het kasteel. Lurvink koopt niet alleen oude failliet gegane fabrieken, maar kalefatert blijkbaar ook oude kasteeltjes op, en omdat hij eigenlijk geen smaak heeft, zag het er allemaal poenig en nouveau-richerig uit. De Pleyel-vleugel leek in ieder geval nergens op, onbespeelbaar. De conferentie was begonnen.

Om 12:00 uur gingen een boswandeling maken om de beraadslagingen even te onderbreken. Joe Angotti, met wie ik samen wandelde, zei: ‘We make fantastically fast progress, against all my expectations.’

11 december 1984

Zwolle

Lurvinks opgekochte plek



schijnt ooit het domein van de Van Dedems te zijn geweest. Omdat de Lurvinks geen familiewapen hadden, maar Frans zijn moeder blijkbaar wel, schijnt men er in geslaagd te zijn een mengelmoes van een en ander tot stand te brengen, welk merk nu aan de muren hangt, en in het tafelzilver is getjapt. De dinertafel was linea recta uit een Hollywood-film overgenomen, heel mooi, maar daarvoor was niemand naar Zwolle gekomen. Boven alle schilderijen en familieportretten brandden lampjes. Het huis was een soort museum; geen thuis waarin werd geleefd en gewoond. Nergens boeken natuurlijk, of tijdschriften, niets. Absoluut geen sfeer. Hopeloos dus. De vijver van de Van Dedems was prachtig. Lurvink stond er op deze aan de gasten te laten zien.

De zuster van Lurvink leidde de hele show. Een leraar van de hotelschool in Zwolle verschaftte de eterij en studenten van die school waren ingehuurd om te bedienen. Een Lurvink-koopje dus.

De conferentie zelf verliep prima onder voorzitterschap van de soepele, vriendelijk, de Quay-achtige schipperaar, André Spoor. Carel Enkelaar zat aan een bijzettafel met enkele heren en sprak er voortduren (te hard) doorheen wat zeer hinderlijk was. Carel was zenuwachtig, dat was duidelijk. Dounayev speelde de eerste viool aan Sovjetzijde. Angotti aan Amerikaanse kant.

Dounayev stelde voor een documentaire van een uur te maken over de beroemde ontmoeting van Sovjet- en Amerikaanse

[p. 262]

troepen bij de Elbe aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Leo Kool zei dat Henk Suèr van de nos ook een dergelijk plan koesterde en dat dit onderzocht moet worden.

Carel probeerde documentaire-ideeën die op Den Alerdinck werden bedacht onder de vleugels van de nos te schuiven, maar daar stak Angotti, gesteund door spoor, snel een stokje voor. Het moesten internationale producties te worden. Elkerbout en Kool dropen met zure gezichten af.

Ook vandaag sprak Carel Enkelaar tijdens het avondeten. Heel lucide zei hij: ‘We do not know where we are going, but we are making a positive start.’ Dounayev verklaarde tijdens een tafelspeech dat hij wel eens twee maanden onderhandelingen over een belangrijke zaak bijwoonde, terwijl er uiteindelijk geen overeenstemming werd bereikt over het maken van programma's. Op Den Alerdinck was in één ochtend een akkoord bereikt. Hij zweepte zichzelf tot een hoge staat van opwinding op, en leek elk moment in tranen uit te barsten. Ik ken dit fenomeen langzamerhand, met name uit Moskou, en begreep dat het met een korreltje zout moest worden genomen, en deel uit maakte van de vertoning.

Angotti, daarop eveneens tot tranen toe geroerd, vertelde dat nbc-televisie een soortgelijke gezamenlijke maaltijd in Moskou had georganiseerd. Aan het einde van die geslaagde partij was een Sovjettechnicus vergezeld van een tolk naar hem toe gekomen met de mededeling: ‘Als er een oorlog tussen onze landen komt en ik sta tegenover u, dan zal ik niet schieten.’

Frans Lurvink droeg ook zijn steentje bij. Hij vertelde altijd met succes door het leven te zijn gegaan, vooral financieel, en als gevolg daarvan was zijn ego navenant gestreeld. Maar deze dagen en deze bijeenkomst op Den Alerdinck had hem meer bevredigd dan enige andere dag in zijn leven. Want nu had hij voor het eerst iets bereikt: ‘(...) for the public good and the world in general.’ Hij leek het te menen. André Spoor was het later eens, dat hij wellicht oprecht was geweest.⁴¹³

Carel zat overigens tijdens het diner aan Angotti te vertellen dat ik hem voor de rechter had gesleept toen de nos mijn film met George de Mohrenschildt had zoekgemaakt. De nos - had volgens Carel - alleen maar drie waardevolle minuten van de 40 minuten durende opname bewaard omdat de rest van het materiaal over de drie chihuahua's van de familie ging. Angotti

413 Dat zou tegenvallen: het was Lurvink vooral te doen om het leggen van internationale contacten, die hij op deze wijze kocht. De val van het Kremlin naderde: Lurvink zag zo kansen om oude fabrieken in Oost-Europa op te kopen en nieuw leven in te blazen.

[p. 263]

leek te geloven dat de film verder geen waarde had gehad. Ik deed er maar het zwijgen toe. Overigens, al was André Spoor van mening dat Carel meeviel, in wezen zag hij hem toch als een patjepeeër. Ik ried hem aan zich op Lurvink te concentreren met het oog op het afstemmen van de meningen van deze heren op elkaar.

Ik zou de eerste vijfduizend gulden na afloop van dit samenzijn in Zwolle overhandigd krijgen. Dat werd niet nagekomen. Lurvink was onbereikbaar, ondanks alle telefoontjes van Carel om hem op te sporen. I had delivered the goods, en de conferentie in elkaar getimmerd, maar werd er niet op tijd voor betaald. Ik zei er niet teveel over, maar het geeft wel aan met wat voor mensen je bezig bent.

Er waren soortgelijke problemen met het aan beide Russen toegezegde daghonorarium; zelf met het uitchecken van de heren uit het American Hotel waren er strubbelingen over de betaling van de kamers.

Ben samen met André Spoor van Zwolle naar Utrecht getreind, waar hij naar Den Haag overstapte.

Peters première van Der Rosenkavalier onder Sir Georg Solti heeft plaats gehad en de Herald Tribune schrijft dat de voorstelling door koningin-moeder Elisabeth werd bijgewoond. Ik ben trots op Peter, die aan de uitvoering meewerkte en zal hem dit duidelijk zeggen.⁴¹⁴

Ik belde Henk Hofland, die zijn serie artikelen vanuit de ussr in zijn huis in Zuid-Frankrijk heeft geschreven. Hij had veel hulp gehad van Volodja Molchanov. ‘Ja, hij vertelde me, dat hij de la met ons dossier heeft open getrokken op de Sovjetambassade in Den Haag over het befaamde incident met De Telegraaf uit 1972,’ zei ik. Maar op de een of andere manier ontstond er een misverstand, want Henk antwoordde: ‘Wat is Molchanov een leugenaar. Jouw naam is niet gevallen in Moskou.’ Wat moet je er nu van denken? Ik geloof Henk (helaas), maar aan de andere kant, Molchanov kennende, die vrij open is in deze zaken, kan ik me niet voorstellen dat het incident met de Sovjetdiplomaten in mijn huis niet tussen hen ter sprake zou zijn gekomen.

Tot dusverre hadden we de eerste Alerdinck-conferentie bewust buiten de publiciteit gehouden. Oud-ambassadeur Romanov in Moskou had met kracht geadviseerd een communiqué uit te geven, want je houdt zoiets niet onder tafel, al was het alleen maar vanwege de inlichtingendiensten, die zoiets lij-

414 Herald Tribune, 11 december 1984.

[p. 264]

delijk toe zien, en hun kanalen kunnen gebruiken om de zaak in een ongunstig daglicht te stellen. Carel belde dan ook 's avonds op om te zeggen dat er gelekt werd en de zaak op straat zou komen.

Ik schreef Carel later in een memo teleurgesteld te zijn dat ik als enige niet betaald was voor wat ik had gedaan. Om maar niet te spreken over wat ik zelf had voorgeschoten.

De Haagse Post heeft een verhaal gehad over potenrammers: ‘Het Vliegenbos, vroeger was dat al zo, als je je verveelde dan ging je daar een poot (homo) tikken. Poten zijn een gemakkelijke prooi, als je moet kiezen tussen een beer van een kerel en een mietje, dan pak je toch een mietje?’ aldus deze homohater.⁴¹⁵ ‘Het loon van Lubbers en consorten gaat omhoog, maar mijn uitkering gaat naar beneden,’ zegt Rob. Ze mogen wel stemmen, maar op wie dan? Op Den Uyl en consorten. Die mogen ze wat Rob betreft ook op Pampus zetten. Op wie ze ook stemmen het helpt geen tering. Acht pagina's geklets van Lieve Joris. Je brengt er alleen maar meer criminele figuren mee op ideeën.

Cuba en de vs schijnen overeenstemming te hebben bereikt over het terugzenden naar Havana van 2.500 Cubaanse misdadige en ‘mental patients’, die in 1980 met de 125.000 Cubaanse vluchtelingen, die president Jimmy Carter binnenliet, waren meegekomen. Het zoveelste gebaar van Havana dat verder niets zal uithalen in de totale betrekkingen.⁴¹⁶

Wat me bijzonder veel genoegen doet, is dat Nicaragua, de Sandinisten en Daniel Ortega een klinkende overwinning behaalden bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. De regering in Managua stond volkomen in haar recht om een klacht tegen de vs in te dienen vanwege de Amerikaanse steun aan de fascistische contra's, en om die reden ook schadevergoeding kon eisen van de vs. Time spreekt van ‘een public relations moeras’ waar Washington in terecht is gekomen. De Amerikanen laten natuurlijk weten dat ze in dit geval niet ‘the compulsory jurisdiction’ van het Gerechtshof over zaken die Centraal-Amerika betreft zullen aanvaarden. Wat laten ze zich weer in de kaart kijken.⁴¹⁷ Ze schreeuwen moord en brand als anderen zich onttrekken aan internationale rechtspraak, maar als het ze zelf niet uitkomt, doen ze precies hetzelfde.

Union Carbide stelt 830.000 dollar beschikbaar aan de familie's van de meer dan tweeduizend doden, waaronder zeker 500

415 Haagse Post, 8 december 1984.

416 The New York Times, Bernard Gwertzman, 10 december 1984.

417 Time, 10 december 1984.

[p. 265]

kinderen, in Bhopal. Een schadevergoeding die een druppel op de gloeiende plaat is. Legertjes van advocaten in India en de vs hebben voor een totaalbedrag van 35 miljard dollar aan schadeclaims in behandeling genomen. Reeds zevenduizend personen hebben claims ingediend. Door het ongeluk was een gigantische en dodelijke gifwolk vrij gekomen.

13 december 1984

Brussel, Europa Hotel

Stralend zonnig weer. Ben hier met Eduard naartoe gereden en het zijn heerlijke dagen.

14 december 1984

Amerbos

Gisteren brachten we een bezoek aan mijn, nu, hoogbejaarde vriendin, Déliane de Ramaix-van Weede op Château Bouillon te Baulers, bij Nijvel.⁴¹⁸ Zij is nu 94 jaar en hoopt geen 100 te worden. We gebruikten tegen 16:00 uur een echt Belgisch goûter, zoals ik me dit herinner uit mijn kindertijd bij de Poslavsky's op de Villa des Maronniers in Sprimont in de Ardennen. Madame zat als altijd vol humor. Mevrouw de Ramaix is een dame van adellijke huize, die in deze tijd niet meer worden gemaakt. Every inch a lady en toch ook met de tijd meegegaan, gekleed in een lange zwarte broek en een blouse.

Desi Bouterse heeft gezegd dat Nederland binnenkort zal vragen om over de hervatting van de ontwikkelingshulp te mogen komen praten.⁴¹⁹ Als hij dat gedaan heeft, wat sterk valt te betwijfelen gezien dit bericht in De Telegraaf verscheen, zou het een stomme streek zijn, want nu - als dit voornemen zou bestaan - zal het zeker worden afgeblazen.

Marcel Haenen heeft op de achterpagina van nrc Handelsblad over mijn Claus-boekje geschreven.⁴²⁰

In The New York Times werd gewezen op ‘a return of enchantment, our desire for fantasy and science fiction (...) which is scary.’⁴²¹ Het is inderdaad beangstigend. De econoom en historicus Robert Heilbroner wordt als volgt geciteerd: ‘The expressions of fantasy that we are seeing in the culture are rising like antibodies to fight the disease of sterile rationality that prevails in our society.’ Betekent dit tevens het gevaar van ‘a drift towards authoritarianism,’ zoals de Times schrijft? Er zou een

418 Zie Memoires in de periodes 1925-1957, 1959-1961, 1964-68, 1971-1978, 1981

419 De Telegraaf, 14 december 1984.

420 Zie bijlage 67.

421 The New York Times, 27 november 1984.

[p. 266]

stroom van boeken en films verschijnen ‘reflecting undemocratic and medieval attitudes’ tot en met, wat zeer populair schijnt te zijn geworden ‘space-age fairy tales.’ Sciencefiction boeken maken de helft uit van de tien populairste boeken. Sommige van deze moderne ‘sprookjes’ verkopen tien miljoen exemplaren.

Er is sprake van een herleving van mythe en van mystiek. ‘Myth is a way of explaining good and evil and man's place in the universe: mysticism evades the riddle of good and evil, aspiring to offer a coherent world view by blurring the hard edges of reality with vague notions of oneness,’ aldus de Times. Vooral wanneer het blad schrijft dat ‘mankind needs myths, and we have been without them for a long time,’ vrees ik, dat er in de ruimte wordt gezwetst.

James Joyce en William Faulkner ‘incorporated myths into finely honed descriptions of daily life. (...) Today many of our leading writers avoid real-life settings altogether. They place their stories in a mythic past or future and infuse them with magical elements from Günter Grass to Doris Lessing to Isaac B. Singer and Umberto Eco.’

Ik ga op dit onderwerp in, omdat ik al heel lang het hanteren van sprookjeswerelden en onzin als een uiterst schadelijk bezigheid zie die de goegemeente alleen maar verhindert om met de werkelijkheid vierkant in aanraking te komen. ‘What has inspired today's return of mystical symbols and themes? Discussions with psychologists suggest that it may be provoked in part by a widespread, psychic malaise whose symptoms include a loss of vitality of the self and a sense of emptiness. “People do not feel real, and do not know what is real anymore,”’ aldus psycholoog Gil Katz. Psychiater Otto Kernberg meent: ‘The fascination with enchantment may be related to the social stresses growing out of the technological revolutions. It is possible that profound cultural changes induce mass-behavior that is less rational and more infantile.’ Hij vervolgde: ‘The pre-Oedipal stage is more primitive and is prone to fantastic distortions. There is a split between sadistic and idealistic drives.’

James Hillman schreef: ‘The shift from assembly-line industries to computers and robots has forced us to learn new skills and altered our living patterns. It has put us back in kindergarten, evoking the child in us all, good and bad qualities alike, including the power of renewal and of the imagination.’ Dus een terugkeer naar het Jungiaanse kind-archetype. Goethe schreef al over cultuur-historische cycli en volgens de cultuur historicus William Phillips ondergaan we momenteel weer een duikeling.

[p. 267]

The Enlightenment epoch is winding down to a rasping demise. There is no coherent vision guiding the culture and no uniform, shared set of meanings by which individuals can lend larger significance to their own experience or to the events of the world as a whole. ‘The result,’ says the cultural critic William Phillips, ‘is intellectual chaos - cacophony of contradictory opinions spreading all over the political and ideological map.’
The collapse of a coherent world view is, in my view, the root of the psychic numbness that many psychologists describe as the contemporary malaise. Moreover, it is this sense that things are unglued, that life and the world have lost their meaning, that is behind many of the widely expressed fears that there may not be a future for our children, that the quality of life is deteriorating, that the world will be annihilated by nuclear weapons or chemical poisons. Of course, there are real dangers today, but were we at the first stage of a cycle - at the beginning of the Enlightenment, for example - we would be able to tolerate such risks. There would be a sense of hope, not doom.
The emergence of archaic, mystical motifs in the culture today represents a groping effort to find a replacement for the world view we have lost. But it does not work. What Daniel Bell has said about religions is also true of the shaping of a world view: It cannot be manufactured by political theorists or religious demagogues, but must ‘grow out of the deepest needs of individuals, sharing a common wakening,’ and cannot be created by ‘engineers of the soul.’
Moreover, a subtle authoritarianism pervades the trend - for example, a feudal social order wherein lords have absolute rule by divine right, and larger-than-life heroes whose very existence discredits the notion of the equality of mankind. This may have ominous political and social implications. Individuals torn by anxiety and confusion always have a tendency to give up their freedom to half-baked ideologies and self-proclaimed messiahs, but that tendency is enhanced during periods of rapid social change, like today. Among those who are fearful of this possibility is Dr. Kernberg, who suggests that, at such times, people may easily fall under the spell of charismatic leaders who present ‘simple, grandiose ideas that can easily be communicated to the group. Their simplistic ideologies have a soothing, healing effect.’
The shaping of a new unifying vision will be a slow process, immune to tinkering or ready-made panaceas. We will have to live with confusion and uncertainty for some time. Our dilemma can be likened to that of the 14th century - what might be called another ‘fourth stage’ in Goethe's scheme - when there was a burst of mysticism as the old feudal order and the total dominion of the church were disintegrating. After that century of disorder and confusion, a new cycle began with the Renaissance and the Reformation.
For now, though, there are more questions than answers. The ‘true question,’ as Norman Mailer puts it, may be:
‘Is the spiritual air poisoned beyond repair? Is there no saving reaction in it? One sees a collective loss of energy, which is a reflection of factors so huge they are beyond comprehension. The economic index goes up, but human energy recedes. I expect that we're going to have odd convulsions, surrealistic events, that terrorism will increase.
The situation is not entirely without hope. There may be vast potential out there. I don't see the way yet. There is a thinning of the mist, but no light yet....’

Warempel, Matroos Vos, het liefje van Gerard Reve haalt de omslag van Haagse Post met een zwoel gekleurd bloot bovenlijf.⁴²²

‘Voor de aanvang van het gesprek, dat plaats vindt in zijn flat te

422 Haagse Post, 15 december 1984. Matroos Vos is het alias van Joop Schafthuizen.

[p. 268]

Schiedam, schiet Joop Schafthuizen nog snel even in een andere broek, waardoor een paars-lila gestreept onderbroekje zichtbaar wordt,’ zo meldt Tom Rooduijn in gesprek met de legendarische Matroos Vos van Gerard Reve, de nationale volksschrijver. Hij treedt op als ‘secretaris, archivaris en penningmeester van de B.V. Gerard Reve’, zijn gevleugeld uitspraak is: ‘Ik doe niets buiten mijn man om.’ Als ik zo'n reportage lees ben ik zeer dankbaar met een vriend als Peter, en ook Eduard.

15 december 1984

Ambassadeur Henk Heidweiller gaat alweer vertrekken. Carlo Spier wordt zijn opvolger, dus weer een vertrouweling van Bouterse op die post.

Wim Klinkenberg belde. Het artikel van Haenen in de nrc over mijn Claus-boekje vond hij ‘verschrikkelijk.’

Er wordt weer zwaar met mijn telefoon geklierd: ik belde André Spoor en kon hem niet verstaan.

Stuart Gold, de advocaat van Ariel Sharon tegen Time heeft gezegd dat het blad bereid is een correctie te overwegen of het terugnemen van het artikel. Dan vervalt het uitbetalen van een schadevergoeding van 50 miljoen dollar die geëist werd.

Alfred Vierling belde: ‘Jij hebt toch wel invloed. Bastianen van de Volkskrant is (na mijn pleidooi - W.O.) toch bereid een brief van Vierling over de dieren en het ritueel slachten ervan te plaatsen.’

De Volkskrant schrijft dat Desi Bouterse bereid is in overleg te gaan met het Surinaamse verzet in Nederland. Maar André Haakmat brengt de klad in dit bericht met het volgende: ‘Alleen Fred Derby is naast de militairen voorstander van de hervatting van de ontwikkelingshulp. Niemand heeft ons verder gevraagd hier te pleiten voor hervatting van de hulp want ie-

[p. 269]

dereen vreest terecht dat Bouterse het geld toch alleen maar gebruikt voor wapenaankopen.’ Afgezien van het feit dat dit niet waar is, laat het de onbetrouwbaarheid van Haakmat zien, die enerzijds van de daken schreeuwt met Bouterse te willen spreken maar anderzijds steken onder water blijft geven als: ‘De missie kwam zeer enthousiast terug, maar ik weet wat Bouterse voor een charmeur kan zijn in een direct gesprek.’⁴²³ Josje Hagers komt op de voorpagina van De Telegraaf met foto's van het vorstelijke jachtdebuut van de zeventienjarige kroonprins Willem Alexander. Koningin Beatrix en prins Claus organiseerden het festijn op de Koninklijke domeinen met prins Bernhard en Pieter van Vollenhoven als boven-jachtmeesters. Ook koningin Sophie en koning Juan Carlos van Spanje waren aanwezig, net als Martin Schröder en Caspar von Oeynhausen. Drie wilde zwijnen was de buit. Tijdens het gehele jachtseizoen zullen er 325 wilde zwijnen, 250 edelherten, 175 damherten en 24 reeën worden afgeschoten. Wat een blamage. Ik probeer opnieuw familiestukken uit te dunnen. Er ligt nog een berg boeken, meestal in het Latijn over Romeins recht, die van mijn vader waren, en die ik in godsnaam maar naar antiquariaat van Gendt zal brengen. Want ik kan er op den duur niets mee. Er is een prachtig fotoalbum met gouden letters bedrukt, gevuld met ansichtkaarten van een autoreis die op 8 augustus en 9 september 1909 door mijn grootouders werd gemaakt van Den Haag, naar Luik, Aarlen, Koblenz, Darmstadt, Baden-Baden, Titisee, Grindelwald, Luzern, Zürich, Belfort, Parijs, Kamerijk, Brussel en Den Haag. Ik vond een klapper met zoveel aantekeningen in het handschrift van mijn vader dat ik dit niet weg kan doen.

Twee miljoen Amerikanen zouden aan schizofrenie lijden. De symptomen zijn: ‘confused thinking, disturbed perceptions, such as hearing voices and a preoccupation with illogical ideas and fantasies.’ Er wordt veel aandacht besteed aan kinderen van schizofrenen. Ook bestudeert men hoe kinderen met niet schizo-ouders toch zelf schizofreen worden. ‘What characterized their parents,’ schrijft Daniel Goleman, ‘that they habitually gave their children confusing and negative messages.’⁴²⁴ Er is een biografie over August Strindberg verschenen.⁴²⁵ Hij was driemaal getrouwd. Hij schijnt ‘an uncontrolled hatred and disgust for in particular women, and for female sexuality in

423 De Volkskrant, 15 december 1984.

424 The New York Times, 11 december 1984, Daniel Goleman.

425 Olof Lagercrantz, August Strindberg, Farrar Straus & Giroux, New York, 1984. Besproken in The New York Times, 8 december 1984, door Eva Hoffman.

[p. 270]

general’ te hebben opgebouwd. Volgens de biograaf zou dit zijn voortgekomen uit Strindbergs ‘internal battle between his acute awareness of his own femininity and his desire to be no less than a Nietzschean Superman.’ Zou dit waar zijn? ‘Strindberg would not have become the artist he was had he not been driven by a strong urge to tell the truth - and that truth was often vastly more complex than simple outrage would allow.’

Ik maak me al lange tijd zorgen over dit verschijnsel van geklets, over wie en wat je bent geweest, nadat je de rit hebt uitgezeten en niet langer in staat bent leugens over het afgelegde parcours recht te zetten.

Ik was met Peter in de polders. Later hoorde ik hem beneden in zijn kamer zingen. Het klonk mooi. Hij is ‘in excellent spirits’. Vreemd, dat ik naar hem luister, en niet zijn eigen vader of moeder. Hij gaat een auditie doen in De Brakke Grond.

Toen ik tegen André Spoor zei dat ik de indruk had dat met Reinoud Roscam Abbing, Michiel Bicker Caarten en Marcel Haenen een waardevolle nieuwe generatie journalisten bij de nrc was gekomen, antwoordde hij: ‘Maar ze hebben ook heel wat proleten aangetrokken.’ Hij had, wat dat betreft, ook nog steeds problemen met Enkelaars proleterigheid. Ik zit daar al twintig jaar mee opgescheept bij de nos. André wil op 16 januari eigenlijk terugtreden uit het Den Alerdinck-initiatief.

17 december 1984

Peter kwam tegen 22:00 uur thuis van zijn auditie en was nog steeds ‘very high’. Hij verklaarde me dat dit de reactie was op twee dagen opwinding vooraf. Hij had dus een lied gezongen dat in eerste instantie mislukte, en hij was opnieuw begonnen. Men had hem 25 minuten aangehouden. Hij had een bandopname van de auditie gemaakt. Hij had me ook al direct na de auditie gebeld. Hij was me zeer dankbaar dat ik deze auditie had geregeld en herhaalde dat nogmaals voor hij om 15:15 uur met de bus naar Schiphol vertrok. Ik begon me nu al zorgen te maken over hoe het hem zou raken, als hij niet zou geselecteerd worden. Maar goed, hij zit intussen bij de Royal Opera in Covent Garden op rozen. Vanavond treed hij weer op in Der Rosenkavalier.

Een nieuwjaarskaart van Dewi Sukarno verraste me, vooral omdat ze voorstelde dat ik naar Indonesië zou moeten komen. Zij benadrukte dat ik als Nederlander geen visum meer nodig heb voor dat land. Maar zou ik worden binnengelaten?⁴²⁶

426 Zie bijlage 68.

[p. 271]

André Schneider zit nu voor onze ‘zaken’ in Qatar, allemaal op introductie van mijn vriend Abdelkadir Chanderli, oud-ambassadeur van Algerije.⁴²⁷

Michail Gorbatsjov is in Londen en charmeert vele verstokte anti-rode conservatieven, inbegrepen de ijzeren dame Margaret Thatcher. Hij lijkt steeds meer de tweede man naast Tsjernenko te zijn. Kon ik hem maar filmen.

427 Zie bijlage 69.

18 december 1984

Peter en ik keken afgelopen zondag⁴²⁸ naar een gesprek op televisie bij vpro-literatuur met Hans Warren, Maarten 't Hart en Alfred Kossman over autobiografieën en dagboeken. Warren zei dat hij zich voelde als de grondlegger van de dagboekschrijverij. Maar eigenlijk ging er niets van hem uit, evenmin van de anderen. Misschien leek Kossman nog de belangrijkste persoonlijkheid van de drie. Ik laat ze maar praten. De eersten zullen de laatsten zijn.

Ik ben met Wim Hazeu in Lage Vuursche een uitsmijter gaan eten. De omslag van het eerste deel van de Memoires is gereed. Hij begon weer over het openlijk noemen van namen, maar ik laat me door dergelijke ‘angsten’ om het beestje bij de naam te noemen niet van de wijs brengen. Hij zei nog: ‘Het paleis heeft Claus-boekjes laten halen.’

Als ik in Lage Vuursche ben, borrelen steeds de dierbare herinneringen op van de vele uitjes met mam - de honden mee - waar ze dan zo intens van genoot.

Wim wilde overigens proberen ter promotie een dubbelinterview met Henk Hofland te regelen om over ‘vroeger’ te spreken op televisie. Maar Henk, wetende hoe een slechte naam ik heb, zal zich ‘als vriend’ niet met me willen vertonen op de buis.

We reden langs de drukkerij. Ik sprak met de ontwerper van de Claus-omslag. Ik zei dat ik mijn naam liever in kleinere letters zou hebben gezien. Ontwerpers hebben geen smaak. Hazeu benadrukte opnieuw dat ik een zakelijke agent moest hebben. Hij vond het walgelijk dat Lurvink en Enkelaar mij nog steeds niet hadden betaald voor het regelen van Alerdinck I. ‘Enkelaar is geslepen,’ aldus Wim. ‘Ik zat eens op een diner naast hem. Hij vroeg of ik een vuurtje van hem wilde hebben. “Ja, maar verder niets.”’⁴²⁹

428 16 december.

429 Hazeu zou zich zelf in de loop der tijd ook meer als zakenman dan als uitgever profileren

[p. 272]

Ik heb een gesprek geregeld tussen mijn vriendin mevrouw Hazeu-Sloos en Wim Hazeu. Zij schrijft nu eenmaal, en misschien kan hij haar uitgever worden.

Brigitte de Sainte-Croix belde om mij te verzekeren dat Eduard ‘un élève très rare’ was. Het klonk me als muziek in de oren, maar dat wist ik dus al.

19 december 1984

Lurvink vertelde dat na de Alerdinck conferentie er twee heren van de bvd op bezoek waren geweest. Nadat hij mijn naam ter sprake had gebracht, zei hij, dat ik er bij hen ‘helemaal niet zo slecht was afgekomen.’ Ze erkenden, dat ik in het Claus-boekje het voor hem had opgenomen, ‘maar iedere keer dat je ontkent dat Claus homo is doet dit toch pijn.’

Lurvink heeft onze think-tank nu als volgt in elkaar gezet: Hij is de voorzitter, Carel staat aan het hoofd van de ‘electronic media’ en André Spoor is hoofd van de schrijvende pers. Ik telefoneerde met André vóór hij naar Zwitserland vertrok. Hij vertelde tegen Lurvink gezegd te hebben: ‘Ik ben er nu in, laat mij dan ook als geweten van de club optreden.’

Robert Fack, die als jong diplomaat met Leopold Quarles van Ufford en ambassadeur F.C.A. baron van Pallandt⁴³⁰ mijn gast was op Yale University - waar ik, als voorzitter van de Yale International Club, hen een anti-Sukarno-verhaal liet afsteken, pro politieke acties tegen Indonesië - is nu aan zijn laatste post bezig als ambassadeur in Londen. Daan Dijksman interviewde hem.⁴³¹ Keurige mijnheer, brave diplomaat, zal nooit iets doen wat niet in de voorschriften past en maakte hiermee een glanzende carrière op Buitenlandse Zaken. Ook mijn vriendin barones Jacqueline de Gunzburg is met hem bevriend en logeert regelmatig bij hem in Londen.

Lex Poslavsky schrijft over onze think-tank: ‘Jouw rapport over de Alerdinck Foundation bevestigde mijn wantrouwen maar ik geeft toe, dat de pro-sovjet tendentie uitstekend verhuld verpakt is.’ Hoe is het mogelijk dat een begaafd psychiater dit initiatief van ons uitlegt als pro-sovjet. Ik begrijp zoiets niet.

Ook is Poslavsky nu nogal sceptisch over Alice Miller: ‘Ik ben bang dat zij over haar hoogtepunt heen is en in een modestroom terechtkomt, die de laatste jaren opnieuw de kop opsteekt.’ Hij omschrijft die modestroom ‘als bepaald niet ten gunste van het kind, dat geholpen moet worden. In het verlengde hiervan lag de antiautoritaire opvoeding waarvan de ge-

430 Floris Carcilius Anne baron van Pallandt.

431 Elseviers, 8 december 1984.

[p. 273]

volgen thans op de welzijnsmarkt komen: disasters!’ Hij eindigt: ‘Please excuse my pessimism.’

Advocaat Voetelink: ‘Noem mij zaterdag bij je optreden bij Sonja liever niet...’

André Haakmat belt om te vertellen dat de auto van een van de vrienden van het Surinaamse verzet, die met Bouterse is gaan praten, in de fik is gestoken ‘als laatste waarschuwing’. Daniel Goleman schrijft over ‘Freudian slips, which betray a darker hidden meaning.’⁴³² De Weense psychiater was geneigd verborgen betekenissen te zien in iedere verspreking. Cognitieve psychologen herroepen dit. Zij bestuderen nauwkeurig ‘how the mind registers information and directs activity.’ Wanneer ik Peter met Theo (mijn broer) aanspreek en omgekeerd, wat zeer veel gebeurt, beweert Lex Poslavsky dat dit een gebrek aan concentratie is. Ik denk dat het meer is. Veel meer dan absent-mindedness, want Theo en Peter behoren tot mijn allernaasten, wat dus geen toeval is als ik ze met elkaar verwar. Freud zelf schreef dat: ‘Such psycho-physiological factors as excitement, absent-mindedness and disturbances of attention will clearly help us very little towards an explanation. They are only empty phrases, screens behind which we must not let ourselves be prevented from having a look.’

Harford Montgomery Hyde heeft een boek geschreven dat binnekort wordt gepubliceerd over Lord Alfred Douglas ook wel ‘Bosie’ genoemd, de zoon van een half-krankzinnige Schotse lord, op wie Oscar Wilde hopeloos verliefd werd. Bosie zou de directe aanleiding van de ondergang van Wilde worden. Bernard Shaw en Frank Harris probeerden Wilde van verder procederen af te houden en adviseerden hem tijdig het land te verlaten. Het is een overbekende geschiedenis. Psychohistorici zouden eens moeten uitknobbelen wat Wilde bewogen kan hebben zijn zelfvernietiging systematisch zelf te bewerkstelligen.⁴³³

432 The New York Times, 27 november 1984.

433 Harford Montgomery Hyde, Lord Alfred Douglas, a biography. Dodd, Mead, New York, 1985.

20 december 1984

Belde René Solleveld op om te weten te komen of Peter zou worden aangenomen voor de Jan Cremer musical. Hij wilde Peter erin hebben. Jan Cremer had hier ook iets over gezegd, maar het uiteindelijke besluit was nog niet gevallen.

Ik ontmoette Reinoud Roscam Abbing bij Keijzer. Hij vertelde dat er zeer veel te doen was geweest over het artikel van

[p. 274]

Marcel Haenen over mijn Claus-boek van. ‘Hij kende kennelijk jouw voorgeschiedenis niet.’

‘Heeft dat wat te maken met het boekje dat ik schreef? Dus ik ben er mee door de mazen geslopen?’

‘Dat kun je wel zeggen,’ aldus Reinout.

Het blad Aktueel is met het artikel van Leon Zoeteman op de proppen gekomen.⁴³⁴ de wonderlijke wegen van een onbegrepen journalist: willem oltmans, een geaffecteerde steekmug, met als tussenkop: ‘Rangen en standen bestaan voor mij niet: de koningin is voor mij even belangrijk als de werkster,’ (die lieve mevrouw Hornkamp, die vele jaren Amerbos voor me redderde.) Het is eigenlijk nog waar ook, waarbij bovendien het accent eigenlijk eerder valt op mevrouw Hornkamp dan op Beatrix. Feitelijk is de foto bij het artikel de enige niet vervalste pagina. De reportage wemelt van de onwaarheden en onnauwkeurigheden, zoals gewoonlijk.

Harry Stack Sullivan was in de jaren twintig en dertig een beroemde psychiater in Washington. Een tijdje terug verscheen er een biografie over hem: ‘Sullivan,’ zegt psychiater Robert Coles in The New York Times,⁴³⁵ ‘was one psychiatrist who knew that poverty and injustice could undo even fairly solid minds: could make decent, honorable and conscientious men and women become apprehensive, doubtful of their worth: could prompt aberrant, mean-spirited, even criminal behavior.’ Sullivan overleed in 1949 tijdens een missie in Europa, waarbij hij zich inzette tegen het gebruik van atoombommen (na Hiroshima en Nagasaki). Sullivan bleef ongetrouwd en Coles spreekt van ‘episodic homosexuality’.

Ik krijg Sputnik van september 1984 toegezonden met zes pagina's tekst uit mijn boek met Georgii Arbatov daarin overgenomen.

434 Actueel, 29 december 1984. IN TEKST MET EEN K.

435 The New York Times, 7 maart 1982. Helen Swick Perry, Psychiatrist of America, The Life of Harry Stack Sullivan. Belknap/Harvard, Cambridge, 1982.

21 december 1984

Joe Angotti zond een telex met het standpunt van nbc versus Den Alerdinck.⁴³⁶

Eduard kwam om tien uur mij en alle boeken van mijn vader over Romeins recht ophalen om naar Van Gendt te brengen. Er is in maart een veiling. Ze worden als collectie aangeboden. Ze adviseerden om er twaalf bij Veilinghuis de Zon te laten veilen, wat ik heb gedaan. Eduard zag eruit om aan flarden te

436 Zie bijlage 70.

[p. 275]

raggen. Hij droeg laarzen, een grijze corduroybroek en trui. Zijn haar is nu langer.

Later lagen we boven in elkaars armen, maar hij wilde het niet verder laten komen. Hij verkleedde zich in zijn Transavia-uniform, want hij had een vlucht.

Motke Chanoeka belde vandaag met de mededeling: ‘Tussen jou en mij, geef ik prins Bernhard gelijk. Er is in Suriname niets te beginnen...’ Bedoelt hij dat alles voor niets was?

Droogleever Fortuijn gaat met pensioen en D. den Hertog neemt het dossier Oltmans over. Hij zond prompt de eerste zeurbrief voor 5.144,10 gulden, waar hij zeker naar kan fluiten.⁴³⁷

De Algemene Vergadering van de vn heeft met 147 tegen één stem, die van Amerika, besloten dat door zal worden gegaan met het publiceren en uitbreiden van een 273 pagina's grote gids inzake een lijst met de ‘500 potentially dangerous products that are banned, restricted or have failed to win approval in any one of 60 countries.’ Washington stemde tegen, omdat ze de 89.000 dollar, die hiervoor begroot werd verspilling vinden. Dat zegt dan het rijkste land ter wereld. Ze liegen natuurlijk. Ze hebben heel andere en sinistere reden, als gewoonlijk. Ze willen vrij zijn om iedere smeerlapperij, die in hun hoofd kan opkomen, rustig te kunnen uitvoeren.⁴³⁸

In Florida zijn twee menselijke schedels gevonden die zevenduizend jaar oud zijn. De hersens binnen de schedels waren grotendeels in tact. Zij bevatten nog bruikbaar dna voor onderzoek: ‘The threadlike molecules that contain the information controlling cell construction function and heredity.’⁴³⁹ Dat zou wat voor Delgado in Madrid zijn.

Ik had Hans van der Voet van de Rijksvoorlichtingsdienst geschreven of het waar was, dat zijn organisatie kritiek op mijn Claus-boekje had gehad. Hij antwoordde dat een waardeoordeel op een boek van mij van de zijde van de rvd ongepast zou zijn.⁴⁴⁰

Peter arriveerde vanavond uit Londen en at als een leeuw. We vergaten zelfs de wijn. Toen ik naar bed ging, reed hij nog de polders in. Hij zei dat hij nooit zou vergeten, toen we laatst in de polders reden en zijn fiets een lekke band kreeg, dat ik tegen

437 Zie bijlage 71

438 The New York Times, Stuart Diamond, 19 december 1984.

439 The New York Times, Walter Sullivan, 15 december 1984.

440 Zie bijlage 72. In 1995 zou Van der Voet mij meedelen dat ik - omdat ik Bon Voyage, Majesteit had geschreven - niet mee mocht met het staatsbezoek van koningin Beatrix naar Indonesië. Toen zou een waardeoordeel wel van kracht zijn. Ik verloor daardoor voor 15.000 gulden aan opdrachten.

[p. 276]

hem had gezegd: ‘Oh, Peter, sorry.’ Zowel mijn vader als mijn moeder zouden hetzelfde hebben gezegd. Hij is toen bij me achterop gaan zitten met zijn fiets aan de hand.

Ook Peter wordt woedend, als er in termen van ‘rehabilitatie’ gesproken wordt, bijvoorbeeld door Carel Enkelaar. Volgens Carel zou er door mijn werk voor Den Alerdinck conferentie een rehabilitatie voor mij in de lucht zou zitten. Voor wat?

22 december 1984

Enkelaar liet me vanmorgen onverwachts halen. We hadden een uitstekende bespreking van twee uur. Hij had een nieuwe schets gemaakt van het Alerdinck-bestuur, waarbij Link van Bruggen en ik naast hem als adviseurs waren geplaatst. Link was erg emotioneel geworden over de geringe rol die hij nu speelde. Hij had zelfs gehuild, zei Carel. Hij wilde een prominentere rol spelen. Ik kreeg de tienduizend gulden, en tekende ervoor. Liny had balkenbrij voor Peter en mij gemaakt, wat denk ik niet te vreten is. Zij vond Lurvink veel te goed voor de mensheid. Hij zou volgens haar tegen zichzelf in bescherming moeten worden genomen.

Carel vond Ron Wunderink van de klm ‘inderdaad glibberig’ en raadde me een gesprek met Jan de Soet aan. Ik mocht zijn naam als introductie gebruiken. Ik gaf Carel een Claus-boekje en schreef erin: ‘We finally made it, like Gerard Croiset always wanted it.’ Waarmee ik bedoelde dat we nu via Den Alerdinck toch samenwerken, buiten de nos om. Hier kan Den Haag nu eens geen stokje voor steken.⁴⁴¹

Enkelaar zei over de aanstaande uitzending van Sonja op zaterdag: ‘Ik wilde dat ze je nu eens op televisie zouden kunnen zien zoals de werkelijke Willem Oltmans is.’

Eduard en Jan Cremer belden om me succes te wensen vanavond.

441 Dat was een misrekening; de BVD zou Lurvink een aantal keren bezoeken.

23 december 1984

Ik weet niet hoe het gisteravond is gegaan. Peter, die mee was, zei: ‘Perfect’. Maar zelf weet je het nooit. Hij vond het overigens niet professioneel dat ik zelf aan iedereen na afloop vroeg hoe ze het hadden gevonden. Ik geloof dat ik ontspannen en correct een aantal punten naar voren heb gebracht. Ook ben ik wat mejuffrouw Buringh Boekhoudt betreft binnen de perken gebleven. Zij verdiende het echter genoemd te worden, ook al wilde ze dat ze volkomen zou worden weggecijferd.

[p. 277]

Ik vergat na afloop zowel mijn dagboek als het carnet van Eduard. We waren al halverwege het Sonesta hotel en moesten dus eerst terug met de taxi. Het was gevonden en lag in De Meervaart op de kamer van Sonja Barend. Ik haastte me naar boven. Peter wachtte beneden. De trap weer afkomende haastte ik me opnieuw, en riep naar hem ‘hier ben ik,’ maar keek niet uit en lazerde van de trap af. Ik wist dat ik wat gebroken had. Het restaurant van Sonesta sloot om 22:30 uur, dus liepen we naar restaurant Bacchus. We aten wat en gingen vandaar regelrecht naar het ziekenhuis in Noord. Ik moest toen zelfs in een rolstoel door Peter worden geduwd. Mijn rechterhandpalm was paars, maar was okay. Er bleek echter wel een middenvoetsbeentje gemeen gebroken te zijn. Er werd dus een gipsverband aangelegd.

Peter was engelachtig na mijn ongeluk. Wat hij niet begreep was waarom ik hem er vanavond niet bij betrokken had, terwijl we toch vroeger samen eens bij Sonja thuis waren geweest. Ik had hem noch even bij Sonja, noch even bij Ellen Blazer gebracht, terwijl die mogelijkheid er wel was. Ik begrijp het zelf ook niet, waarom? Ik heb er op vele manieren sorry voor gezegd. Peter vond dat ik er erg correct en absoluut niet nichterig op televisie had uitgezien. ‘De tijd dat je je steeds opwond en vele malen “schat” zei ligt nu achter je. Dit was prima.’

De bejaarde zuster van mijn moeder, tante Jetty, vond echter dat Buringh Boekhoudt toch teveel naar voren was gekomen.

‘Zij sprak altijd vertrouwelijk met jou, en dat was nooit bedoeld om naar buiten te komen. Ik verweerde me dat ik ook bij Sonja had benadrukt, dit onderwerp altijd met discretie te zullen benaderen en alleen als het functioneel was, ter sprake zou brengen. ‘Maar indien Beatrix iets aan haar vertelde, en juffrouw Boekhoudt aan jou, mag je dat nooit naar buiten brengen,’ aldus mijn tante. Dat is de optiek van de oudere generaties tegenover een majesteit.

Peter zei in de taxi op weg naar De Meervaart: ‘Wat je duidelijk moet maken bij Sonja is hoe mensen in hun jonge jaren worden geconditioneerd. Ideeën schieten wortel in de emotionaliteit. Hierdoor wordt met het verstand, dus intellectueel, beseft dat iets idioot is, maar men is niet in staat dit emotioneel te decoderen. Emotionaliteit is de basis van hersenspoel-methoden.’ Zoiets spuit Peter er tussen neus en lippen uit en dan denk ik: wat zonde dat hij niet in deze richting is doorgegaan in zijn leven.

Lex Poslavsky belde. Hij vond juist niet dat Buringh Boekhoudt te veel in de schijnwerpers had gestaan. Hij vond de uit-

[p. 278]

zending uitstekend. Hij had Sonja zelfs ‘erg goed’ gevonden, en vroeg zich af of hij in het verleden niet al te bevooroordeeld ten opzichte van haar was geweest. ‘Toen je zei dat Claus niet op je radar kwam, dacht ik,’ aldus mijn oom de psychiater, ‘we hebben in je dagboeken nog niet voldoende belicht wat extraversie en introversie betekenen. Daar moeten we nog eens over spreken.’

Carel en Liny Enkelaar hadden me samen een negen en een half voor mijn optreden bij Sonja gegeven. ‘Een herbouwde Willem Oltmans?’ vroeg Enkelaar zich af.

Wim Hazeu reageerde op het televisie optreden aldus: ‘Toen Sonja zei, Willem Oltmans heeft een boek geschreven dat niet Claus gek is, maar wij, dacht ik, de kassa rinkelt...’

John van Hagen, mijn voormalige duikbootvriendje: ‘Het was de eerste keer dat ik Sonja zag, en zij niet zelf volledig het beeld beheerste, want dat deed jij.’ Hij had met enige trots gekeken.

‘Jij bent eigenlijk een universeel mens,’ vervolgde hij. ‘Rangen en standen gelden niet bij jouw geestelijke criteria.’

Bibeb belde en toen zij hoorde dat mijn eerst deel Memoires in 1985 zal uitkomen vroeg zij of ik haar dan wilde waarschuwen, want dan wilde ze voor een tweede keer een interview maken.⁴⁴²

Oud-ambassadeur Sukrisno van Indonesië: ‘Wim, ik heb je gezien, je was heel waardig.’ Egbert en Yvonne Kunst: ‘We bewonderen hoe je het hebt gedaan.’

De eerste reacties lijken gunstig.

Jane Brody schrijft, dat ‘eenzaamheid’ in de vs tot ‘een nationaal epidemie’ is uitgegroeid.⁴⁴³ Sociologen en psychologen constateren dat in een hoogontwikkelde technologische samenleving ‘many workers interact more with machines than with other people.’ Brody onderscheidt het verschil tussen ‘loneliness and being alone.’ Je kunt je in een kudde even alleen voelen als wanneer je alleen thuis zit. ‘And those who choose sollitude may never be lonely.’ Dit is een zin om te onthouden, want dat is mijn positie ten voeten uit. ‘Loneliness is a state of feeling unconnected to other people, of wanting to be with someone who isn't there, of having no one to turn to.’ Robert Weiss, socioloog aan het M.I.T. in Boston schreef het volgende: ‘Emotional loneliness, earmarked by an absence of an intimate attachment, such as a love relationship or marriage is one aspect: social loneliness, characterized by the absence of a community or network of friends to whom you feel attached

442 Zij hield woord. Zie Vrij Nederland, 30 juni 1985.

443 The New York Times, 6 april 1983.

[p. 279]

the other aspect.’ Volgens Weiss zijn beiden aspecten onmisbaar om een gevoel van eenzaamheid te helpen voorkomen. Wat opvalt is dat therapeuten en andere specialisten het als een euvel en mankement zien, wanneer iemand zich eenzaam zou voelen. Ik heb zeker momenten van eenzaamheid gekend, vooral wanneer ik in een staat van verliefdheid verkeerde en onrealistische verwachtingen koesterde van een relatie met een ander. Maar loneliness as such heb ik eigenlijk van meet af aan als een zegen gezien. De specialisten zeggen allemaal, vrijwel unaniem, dat dit voortkomt uit onaangepaste ideeën omtrent de menselijke samenleving. Terwijl ik steeds vasthoud aan het oogpunt dat juist omdat de werkelijkheid van die samenleving is zoals de bewust eenzame deze ziet, eenzaamheid te midden van het gekkenhuis van de wereld de enige passende, mogelijke en juiste wijze is om enigszins ongeschonden te kunnen overleven.

24 december 1984

De 21ste had Joe Angotti bericht dat zijn baas, Larry Grossman het Elbe-televisieproject van Den Alerdinck had getorpedeerd. Grossman was persoonlijk bevriend met minister George Shultz, en die had hem geadviseerd niet in een samenwerkingsverband met de Sovjet Staats Televisie verwikkeld te raken. Ik moest deze tijding overbrengen aan Dounayev. Ik sprak telefonisch een kwartier met deze collega uit Moskou. Hij had de kopie van de nbc-boodschap getekend door Angotti niet gekregen. Ik las het vervolgens aan Dounayev voor. Hij reageerde pienter. ‘They disagree with themselves: they proposed the Elbe-project and now they react so childish. You have to keep your word in this world.’ Ik dacht, ja, ja mijnheertje, ik zou hetzelfde over Zamyatin, Alexandrov en Zagladin kunnen zeggen vanwege de boeken die ik met hen zou gaan schrijven.

Dounayev had er de schurft in: ‘We wasted so much money and effort. What a pity. I don't know what will happen now. Korolev is sick and we have in Moscow our own Angotti's.’ Ik beklemtoonde dat we niet aan nbc waren gebonden, en dat er ook nog cbs en abc waren om mee samen te werken. ‘Yes, but that takes more time,’ aldus Dounayev, die ik daarin gelijk moest geven.

Voor mij was duidelijk dat Dounayev met een positief verslag uit Zwolle teruggekeerd was en door dit bericht in zijn hemd zou staan.

Toen ik dit alles Carel meldde zei hij: ‘Ach gatverderrie.’

J.A. Rutgers schreef namens Philips dat de overeenkomst met

[p. 280]

Voetelink het einde betekende van iedere financiële aanspraak van mij op het bedrijf. Jeelof heeft dus mijn dringende beroep op hem om hierover te praten en een behoorlijke en eervolle afwikkeling te bereiken naast zich neergelegd. Rutgers laat er een dreigement op volgen om het niet in mijn hoofd te halen over één en ander te schrijven, want Philips zal ‘alle ten dienste staande middelen gebruiken...’ Dat is het laatste waar ik me door laat afschrikken.⁴⁴⁴ Ik heb de man dan ook o.a. geantwoord: ‘Hoe kunt U - of Uw cliënt de heer Jeelof - zich voorstellen dat men met een dergelijk niet ter zake doende betoog als het Uwe, een journalist zou kunnen intimideren, omdat deze intimidatie op Philipspapier werd afgedrukt? In tegendeel; ik denk dat het voor Philips bezwarende dossier er slechts langer en opmerkelijker door wordt.’

Peter is soms toch een onbegrijpelijke zenuwpees. Hij vertrok naar het winkelcentrum op de fiets met een zonnebril op terwijl het pijpenstelen regent. Begrijp zoiets niet. Hij heeft heel lief alle boodschappen gedaan. Ik ben hem heel dankbaar voor alles wat hij doet. Nu ik een gipspoot heb, moet ik dus extra lief voor hem zijn.

Pauline Quarles van Ufford kwam op bezoek en gaf me een foto van haar moeder, mevrouw Déliane de Ramaix-van Weede, waar ik blij mee ben. Haar broer, oud-diplomaat Marc van Weede, die ik in de jaren vijftig kende als gezant bij het Vaticaan, woont nu in het Placer Hotel in Lausanne. Wil hem bezoeken.⁴⁴⁵

444 Zie bijlage 73. In 1986 zou ik het boek Zaken doen schrijven, waarin ik een hoofdstuk aan het schofterig optreden van Philips en Jeelof wijdde.

445 Zie over de Van Weedes, Quarles van Uffords en De Ramaix's: Memoires van 1925-61, 64-68, 71-74, 76-78, 80-81.

Kerstmis 1984

Een pianoconcert van Brahms wordt op televisie gespeeld door een jongen, die prachtig speelt, gedirigeerd door Leonard Bernstein. Het is ooit mijn droom geweest zó te kunnen spelen. Toch lijkt deze jongen teveel de Brahms-tape in zijn hoofd af te draaien, maar wel prachtig. En nog zo jong. Het is een Pool: Kristian Zimmerman.

Het is zonnig. Peter is de polders in. Hij maakte me attent op een brief in Newsweek waarin het Britse koningshuis een anachronisme wordt genoemd. En iemand uit Zwitserland schreef: ‘It is sad and rather ironic that the judgement of a democratic electorate has been no more successful than the hand of the Almighty in solving this problem.’⁴⁴⁶

446 Newsweek, 7 januari 1985.

[p. 281]

Henk Bax van de rvd heeft Frans Peeters vertrouwelijk meegedeeld dat ik over Claus ‘een rotboek had geschreven voor geld’. Ik heb Hans van der Voet dus geschreven dat zijn ‘vrome brief’ van 19 december weinig om het lijf heeft zolang zijn staf zich op de wijze als Bax deed uitlaat.

Ook heb ik Den Hertog geantwoord op zijn recente brief.⁴⁴⁷ Hare Majesteit maakte van haar jaarlijkse kerstrede een verkapt reclamespotje voor de familie Oranje en wees op de verdiensten van Willem de Zwijger voor het vaderland, een man die vierhonderd jaar geleden vermoord werd. Op grond van deze verdiensten baseert Beatrix haar recht op het koningschap. Hoe krijg je deze kronkel vierhonderd jaar later in je hoofd? Gehersenspoeld van de wieg tot het graf. Zoals we ook tot protestanten of tot katholieken worden gebombardeerd en er meestal voor het leven aan vast zitten. Dat zijn de fundamentele waarheden waarin mensen geloven, niet omdat ze waar zouden zijn, of in overeenstemming met feiten of de actuele situatie, maar omdat ze klakkeloos als onomstotelijke waarheden in eenieders hoofd worden geprogrammeerd. Zielig.

‘Kerstmis biedt uitzicht in de komst van Jezus,’ lepelt deze majesteit haar volk voor. ‘Hij werd geboren als arme onder de armen. Hij bezat niets. Had geen macht, voerde geen spectaculaire strijd. Aan het einde van zijn leven was hij helemaal alleen, door allen verlaten. Toch brengt juist hij het licht in onze duistere wereld, ook vandaag, tweeduizend jaar later.’ Absoluut, allemaal onzin dus.

Belde naar tante Yuut: ‘Wim, ik kan je wel vertellen dat ik naar het einde snak. Ik kan niets meer. Ik ben al twee jaar niet buiten geweest.’⁴⁴⁸ Heb geprobeerd haar moed in te spreken. Ik kan me die afschuwelijke situatie niet voorstellen.

447 Zie bijlage 74. In 1984 kon absoluut niet bevroeden dat deze afschuwelijke leugenaar in 1997 in de rechtszaal zou horen beweren dat ik in 1962 voor een zedendelict in de VS zou zijn veroordeeld.

448 Henriëtte van der Woude, de zus van mijn moeder.

26 december 1984

Rustige dag. De sociaal psycholoog Stanley Milgram is op 51-jarige leeftijd overleden.⁴⁴⁹ Ik heb hem eenmaal ontmoet voor een interview, maar heb toen zijn kantoor voortijdig verlaten - tot zijn grote consternatie - met de mededeling dat hij zich na diende te laten kijken. Hij was voor mij een totaal ongeloofwaardige man, die in de vs echter enig vermaardheid genoot.

449 The New York Times, 22 december 1984. Zie ook Memoires 1978.

[p. 282]

De sandinistische regering in Managua heeft bekend gemaakt dat er dit jaar 5.600 mensen in het land door oorlogsgeweld, vanuit Washington aangezwengeld, om het leven zijn gekomen. Puur terrorisme. Reagan heeft trouwens op 21 december op een vraag geantwoord - tijdens een per televisie uitgezonden persconferentie - dat zijn doel was ‘to remove the present structure of the Government of Nicaragua’. Het lijkt wel de Middeleeuwen. Of er geen vn-Handvest bestaat. Of territoriale rechten van soevereine staten niet via het internationale recht zouden zijn beschermd. Washington gaat steeds meer in strijd handelen met verdragsverplichtingen en maakt van de internationale betrekkingen in de wereld een rotzooi. En er is blijkbaar niemand, die ze tot de orde kan roepen, en paal en perk stelt aan dit onwettige gedrag - en denken. Er voltrekt zich een ramp en niemand doet zijn mond open. Het zal alleen maar erger worden.

Mijn oude ‘vriend’ Joris Voorhoeve, nu professor, dr. en ir. schrijft een zeven kolommen groot artikel in De Telegraaf over Sovjetterreur die Afghanistan zou ontvolken. Het is een verhaal dat rechtstreeks door de cia geschreven zou kunnen zijn. Zeker is dat Voorhoeve zijn gegevens van Washington kreeg. Heb hem nooit vertrouwd met zijn uitstraling van een slappe vaatdoek.⁴⁵⁰

Harvey Naarendorp is als vertrouweling van Desi Bouterse keurig weggewerkt uit Paramaribo. Hij is geïnstalleerd als ambassadeur in Mexico.

Michail Gorbatsjov succesvolle public relations bezoek aan Margaret Thatcher in Londen werd onverwacht onderbroken door het overlijden van minister van Defensie maarschalk Dimitri Ustinov. Hij keerde ogenblikkelijk naar het Kremlin terug. Ustinov was 73 en werd prompt opgevolgd door maarschalk Sergei Sokolov, ook 73 jaar oud.⁴⁵¹

Van Archimedes tot Einstein hebben geniale breinen de wereld, en de wijze waarop we naar de wereld kijken op zijn kop gezet. Hoe werkt het brein van een genie? Vroeger werd aangenomen, dat het een kwestie van iq was. ‘But a growing number of researchers,’ aldus John Briggs, ‘in Psychology, Psychiatry and the History of Science are investigating the ways in which geniuses think. (...) They are beginning to give tantalizing glimpses of the mental universe that can produce the discoveries of an Einstein, an Edison a Da Vinci.’ Howard Gruber van de Rutgers University is van mening: ‘that the sci-

450 De Telegraaf, 26 december 1984. Zie ook Memoires 1972-1973.

451 Time, 31 december 1984.

[p. 283]

entific genius works on a problem in something like the way an oyster works on a grain of sand.’⁴⁵²

452 Science Digest, december 1984.

27 december 1984

De vs zijn een gigantische Kruppfabriek, zoals Hitler-Duitsland dit ooit was. De gevechten die zich rond militaire budgetten afspelen gaan aan de meeste mensen voorbij, maar zijn er niettemin wanstaltig door. Vrijwel het hele kabinet van Reagan, en diens directeur begrotingen David Stockman, zijn tegen de gigantische militaire begroting als voorgesteld door het militair-industriële complex en minister Caspar Weinberger van Defensie. Maar Reagan is achter Weinberger gaan staan en de idioten krijgen voor de zoveelste keer hun zin.

Sovjetgeleerden maken zich steeds grotere zorgen over het feit dat de ussr in tegenstelling tot de vs en andere westerse landen, vrijwel geen home computers heeft. Waar de jeugd in het westen dikwijls uren per dag met computers speelt, lijkt ‘the East West gap in electronic technology unbridgeable.’⁴⁵³ President Anatoly Alexandrov van de ussr Academy of Sciences heeft in Izvestia gezegd dat computertraining nationale prioriteit behoort te zijn om de ‘computer consciousness in the Soviet Union’ op te wekken. Op twee scholen in Moskou en Novosibirsk staan ieder twintig personal computers. De sovjets hebben een Apple II nagebouwd en noemen deze Agat. Yevgeny Velikhov, vicepresident van de ussr Academy of Sciences, heeft toegegeven dat de sovjets er slechts enkele tientallen personal computers per jaar bijbouwen. Dit lijkt me dan ook een ernstig probleem voor de Sovjeteconomie.⁴⁵⁴

Mr. P. de Haan schijnt chef van de bvd te zijn. Er zouden 700 ambtenaren voor hem te werken (geloof ik niets van). In nrc Handelsblad geeft hij op alle essentiële vragen van Harriët Spel-

453 Time, 31 december 1984.

454 The New York Times, Serge Schmemann, 27 november 1984.

[p. 284]

berg geen antwoord. Hij vindt de contraspionage een fascinerend aspect van zijn werk. ‘Het ontmaskeren van een spion, dat op zichzelf is een spannend moment. Er zijn grote en kleine vissen, maar in 1984 werken zeker honderd spionnen voor de Sovjet Unie in Nederland,’ aldus de Haan. Ik hoop dat hij Volodja en Consuelo Molchanov na hun vertrek heeft afgestreept.⁴⁵⁵

Na het horen van getuigen en dertien zittingen later hebben de advocaten van Ariel Sharon het laster-proces tegen Time stopgezet. ‘Because Sharon is a public figure, his lawyers had to prove not only that Time defamed him, but also that the magazine published the stories knowing they were false or having serious doubts as to their truth, a contention Time has strenuously denied,’ aldus James Kelly in Time.⁴⁵⁶ Dit was hetzelfde probleem waar ik tegenaan liep toen ik tegen Time procedeerde.

455 De Telegraaf, 29 december 1984. Nog het feit daargelaten dat Molchanov hoogstens indirect contact met de KGB had.

456 Time, 31 december 1984.

28 december 1984

Peter was heel lief en ging met me mee naar het ziekenhuis aan het Mosplein voor controle van mijn poot. Er zit nu loopgips op, maar ik ben erg bang dat ik er later last van zal krijgen.

Peter is aan het inpakken, hij moet natuurlijk naar zijn moeder, maar ik vind het vreselijk dat hij vertrekt. Hij heeft het hele huis op orde gebracht, beneden en boven gestofzuigd; hij deed wat hij kon. Toen Peter vertrok, ging ik op krukken mee naar de bushalte en was emotioneel. Ik dacht, waarom ben ik toch niet echt lief voor hem geweest, of nog liever?

Er lag een brief van Hans Teengs Gerritsen toen ik thuiskwam.⁴⁵⁷

Lees een uitzonderlijk artikel in de The New York Times.⁴⁵⁸ ‘When a school of reef fish loses its single male, the largest female begins acting like a male within a few hours and will produce sperm within ten days. Some other species repeatedly switch back and forth between the production of eggs and of sperm during a single mating.’ Lees ik wel goed wat er staat? ‘Among deep sea fish that only rarely encounter potential mates, reproduction is often possible only if one changes sex.’ Het proces waarbij vissen, en soms reptielen, ‘switch back and forth between male and female behavior’ wordt hermafrodi-

457 Zie bijlage 75.

458 The New York Times, 4 december 1984.

[p. 285]

tisme genoemd, maar de geleerden, die dit bestuderen hebben er geen passende verklaring voor.

Kerst en nieuwjaarswensen



stromen binnen, zoals van mijn eerste leermeester in de journalistiek Anton Constandse.

Toen ik in 1997 deze kaart aantrof, bij het schrijven van dit Memoires-deel wil ik het volgende opmerken: Op dit moment is de Nederlandse staat bij monde van D. den Hertog, van het kantoor van de landsadvocaat, zich aan het uitsloven om de rechtbank in Den Haag ervan te overtuigen dat ik mijn hele leven lang ‘een verwarde schertsfiguur’ ben geweest, en me nergens over zou moeten beklagen, want ik zou ook zonder obstructie van de staat nooit ergens aan de bak zijn gekomen. Het is zondermeer opvallend dat Anton Constandse, bij wie ik van 1953 tot 1954 werkte als aankomend journalist, in 1984 dan al dertig jaar lang, niet alleen contact hield, maar altijd blijk gaf van respect voor mijn werk als journalist, zoals ook in het volgende deel zal blijken in een briefje dat hij 30 januari 1985 aan me schreef.

Volodja Molchanov heeft in het Sovjetblad Krokodil over zijn verblijf in Nederland geschreven, en vindt relaties tussen Nederlanders kil en deze vervreemding moeilijk te begrijpen. Hij zegt dat dochters om bij hun moeder op bezoek te gaan eerst telefoneren om datum en uur af te spreken. Zo is het natuurlijk dikwijls wel. De zogenaamde koffievisite in Nederland is voor een Rus een toonbeeld van ongastvrijheid. ‘De koekjestrommel speelt daarbij een hoofdrol: de gastvrouw laat de gasten één koekje nemen en daarna... gaat de trommel dicht en wordt deze opgeborgen.’

Het doet me denken aan de Indonesiër Boes Suwandi, die op Nijenrode zat en zich later uit zijn tijd in Nederland vooral herinnerde dat indien je ergens te eten werd gevraagd, de dienstbode binnenkwam en vroeg: ‘Hoeveel aardappelen eet mijnheer?’ En dat was dus niet in oorlogstijd. In het buitenland is deze Hollandse kleinzielige mentaliteit spreekwoordelijk geworden, en terecht.

Over mijnheer Luns heb ik het nooit meer, uiteraard, maar De

[p. 286]

Telegraaf verspilt weer eens twee pagina's aan deze man, die ooit populairder in dit land was dan prins Bernhard.⁴⁵⁹ Hij sprak met Co Berkenbosch over zijn jeugdjaren bij de Koninklijke Marine en liet zich nota bene fotograferen met een geweertje voor een wachthuisje.⁴⁶⁰ Dit is dan definitief de laatste keer Luns.

Byrons leven fascineert me altijd weer. Er is nu een nieuwe selectie brieven van hem bij Harvard verschenen. Donald Bruckner schrijft erover in The New York Times: ‘Byron's letters create a world of their own: after the first few you stop bothering with footnotes and read for sheer enjoyment, for the brilliant and often fantastic opinions they offer about life and writing. They are ordinary letters, full of gossip, lawsuits, bills, politics (he was after all a member of the House of Lords), tooth problems, the editing of his poems. But behind these concerns is always a vision of history, humanity and eternity.’⁴⁶¹

Er waren de nodige vrouwen in zijn leven, zoals de jonge echtgenote van een bejaarde Italiaan, waar hij tijdelijk bij was ingetrokken: ‘Women liked him beyond reason,’ aldus Bruckner. Sommige vrouwen verleidde hij ‘for the mere sport of it.’ Maar ook: ‘He loved boys, some boys. He writes candidly about a few, although always with a little thrill at the mention of forbidden flesh.’ Lord Byron verkondigde dat hij niet in staat was tot ‘real friendship with men.’ ‘But he wrote feelingly of his pure passion for a boy when he himself was young, and in his last days in Greece he wrote a beautiful poem about himself for a Greek boy he said he loved.’ Wanneer schrijft iemand nu eens een psychoanalyse van de werkelijke Byron? Zou dit mogelijk zijn uit zijn nagelaten geschriften?⁴⁶²

Opmerkelijk is dat Marvin Minsky, deskundige in kunstmatige intelligentie, samen met Seymour Papert, wiskundige aan het MIT, en de kinderpsycholoog Jean Piaget tot een scenario zijn gekomen dat laat zien dat ‘(...) the mind is composed of many smaller minds, themselves composed of yet smaller ones. These minds, or agents, and the connections between them, form a society known as the Self.’⁴⁶³

‘We are to thinking as the Victorians were to sex,’ aldus Papert. ‘Everyone does it but no-one knows how to talk about

459 De Telegraaf, 29 december 1984.

460 Zie bijlage 76.

461 The New York Times, 7 november 1984.

462 Lord Byron, Harvard University Press, Cambridge, 1982.

463 Psychology Today, Patrick Huyghe, december 1983.

[p. 287]

it. The study of artificial intelligence has introduced more structure into our thinking about thinking. The vocabulary of the field has enabled scientists to be more specific about the ways in which the mind might work. This new language of thought is proving to be particularly well-suited for constructing psychological theories.’

‘Prior to the computer age,’ aldus de psycholoog George Miller, ‘psychologists sort of had a choice between being vague and being wrong.’ Er werd vaag gesproken over ‘the id, the ego and the super ego.’ En over ‘(...) conditioned reflexes, which may hold for rats and fishes, but are not very good models for man. Then the computers came along, and they gave us a language in which we could formulate more interesting theories.’ Zodanig veel activiteiten van de computer leken op menselijke cognitieve processen dat de vergelijking tussen de mens en de machine steeds beter en duidelijker opging. ‘Never mind that wetware (brain cells) is not hardware. Never mind that the brain's architecture is different from that of the computer. Both mind and machine accept information, manipulate symbols, store items in memory and retrieve them again.’

John Anderson, psycholoog en computerwetenschapper beweert ‘(...) that a rich network of connections in Human Memory is one of the most profound differences between humans and machines. The brain's ability to search for information through its millions of neurons simultaneously looks positively uncanny. (...) Yet, as we all know, human memory is less than ideal at times.’ Dan komt Anderson terecht bij het werk van een andere bron van mij, Roger Schank, eveneens psycholoog en computerwetenschapper.⁴⁶⁴

Een artikel als dit van Patrick Huyghe, zou ik hier eigenlijk in haar geheel moeten kunnen opnemen, omdat dit bijdroeg tot mijn overtuiging dat het Forum Humanum Nederland Teaching Thinking als basis behoorde te nemen voor cursussen. Daar ligt de sleutel tot alles. Dat is overigens wat ik al tijdenlang centraal heb gesteld.

464 Zie Memoires 1981.

29 december 1984

Weer een dag. Daar gaan we weer. Waar is Eduard? Peter slaapt bij zijn moesje.

In Paramaribo hebben Suriname en de Sovjet Unie een actieprogramma voor samenwerking voor de komende twee jaar

[p. 288]

ondertekend. Handtekeningen van de minister van onderwijs en wetenschappen Allan Li Fu Shu en ambassadeur Igor Bubnov. De contacten die ik legde voor Bubnov hebben dus toch vruchten afgeworpen, althans op papier.

William Safire steekt natuurlijk weer de draak met Margaret Thatchers uitspraak (‘I like Mr. Gorbachev’), na zijn bezoek aan Londen. Thatcher bracht vervolgens verslag uit aan Ronald Reagan. ‘Perhaps Mrs. Thatcher,’ aldus Safire, ‘realized that her school girlish crush on the Russian with The Smile made her look unstatesmanlike.’ Het oude liedje: wanneer er iemand opstaat om te verklaren dat Sovjetleiders misschien niet de monsters zijn waarvoor ze in het westen al zeventig jaar lang worden ‘verkocht’ - met uitzondering gedurende de Tweede Wereldoorlog toen de ussr goed genoeg was om Hitlers zwaarste klappen op te vangen - verschijnen er giftige commentaren als van deze Safire.⁴⁶⁵

Voor de zoveelste maal een oorlogje met de buren Lokhoff, die maar blijven denken dat de straat van hen is. Alain Hirschler kwam en kon er weer niet door, want ze blokkeerden alles.

Peter belde. Zijn moeder had Sonja gezien, en ik was ‘sterk en sympathiek’ overgekomen. Ik denk steeds aan een van onze laatste gesprekken. ‘Wanneer jij over je theewater bent, Willem, zoals over die taxi, die terug moest rijden naar Sonja om je dagboek op te halen, dan ben je levensgevaarlijk voor jezelf. Dat zijn de momenten dat je brokken maakt. Vergeet niet, wij zijn met de auto ook een aantal maal aan de dood ontsnapt. Denk dan maar “dat heeft Peter gezegd en voor gewaarschuwd” als je weer in zo'n stemming komt.’

465 The New York Times, 24 december 1984.

30 december 1984

Ik belde met Henk Hofland, die alleen op de krant zat. Wat is er toch in godsnaam in zijn leven allemaal gebeurd?

Peter belde. Hij had met zijn moeder en zus Trees naar de travestiet gekeken, die bij Sonja in de stoel zat. Zijn moeder had gezegd: ‘Pee, als jij ooit zoiets doet, dan denk ik dat je gek bent geworden.’ Daar is dus bij Peter in geen duizend jaar kans op. ‘There is a minute blue spot in the human brain, a cluster of only several thousand cells, that has profound effect on the billions of other brain cells around and above it,’ aldus Harold Schmeck.⁴⁶⁶ ‘This cluster of cells, called the “locus coeruleus”, because of its blue tint, seems to be a key place where anxiety and fear take shape and where the painful sensations of with-

466 The New York Times, 25 januari 1983.

[p. 289]

drawal from narcotic drugs may have at least part of their origins.’ Weer zo'n artikel vol informatie dat eigenlijk past in dit dagboek.

Wetenschappers dringen steeds verder door in ‘the immense puzzle of the chemistry of the brain and the derangements of that chemistry caused by drugs.’ Er wordt gezocht naar ‘what the molecular mechanism is essential for the addictive process.’ Daniel Goleman schrijft over het epidemische karakter van ‘social anxiety’ in de vs.⁴⁶⁷ Veertig procent van de Amerikanen beschouwt zichzelf als ‘verlegen’. ‘Shyness, the most common form of social anxiety, occurs when a person's apprehensions are so great that they inhibit his making an expected or desired social response.’ Zelfs de ander niet aankijken tijdens een gesprek heeft hiermee te maken.

467 The New York Times, 18 december 1984.

31 december 1984

Alfred Vierling belde. ‘Je grootste vijanden op Buitenlandse Zaken waren enthousiast over je optreden bij Sonja. Want een juridische adviseur van Luns (van Santen?), die weet dat ik jou ken, zei me dat er in het verleden heel wat is vergaderd over jou op Buitenlandse Zaken. Je zat altijd op plaatsen waar ze niet wilden dat je zat.’ Zo hoor je nog eens wat.

Vioolconcert van Bach met Herbert von Karajan. Hij dirigeert van achter een klavecimbel. Het tempo lijkt me net iets te hoog, waardoor het in het Allegro assai meer op stuntwerk lijkt. Toen de grote Von Karajan een bladzijde om moest slaan, likte hij eerst met zijn vinger aan zijn bek. Zoiets zegt me alles van die man. Of althans veel. Hij zegt in een interview: ‘Muziek moet je niet “verstehen” maar “erleben”.’ Dat is natuurlijk zo.

Dit wordt dan het jaar waarin ik zestig zal zijn. Niet te geloven. In sneltreinvaart naar het einde. Ik heb de stekker uit de telefoon getrokken, want heb absoluut geen zin in niemand.

(wordt vervolgd)