Memoires 1979-B

[p. 210]

Amsterdam

21 september 1979

Gisteren is weggewaaid. Zonde. Het was niet bij te houden. Ik was dood- en doodmoe. Er lag een welkomstbrief van Peter. We dineerden in Le Musicien. Hij biechtte op dat Mary Webher, zijn vriendin uit Madrid, ook drie dagen op Amerbos had gelogeerd. ‘Dat kan ik je nu zeggen,’ zei hij alsof hij stout was geweest, maar ik verzekerde hem dat het me niets kon schelen en het prima vond. Hij had het me gewoon kunnen zeggen. Ik zei dat ik bang was dat de unheimische gevoelens, die mijn ouders me altijd gaven nu door mij aan hem werden bezorgd, terwijl het mijn liefste wens is dergelijke uitglijders niet van generatie op generatie door te geven.

Hij had rozen voor me neergezet. Eén roos bij het portret van mam. Er lag ook een notitie van Peter, dat Winfried van den Muizenberg had gebeld over mijn aanwezigheid vrijdagmorgen bij een bijeenkomst over het persdenken in Oostbloklanden. Er is zoveel te doen. Ik weet niet waar te beginnen. Ik gelooflang niet altijd voldoende blijk te geven aan Peter van mijn appreciatie, maar dit zijn problemen overgehouden uit het ouderlijk huis.

Vanmorgen arriveerde een expresbrief met foto's van Ibu Hartini Sukarno.¹⁶⁸

Aurelio Peccei nodigt me uit voor de Club van Rome vergadering in Berlijn van 3 tot 6 oktober. Waarom word ik in het buitenland steeds met respect, soms met enthousiasme bejegend, en word ik in dit land met de nek aangekeken. Wat spoken ze toch allemaal tegen me uit in Den Haag?¹⁶⁹

Michiel Baud¹⁷⁰ schrijft om te bedanken voor het toezenden van USSR 1976-1990. Hij werkt zelf met drie studenten aan een boek over een reis door Oost-Europa. Ze zijn er drie weken geweest. Hij zegt mijn positieve beeld na drie jaar reizen naar de Sovjet-Unie ‘niet helemaal te kunnen delen’.

Ontmoette Henk Aben van het Algemeen Dagblad in het Pro-

168 Zie bijlage 17.

169 Zie bijlage 18.

170 Zoon van mij vriendin van het Baarns Lyceum Margot van de Suchtelen van de Haare.

[p. 211]

menade Hotel in Den Haag. Hij heeft zelf ook problemen met de buitenlandredactie. Er heerste een rotsfeer. Maar gisteravond waren ze doorgezakt met leden van de redactie van Het Vrije Volk. ‘Wat daar gebeurt,’ zei Henk, ‘daarbij vergeleken is het bij ons op het ad een paradijs.’ Ik geloof me gelukkig te kunnen prijzen overal buiten te staan.

22 september 1979

Er hebben twee pagina's over Peter in Weekend gestaan.¹⁷¹

Er schijnt enorme heisa te zijn geweest over het feit, dat prins Bernhard bij de begrafenis van zijn vriend Lord Mountbatten in uniform van grootadmiraal is verschenen. Laat de man toch. Die franje hoort bij zo'n begrafenis als de linten bij de grafkransen. Opland vond het nodig er een tekening aan te wijden. De PvdA protesteerde heftig. Ook D66 kakelde mee. Ed van Thijn stelde vragen aan Van Agt, allemaal simpele zielen.

Er was in het gebouw van de Tweede Kamer een bijeenkomst van Atlantische jongeren. Wim Klinkenberg wenste niet te komen, omdat er een vertegenwoordiger van het Suharto-regime aanwezig was. Henk Aben wenste geen lid van de nvj te worden zolang Wim Klinkenberg in het bestuur zat. ‘Die man vergoelijkt de communisten. Er is persvrijheid of niet, daar wens ik niet aan te tornen,’ zei hij.

171 Zie bijlage 19.

[p. 212]

23 september 1979

Ben een beetje bedroefd, omdat Peter nu al naar Tilburg gaat, ook nog voor de aankomst van mijn broer Theo en Nellie. Ik zei tegen hem dat er een dag zou kunnen komen dat hij met ze te maken zou krijgen, als ik eens zou overlijden. Hij vroeg toen of ik begraven wilde worden. Ik zei: ‘Ja, op Den en Rust, als mijn ouders. Wie weet of je werkelijk dood bent wanneer je gecremeerd wordt? Doodgaan kan wel eens veel langer duren dan de wetenschap denkt.’ Maar dat zal wel onzin zijn. Geloof dat Peter ook begraven wil worden.

Om 12:00 uur belde Theo dat ze nog in Lugano waren en om verschillende redenen nog niet onderweg. Hij vond Amerika valt het beste boek tot nu toe, want er stonden originele en persoonlijke gedachten in. Hij vond de climax tegen het einde, dat Jimmy Carter een gevaarlijke man was, ‘zeer overtuigend’. ‘Ik hoop alleen,’ zei hij, ‘dat de mensen niet halverwege stoppen met lezen, want dan missen zij de point.’ Er stonden teveel taalfouten in. Ik haalde ook miljoen en triljoen teveel door elkaar.

Peter telefoneerde om te onderstrepen hoe gezellig de Brabantse koffie bij zijn moeder was geweest. Hij vroeg natuurlijk of Theo al was gearriveerd.

24 september 1979

Pol Pot en consorten zijn als wettige regering van Cambodja bij de vn binnengelaten, wat andermaal onderstreept wat een paskwil die organisatie is geworden.

Mijn vriend, Ir. Harisanto¹⁷² heeft nu zijn eigen architectenbureau, aparc, in Bandung. Vind dit geweldig. Hij kwam naar Amerbos, maar we waren er dus niet.

172 Zie Memoires 1957-1959.

25 september 1979

Parijs, Hotel Vendôme

Ik haalde Peter vroeg in Tilburg af. Hij zat met zijn moesje in de keuken met koffie. We waren hier al om 11:15 uur. Peter ging onder de douche. Ik belde Pak Hanafi, die vertelde naar aanleiding van het gesprek met mij in het Algemeen Dagblad zelfs een reactie van Adam Malik te hebben ontvangen. ‘We made history, Willem.’

Ik woonde gisteren de viering van Anton Constandse's tachtigste verjaardag bij. Gerda Constandse is nagenoeg blind geworden. Dit grijpt Anton zeer aan. Hans Hoefnagels, Max Snijders

[p. 213]

en Henk Hofland, oud-leerlingen, waren er. Henk vertelde dat zijn vader stervende is. De executeur-testamentair zou bang voor Henk zijn, maar hij hoopte nu alles te erven als enige zoon. Mimi Hofland sprak dit tegen en zei dat er geen hoop op was. Voorlopig schijnt de dame die zijn moeder verzorgde toen zij kanker kreeg, en met wie zijn vader huwde, het vruchtgebruik over het Hofland-geld te krijgen.

Ik had een ontmoeting met minister Luis Alberto Machado, die me voorstelde aan de Israëlische kunstenaar Yacoov Agam. ‘I invited him especially to meet you here,’ aldus Machado. De minister had twee uur met koning Juan Carlos gesproken in Madrid om uit te leggen waar hij mee bezig was. De koning had vervolgens een brief aan de Venezolaanse president geschreven: ‘I congratulate you with the choice of dr. Machado and your courageous initiative.’ De vorst had benadrukt, dat hij hoopte dat het intelligentieproject de Spaans sprekende wereld verder met elkaar zou verbinden. Machado wilde dat ik me bij hem en zijn vrienden aansloot voor het diner, maar ik ging naar Peter terug.

Zou psychohistorie eindelijk terrein winnen? Carter heeft gezegd, dat Amerika lijdt aan ‘a national malaise’. Charles Krauthammer merkt hierover in The Washington Post¹⁷³ op: ‘The entire view of the national body politic as some huge neurotic psyche with headlines for symptoms, testifies to the ascendancy of psychological determinism as our favorite explanatory principle.’ Krauthammer geeft toe dat cynici van de psychohistorie van mening zijn ‘that psychology should have remained in the rat-laboratory and never have been allowed to explain individual human behavior, let alone history and politics’.

Willard Gaylin, de man die ik bewonder, is tegen. Hij beschouwt psychohistorie een modeverschijnsel, dat dreigt een gevaarlijke verwarring te zaaien tussen de ‘inner’ en de ‘outer’ mens. De inner man was eigenlijk onzichtbaar tot de twintigste eeuw. ‘There is a good boy inside every killer. He was battered by father, repressed by mother, tortured, suppressed, and never got out. We now see him as the real person. The outer man is the one who acts in the world. Saint, sinner, or in between, he is now seen as a shadow of a real person - transformed often beyond recognition, by fate, society and the awesome forces of the unconscious.’

Krauthammer: ‘Was the Reformation merely Luther's way of resolving anal conflicts? Was Stalin acting for some reasons of

173 The Washington Post, 16 september 1979.

[p. 214]

Oedipal striving, emotional incontinence, or perhaps a deficiency of maternal reinforcement? This type of explanation is appropriate to the psychiatrist's couch, but is dangerous when it infects moral and political discourse.’

Ik ben het niet met hem eens. Het wordt de hoogste tijd voor psychohistorie en het is onmisbaar bij het verklaren van wat er in de wereld gebeurt.

Waar men zich ook meer en meer over buigt, is de betekenis van humor. Rond 250 wetenschappers woonden de Second International Conference on Humor in Los Angeles bij. ‘Humor can be dissected as a frog can,’ zei E.B. White, ‘but the thing dies in the process, and the innards are discouraging to any but a pure scientific mind.’

‘What is funny and why? Some hold, that humor is based on a sense of superiority. Others feel that humor results from the juxtaposition of two incongruous ideas. Some say humor comes from tension relief or pleasure in the indirect expression of forbidden urges.’

‘The passion of laughter is nothing else but sudden glory arising from some conception of some eminency in ourselves’ - Thomas Hobbes.

‘Sigmund Freud felt humor had to do with relief of tension. Practical yoking is being considered by some specialists as “aggressive in intent”. Does our sense of humor free us from the constraints of conventionality, morality, reason and other restrictive forces?’ Gary Alan Fine, een socioloog denkt ‘that people sometimes joke in order to influence the behavior and attitudes of others.’

‘It is widely known that the ability to enjoy humor is a mark of mental health,’ schreef Virginia Adams in de International Herald Tribune.¹⁷⁴

William Pfaff, een commentator die ik graag lees, schrijft: ‘The discord between the myth of presidential power and the reality has become very destructive. The difference between what people want from a president and what he can give has become too wide to overcome: and thus a note of hysteria has entered us political behavior.’ Hij vergelijkt Nixon, Ford en Carter: ‘All three have been victims of the same thing, the gap between the real power of the presidency and its myth of power.’¹⁷⁵ De macht van de man in het Witte Huis is één aspect. De geest is een ander. ‘What about the mental health of the great leader?’, vraag ik dus steeds.

174 International Herald Tribune, 4 september 1979.

175 International Herald Tribune, 25 september 1979.

[p. 215]

Anthony Lewis schrijft over een razende Henry Kissinger, die een protestbrief van 2.000 woorden in The Economist heeft gezet naar aanleiding van William Shawcross’ boek Sideshow: Kissinger, Nixon and the Destruction of Cambodia. Shawcross attaqueerde Nixon en Kissinger uiteraard voor de geheime bombardementen op het koninkrijk Cambodja gevolgd door een invasie in 1970, die noch door het Amerikaanse Congres noch door de grondbeginselen van het internationale verkeer tussen staten, laat staan het Handvest van de vn, werden gedekt. Het waren pure Hitleriaanse manoeuvres, maar omdat ze door het Witte Huis werden gedekt, hield de wereld - net als de fatsoensrakkers in Den Haag - natuurlijk de mond. Indien men de Neurenberg-maatstaven zou toepassen op Nixon en Kissinger, dienden beide heren eveneens te worden opgehangen. Maar daar kan dus geen sprake van zijn, want ‘men’ veronderstelt met zoveel fantasie dat het ongelijk aan de andere kant ligt, dat het in het Westen niet valt uit te leggen, laat staan ermee valt te vergelijken.

Amerikaanse bommenwerpers smeten driemaal zoveel bommen op Cambodja als op Japan in de Tweede Wereldoorlog. De ‘grap’ kostte 7 miljard dollar. Prins Sihanouk, het in 1970 verdreven staatshoofd - zelfs Anthony Lewis spreekt van een rechtse coup in plaats van een cia-coup door de verrader Lon Nol¹⁷⁶ - heeft natuurlijk niet voor niets gezegd dat de beruchte Rode Khmer en Pol Pot in werkelijkheid de schepping van het misdadige beleid van Nixon en Kissinger zijn. Wie ligt er in 1979 nog wakker van? Zowel Nixon als Kissinger poseren in de wereld steeds meer als enkele der gewichtigste staatslieden van deze eeuw.

176 Bung Karno noemde enkele weken voor zijn dood Suharto de Lon Nol van Indonesië.

26 september 1979

De Amerikanen zijn weer eens helemaal op het verkeerde pad. Andrei Gromyko¹⁷⁷ heeft er in een rede voor de Algemene Vergadering in New York op gewezen dat het om een opgeklopte anti-Castro-affaire van Washington ging, zoals dit al twintig jaar wordt gedaan. Het is schandelijk. Gromyko noemt de propaganda over de sovjetbrigade op Cuba ‘totally without foundation in reality’.

Ontmoette oud-ambassadeur Pak Hanafi, die zeer enthousiast was en een brief van een generaal Hugeng liet zien als reactie op mijn interview met hem in het Algemeen Dagblad. ‘Suharto

177 The New York Times, 26 september 1979 door Bernard Nossiter.

[p. 216]

is now looking for friends, but we have to sell ourselves expensively,’ aldus Hanafi.

Ghana is na acht jaar militair bewind onder luitenant Jerry Rawlings teruggekeerd tot parlementaire democratie. Ben benieuwd of het experiment lukt. Rawlings was in Havana. De man fascineert me en is niet onaantrekkelijk.

‘Our problem is with humanity,’ zei de Israëlische kunstenaar Yacoov Agam. ‘We are still primitive, extremely primitive, it is shocking. It's barbarous. Look what we do in education. You think in very low speed. You write as you talk. Our writing speed is based on talking speed. What you talk, you can write. And what you write, you can think. You can think but one thing at the time. But when you are thinking you see things all at once and at very high speed, but you cannot reason because no-one helps you to open up to really see what there is, or to understand images. The power has always been with the word. But the image is extremely important. The image is life, the reality. Eyes are part of the brain. By developing at a very early age the understanding, the observation, the knowledge, the sensitivity, to vision an image, and be able to recognize it, and being able to store it via the system of input and output, you register what you see properly in your mind, including the things you see that cannot be described by words. Unconsciously we register everything because things or persons come to mind you never realize you stored them in the first place. How to make conscious what you register? Three thousand years ago only a few people could read or write perhaps. Nobody dreamt of a world that had become literate on a wide scale. A few thousand years ago people merely lived as animals or slaves and there were a few pharaohs and kings. Today we realize the computer capacity of the mind. We do not utilize it. In order to fully utilize the mind, we need a process of early development in the years from zero to eight. Because after that age it is impossible anymore to improve mind techniques to store images. You can perhaps develop further your sensitivity after the age of eight, and knowledge to be aware of these things. But your proper mind is at eight shaped and over with. A child sees an image and stores it with a word.’

‘Connects it to a word?’ vroeg ik hem.

‘No, not with words. You connect images with words. You cannot see an image without describing it by words. But if I disassociate and look at the image and store it without words, I can see it alright. Let's take this room. I see in one hundredth of a second, because in a camera everything is on a negative, and

[p. 217]

in our case this negative is in our brain. Now, if I have to say in words what I see in one split second, I need a lot of time. I can say it. But it takes an hour, because I can describe only one thing at the time, while I can see many things at the same time.’

‘Like a snapshot?’

‘Like an orchestration. It is not just one line. Now we have an orchestra with polyphonic, opposit tones. I cannot think anymore in one line. But through the visual thing I can develop polyphonic thinking. I can think of 5, 6 or 7 things at the same time at the speed of light.’

‘Through development?’

‘I mean through outer development.’

‘I can't completely grasp this,’ moest ik bekennen.

‘We are lacking visual education. We could speed up thinking with the speed of light. Perhaps even faster than that.’

‘But what would be the advantage for a peasant in Venezuela if dr. Machado succeeded in doing that?

‘First of all - we are not peasants.

‘Okay, there are also oil tycoons in Venezuela.’

‘Why did Africa not develop a verbal civilization and only a visual one? Because, they are people close to nature. Nature changes every instant. Words never change and stay for ever the same. But an image is set in an instant. The dynamic of the image represents a fourth dimension. The word has two dimensions, so the connection between the visual and words could help accelerate thinking processes. It is for blacks in the United States tremendously difficult to operate on the basis of European modes of thinking. There inheritance is the ability to recognize images, to react to rhythms, which are built into their system.’

‘On the basis of these ideas you are now designing a program for the Machado project in Venezuela?’

‘Yes, slowly, slowly. We are going to introduce, without trying to cause a revolution, without making shockwaves, a special visual educational program.’

‘But it is your plan?’

‘No, I only open myself to dr. Machado. He is in charge of the program. I am an artist and operate in my corner, from my studio. He's a politician. He has the means and the power. It's a very unusual situation.’

We raakten in een discussie over zien, zien wat er is en over kinderen leren zowel de rechter- als de linkerhand te gebruiken.

[p. 218]

‘Mao wrote his Red Book and told Chinese children to learn to play the piano, because if you learn to use ten fingers, you learn to use your brain more properly,’ vertelde ik Agam.

‘That is true. unesco asked me to make a piece for the Guggenheim Museum, which is meant for the neck, not the eyes. The neck will be the most sensitive to what you see. All the nerves are in the neck, not the eye. Power and energy are by definition invisible. How could we present art only as visible, when we know that the invisible is more important than the visible. The visible is but an act of the invisible. If reality is the invisible, this is not reality.’

‘How do we reach the invisible?’

‘Through the visible. But you have got to know that the invisible through the visible is the most important. When I drop my lighter, with power acting on it, the power and energy are by definition invisible, like love and other things. But you can see them through certain appearances. But even appearance is no the most important here. In all the efforts of humanity, which began with the pyramids, time does not exist. The fourth dimension did not exist in science till now. Newton did not use it. Even Einstein did not use the fourth dimension. Durability and time could be measured. We are now going into the real sense of a fourth dimension which will be the new reality. People will discover a new life with a new sense of creativity and reality.’

‘Is this fourth dimension then the purest form of reality in your concept?’

‘Yes, pure reality.’

‘Will then the need for myths and religion disappear?’

‘The evolution of religion invented God and is an element that does not die.’

‘What does religion have to do with reality?’ vroeg ik.

Agam begon to lachen.

‘It is fantasy and a group-delusion,’ zei ik, ‘even pure hallucination. Talking about a God walking on water is clinical madness.

Man and his understanding of the Universe is limited. Man, imagination and the capacities of the mind, as big as it is, are limited. You can't see ultra violet. The upper head is limited. Certain things you can see, others you cannot see nor understand, they remain question marks, like religion.’

‘Freud speaks of the future of our illusions in this connection.’ ‘That is what Mozes said,’ zei Agam. ‘We should not make an image, don't make a name, it does not exist.’

[p. 219]

‘Right, including Mozes himself,’ confronteerde ik Agam.

‘What do you mean? Mozes expressed these notions.’

‘It is all an exercise in psychological hygiene, just as C.G. Jung said it was. What we do not understand, we label religion.’

‘We are not speaking about religion at all. We were speaking about the forth dimension, as an expression of a possibility. That is truth, an important notion.’

‘But we were also speaking about religion and reality.’

‘I don't speak about religion.’

‘Why not? It is here. Everybody is stuck with it, or is God dead like Nietzsche assumed 100 years ago?’

‘What we now call God,’ vond Agam, ‘we could amend with another zero and we get ‘good’. What is the difference?’

‘I wonder how the children in Venezuela are looking at these matters eventually.’

‘We are going to introduce visible education to them. We will start with art drawing classes for one or two hours a week. I divided one year of study in 30 weeks. For each week I designed two pages to sum up what should be studied that week in visual understanding, including exercises in observation, which is very exciting indeed. We train them to identify faster and faster.’

‘A form of massage of the brain?’

‘It is a form of recording and checking their outlook. I start very simply. We will teach the children how to see, how to analyze, how to synthesize the vision. With joy we unite different things. Because I am very busy, dr. Machado will send his people here to Paris. I feel like an animal with a thousand legs, who has to use them all thousand to move, but when you start to think about how you move these one thousand legs, you stop. I think so many things. I just have to think how I can do them all. The limit of man is his mind. The benefit of what we will do is to double its capacities, so he becomes a double man, perhaps even a triple man in everything.’

Het houdt me voortdurend bezig hoe een kind, en diens toekomst volkomen wordt bepaald door afkomst en milieu. In een studie voor de Carnegie Council on Children getiteld: Small Futures, schrijft Richard de Lone: ‘We have deceived ourselves into thinking that we are a classless society, a meritocracy constructed according to egalitarian principles.’ Achterblijvers hebben het aan zichzelf te danken, het is niet de schuld van het systeem of de gemeenschap. Het rapport van De Lone werpt op deze stelling een ander licht.

‘Jimmy and Bobby are second graders in the same town, at dif-

[p. 220]

ferent schools. Both pay attention in class, enjoy school, read slightly above grade level and score above average on iq tests. Bobby is four times more likely than Jimmy to enter college, twelve times more likely to finish college and twenty-seven times more likely to land a job that will pay him enough to put him in the top ten of American annual incomes. Jimmy has one chance in eight at earning a median income. Bobby's father is a lawyer making 35.000 dollars a year. Jimmy's father is a high school dropout, a part-time messenger or custodial assistant, making 4.800 dollars a year,’ aldus De Lone.

In de vs verdienen blanke arbeiders vijftig procent meer dan zwarten. ‘The best paid fifth of all white workers earn six hundred percent more than the worst paid fifth of all white workers. The relative position of the poor and the affluent hasn't changed significantly since the nineteenth century in the usa, and hasn't changed at all since the Second World War.’

Het rapport van De Lone ‘treats the gene pool, matriarchy and the culture of poverty theses with the contempt they deserve,’ aldus John Leonard in The New York Times. Ik schreef De Lone dat ik hem wil ontmoeten.

Ontmoette Georges Berthoin, president van de European Movement en lid van de Trilaterale Commissie voor Europa. Hij vertelde oud-ambassadeur H.N. Boon - ook lid voor Europa - om inlichtingen te hebben willen vragen omtrent mij, maar gelukkig was hij in zijn villa in Italië onbereikbaar geweest. Boon is de man met wie ik al in 1956 bonje kreeg in Rome over mijn ontmoeting aldaar met president Sukarno, wat in de ogen van Boon ‘verraad’ betekende.

‘We knew virtually nothing about this Trilateral Commission until Carter reached the White House,’ zei ik.

‘We are following in this group more or less the structure of the eec,’ verklaarde Berthoin, ‘in other words, to express within a private context the eec dimension. The Dutch are important here because they have an outward looking approach to our problems.’

‘And progressive,’ vulde ik aan.

‘Yes, outward and progressive. One of the outstanding aspects of Dutch participation during international meetings is best characterized this way. We need this type of input in our work. May I add too, that the Dutch do not have any complexes in discussing world affairs. They are just natural, balanced and healthy. That are very important traits. I was keen having a Dutchman in our Commission. There were problems with the Dutch group. For a while we had excellent contacts with John

[p. 221]

Loudon, who is also heading the Atlantic Institute. At one point he wondered if I could be a member of both.’

‘In America, Carter's coming to power almost sounded like a Trilateral coup.’

‘Carter had the support of blacks. Andrew Young was also involved. Carter opened as governor of Georgia investment bureaus in Brussels and Tokio. He had a trilateral image all along.’

‘Did your group play a role in preventing an eec-Japan trade war?’

‘It is difficult to quantify influence but my judgement is, that we played a useful role. I was personally involved in some of the talks. In our Commission we use personal influence above corporate influence. We really managed to create links of mutual trust, to a degree which is quite unusual with our Japanese colleagues, quite representative of the leadership in all directions, to the right and the left, the unions, management and the academic world. And it is not an artificial achievement either. We can now discuss problems without any inhibition. Our job is not to negotiate. We are not doing it officially, we are not governments, nor are we trying to be. We are very careful, that we do not look like conducting private diplomacy. We have no negotiating position to fight for. We can speak in the Trilateral Commission rather candidly about our difficulties that the strategy of the other chaps could create for ourselves. We do it also with a huge degree of credibility, because we are not trying to score negotiating points. I was involved sometimes in extremely informal conversations trying to evaluate the effect of Japanese trade inroads into the European situation. It was done with a useful degree of trust. We are contributing to making both the Japanese and the other side more aware of the various positions.’

‘Obtaining general rapprochement,’ vatte ik het doel samen. ‘And a climate in which official negotiations could make more useful net results. Many of us here have access to European leaders who are in charge of official negotiations and we convey to them messages and understanding.’

‘It's silent diplomacy, really.’

‘In this atmosphere of trade wars we discussed the tensions between the three regions, the us, Japan and Europe. Some hard nuts were cracked. This can be done since our meetings are held in private.’

‘Like Bilderberg?’

‘Yes, and sometimes that creates misunderstandings, especially following the private character of our exchanges. By the way,

[p. 222]

some of our members are journalists like you. We demonstrate that way that we are not primarily directed towards secrecy.’ Vanavond ontmoetten Peter en ik mijn oude vriend Richard Thieuliette. Ik moest wennen aan zijn ouder geworden gezicht. Zijn haar zat lekker. Ik nam hem goed in me op en besefte dat ik hem nu ruim dertien jaar ken. Hij is bezig een volkomen vreemde van me te worden. Peter voegde zich bij ons, nadat hij in de Continental sauna de zoon van de minister van Buitenlandse Zaken van de sjah van Iran had ontmoet, die na een nummer vertelde dat hij uit een krant had vernomen dat zijn vader door de ayatollahs was geëxecuteerd. Tot mijn verbazing zoenden Peter en Richard elkaar bij de ontmoeting op de mond. Dat doe ik niet eens. Peter gaf later toe, dat ‘the chemistry between Richard and me was never right’. Ik besloot met Peter alleen te gaan eten. Toen ik Richard nakeek op weg naar de metro, gaf het me een heel triest gevoel.

27 september 1979

Ontbijt met Pak Hanafi en zijn familie in Vitry. Hij speelde de bandopname af van zijn installatie als ambassadeur in Cuba door president Sukarno. Het was een emotionele ervaring de stem van Bungkarno weer te horen.

28 september 1979

Amerbos

We reden gisteren met de kap neer tot Lille en vielen in Tilburg bij Peters moeder binnen. We hadden een foulard van Givenchi voor haar gekocht. Net als mam praatte de moeder van Peter heel veel, zodat ik concludeerde dat ze misschien toch teveel alleen is. Peter maakte sandwiches. Peter zei later: ‘Ik ben blij, dat je het bezoekje aan moe hebt doorgedrukt.’

Duizendmaal vraag ik me af of ik wel lief genoeg voor Peter ben. Ik moet vanavond voorstellen dat hij Edwin van Wijk in Londen belt. Ik ben ook altijd weer verbaasd hoe nauwkeurig Peter de International Herald Tribune uitspelt. Ik ben daar blij om, want het betekent aanvullende input.

Ik bezocht ambassadeur Tolstikov van de Sovjet-Unie. Hij zei ‘een delicate zaak’ te willen bespreken. ‘What did I do this time?’ vroeg ik hem. Nee, hij wilde iets vragen, en of ik koffie of thee wilde. Hij wilde weten, want iemand had er in Moskou tegen hem over gesproken, of het waar was dat koningin Juliana een bezoek aan Moskou wilde brengen. Ik vertelde dus van het bezoek van sovjetgeneraals, waaronder Ivanov, samen met ambassadeur Romanov, aan paleis Soestdijk en wat Juliana

[p. 223]

bij die gelegenheid had gezegd over haar voorouder Anna Paulowna. Hij vroeg daarop heel exact: ‘Hoe zouden we deze kwestie moeten benaderen?’ Ik adviseerde het eerst met de hofmaarschalk W.F.K. Bischoff van Heemskerck te bespreken. Hij vroeg of het niet beter was juist eerst met baron Van Lynden te spreken op Buitenlandse Zaken. Ik herformuleerde mijn advies en hield een pleidooi één keer informeel eerst minister De Gaay Fortman te polsen. Ik maakte duidelijk dat Basje te links was en dat pa Gaay het absolute vertrouwen van Soestdijk genoot. Bovendien waren weinigen zo prima geïnformeerd over wat er in Den Haag speelde, als Papa Gaay, en dat er vertrouwelijk met hem kon worden onderhandeld. Hij scheen wel voor deze ingang te voelen. Later dacht ik: toch amusant erbij betrokken te zijn, want het is heel wel mogelijk dat Juliana inderdaad op een dag naar Moskou gaat.

We bespraken de koningin trouwens enige tijd. Hij zei met enige pertinentie dat Romanov nooit de opmerking van Hare Majesteit aan Moskou had doorgegeven.

‘Yes, but at that time, the press was saying that the Queen was about to abdicate,’ zei ik ter verdediging van Romanov. Maar ik zei ook dat Juliana voorlopig nog wel blijft en dat Beatrix niet bijzonder populair is. ‘Juliana maakt zich daar zorgen om,’ zei ik hem.

En alsof Tolstikov rekening hield met afluisterapparatuur zei hij dat hij de indruk had dat de prinses haar constitutionele plichten naar de letter volgde en in acht nam.

En dat is wáár.

Ik vertelde de ambassadeur dat ik in Moskou onder meer bij het Instituut voor Staat en Recht navraag had gedaan naar de zogenaamde informatie van Joop van Tijn in Vrij Nederland over de antecedenten van mijnheer Tolstikov. Dat bracht hem pas goed los. De man die door Van Tijn was geciteerd, was een weggelopen professor uit Leningrad. Hij was niet dom, en sommige dingen die hij had gezegd waren zelfs waar. Er werd die dagen in Leningrad een toneelstuk opgevoerd, waar op een bepaald moment één der acteurs naar een hoek van het podium liep om zogenaamd te gaan pissen. De ambassadeur stond zelfs op en speelde de scène compleet na, inbegrepen een gebaar waarbij hij zijn rits naar beneden deed. Hij vroeg dus als lokale partijbons in Leningrad een nadere uitleg en hem werd verteld dat het om een stuk van Brecht ging. In een andere scène zou een acteur in zijn ballen gegrepen hebben en die op en neer hebben bewogen. Opnieuw deed de ambassadeur voor hoe dit in zijn werk was gegaan. Ik zat in de stoel waar Romanov altijd

[p. 224]

in zat, en mijn gedachten waren bij deze totaal andere man, die werkelijk ambassadeur was geweest en van zo'n geheel ander niveau. Om die redenen had Tolstikov zich tegen die toneelvoorstellingen verzet. Dàt was waar, maar verder schreef de heer Van Tijn in Vrij Nederland slechts onzin.

Op het moment dat ik wilde vertrekken, vroeg Tolstikov of ik nog vijf minuten kon missen. De hoge onderscheiding waar in het Haagse zoveel heisa over was ontstaan omdat deze aan oudambassadeur Romanov was toegedicht, was in werkelijkheid gegeven aan Aleksei Romanov, een redacteur van een blad in de ussr. Ook meende hij dat toen ik het tweede gesprek met oud-ambassadeur Romanov in NieuwsNet publiceerde, dit het effect had gehad van olie op het water van een oude affaire, die nu niet meer relevant was. De sovjets waren nu bezig hun eigen oliepijpleidingen te bouwen en hun eigen olieplatformen neer te zetten. Ze hadden Shell niet meer nodig, zoals in 1974, toen Aleksei Kosygin als premier er met Max van der Stoel over had gesproken. Bovendien, in de delegatie van oud-premier De Jong naar Moskou waren mensen van Shell opgenomen, dus men had een oude pagina omgeslagen. Op een diplomatieke manier vroeg hij dus om de publiciteit rond die affaire verder te laten rusten. Ik riposteerde dat ik slechts Romanov had willen verdedigen, omdat hij werd aangevallen nadat hij als ambassadeur was vertrokken.

Op zeker moment zei ik tegen Tolstikov: ‘I am not a communist, but I am a friend of the ussr and will continue to be.’

‘I am not a Roman Catholic or a Protestant,’ antwoordde hij. ‘But you are a communist indeed,’ zei ik, dit met het oog op klaarheid voor de verborgen bvd-microfoontjes.

Het gesprek verliep in een vriendschappelijke sfeer. Ik vond hem aanzienlijk meer op zijn gemak, vergeleken bij zijn eerste dagen in ons land. Ik refereerde ook nog even aan de ellende rond het interview voor nrc Handelsblad. Hij reageerde met: ‘Well, they are your friends.’

Hij maakte Ed van Thijn en diens comité om de Olympische Spelen in Moskou te boycotten, belachelijk. Hij vond dat hij Van Thijn maar weer eens hierover diende te onderhouden. Heb zelf Van Thijn altijd al een pest gevonden.

29 september 1979

Met het mooie weer zijn we naar het strand gegaan. Peter ging joggen. Ik keek hem heel lang na tot hij heel ver weg was. Later ben ik hem tegemoet gewandeld.

Om 04:00 uur vannacht belde Dewi Sukarno. ‘Wake up.

[p. 225]

Where can I find your friend Dirk Keijer. We have to fly this Wednesday to Riyadh. You better be happy. We are making quick progress.’¹⁷⁸

Peter heeft intens genoten, en ik ook.

Het Algemeen Dagblad meldde dat de fractievoorzitters van de vier grote partijen de bvd op de vingers hebben getikt. De dienst zou een personeelslid van de Sociale Academie in Breda hebben verzocht als bvd-tipgever op te treden. De heren politici vinden dit ‘de verkeerde weg op gaan’. Waarom pakken ze de koe niet bij de horens, want de inlichtingendiensten zijn al heel lang tot een staatje binnen de rechtsstaat uitgegroeid, precies als bij grote broer Amerika.

Heb besloten een tekst met commentaar over de bvd in De Journalist te zetten. Ik zal Volodja Molchanov sparen, die door de bvd tot Antwerpen werd nagezeten om op mooie beloften en veel geld over te lopen. Maar de nos, het Journaal en Carel Enkelaar moeten er maar eens aan geloven, evenals Raymond van den Bogaard met zijn stunt dat de bvd hem had gevraagd samen te werken, wat hij zei te hebben geweigerd. Het wordt tijd dat a spade is called a spade wat de bvd betreft.

178 Voor het leggen van dit contact heb ik nooit een cent gezien.

30 september 1979

Prachtig weer. Wandelde met Peter naar het naaktstrand op Zandvoort. Peet vindt dat ik hem teveel aanstaar, maar dan probeer ik altijd weer dubbel in mijn geheugen te prenten hoe intens we van zulke dagen genieten om het nooit te vergeten. Er is nog zoveel te schrijven. Weet niet waar te beginnen. We luisterden in de auto naar de bandopname met Socarides. Peter vindt dat hij teveel doordraaft.

Hij kwam gisteravond thuis na een fietstocht door de polders met margrieten om bij het portret van mam te zetten. En wanneer we dan samen naar televisie kijken merkt hij tussen neus en lippen op: ‘De wereld heeft een nieuwe Nietzsche nodig.’ I couldn't agree more.

Georgii Arbatov heeft tegen Kevin Klose van The Washington Post gezegd, dat de zogenaamde Cuba-crisis nogal wat vragen opwierp over het door Carter gedirigeerde Witte Huis. Washington blijft zeuren over die sovjetbrigade, die de status-quo zou wijzigen, terwijl Moskou zegt dat er niets aan de hand is. Arbatov is bevreesd ‘that Mr. Carter in the super charged domestic atmosphere, has trapped himself in a position exposed to political attack for any face-saving formula he can devise. This

[p. 226]

automatically pressures him to act tougher towards us to develop his credibility as a firm and strong leader.’ Professor Arbatov zegt verder tegen Klose: ‘What can we do from our side in this situation? We haven't aggravated it, we have been very restrained during this period. We don't change our policy simply because somebody created this issue.’¹⁷⁹

Arbatov heeft gelijk. De cia is de rel begonnen om de conferentie in Havana in een kwaad licht te stellen en de zaak is volledig uit de hand gelopen en een idioot als Carter heeft er aanvankelijk niets van gemerkt. Weet hij veel.

In De Tijd is deze brief verschenen:¹⁸⁰

179 The Washington Post, 30 september 1979.

180 De Tijd, 27 juli 1979.

[p. 227]

Realiseer me altijd weer dat de boeken van mijn illustere voorvader me nooit hebben kunnen boeien.

Bezocht Dirk Keijer in Hilversum. Er was nog steeds niets verdiend via alle binnengebrachte contacten ‘maar ik heb tegen Kerstmis een verrassing voor je’.

‘Okay, dan wachten we daarop.’ Hij was 99 procent zeker dat Juliana niet naar Moskou zou gaan. Hoe weet hij zoiets zo zeker? Hij had gisteren nog vvd-ers gesproken die niet naar het circus waren gegaan, omdat het uit de Sovjet-Unie kwam. Hij had Dewi Sukarno opgezocht ‘in haar kippenhok’, het appartement aan Avenue Montaigne no. 12 en was 25 minuten gebleven. ‘Zij had zich helemaal opgekalefaterd, maar is absoluut niet zakelijk.’

1 oktober 1979

Het was een dermate intense dag samen met Peter dat ik te moe ben om nog iets op te schrijven.

2 oktober 1979

Tranen over het zoveelste afscheid van Peter. Hij lag vannacht met zijn hoofd naar me toegedraaid. Ik bleef maar naar hem

[p. 228]

kijken, om zijn blonde lokken op het kussen voor altijd in mijn geheugen te prenten, want dat hoofd is me zo dierbaar.

We hebben gisteren nog een rit naar Edam gemaakt en samen een foto laten maken in klederdracht. Bespottelijk eigenlijk, maar toch een kostbaar aandenken aan een vervlogen tijd voor later. Ik moest hem - de foto werd in Volendam genomen - er toe overhalen. Eén exemplaar zond ik naar zijn moeder. Hij vond de huisjes in dat dorp ‘snoeperig’. We zaten aan een plas en keken naar de honderden meerkoeten en eenden. ‘Zie je hoe in de natuur afstand van elkaar wordt gehouden?’ zei Peet. Hij maakt zo dikwijls opmerkingen, die ik zou willen noteren. Hij gaat donderdag met de trein en de boot naar Edwin in Londen.

Amsterdam-Hamburg

Socarides is teruggekomen op de toezegging een interview voor Gallery toe te staan.¹⁸¹

Dr. William Gaylin noemt schuldgevoel ‘a guardian of goodness.

‘Freud thought that guilt is the necessary price of civilization. In his view, aggressive impulses that cannot be expressed against others if civilization is to survive inevitably turn inward against the self. The resulting sense of guilt, Freud thought, usually goes underground, emerging in consciousness as anxiety, a sense of worthlessness, fear of impending disaster, or simply a general feeling of discontent,’ schreef Virginia Adams in de The New York Times.¹⁸²

‘It is the nature of love to over-value the object, and most of us see children through the distorted lens of love,’ schrijft Gaylin in Feelings. Waarom werkt dat zo? ‘We are proud of them beyond their necessary warrant of pride. Children being our ultimate products, our best hope for immortality, need do little but exist to produce the feeling of pride.’

Wat een onzin. Ook heb ik die noodzaak van onsterfelijkheid via een nageslacht absoluut nooit begrepen. Het is een vorm van Russisch roulette, waar een verantwoordelijkheid aan is verbonden, die ik althans nooit heb willen en durven nemen. ‘We see in our children the expansion of our horizons and time,’ schrijft Gaylin.

Hij, misschien, maar ik dus allerminst. ‘Onze’ horizon en ‘onze’ tijd? Waarom?

‘We assume that they represent the best in us and will go beyond us.’

181 Zie bijlage 20.

182 The New York Times, 24 juli 1979.

[p. 229]

Waarom zouden we hier vanuit gaan, aangenomen, dat ouders ‘het beste’ - ook zo'n nietszeggende term - te bieden zouden hebben? Veel ouders zijn op essentiële punten zelf psychische puinhopen, dus om te veronderstellen dat zij ‘het beste’ te bieden hebben, is al bezopen. Ik heb nooit die konijnenmentaliteit van gaat henen en vermenigvuldig u gekend. Ik heb van kinds af aan stilgestaan bij de betekenis van deze zogenaamd dringend gewenste vermenigvuldiging.

Machado is ook zo'n rooms-katholieke politicus, overtuigd dat hij een missie heeft jegens de kinderen van Venezuela. Hij vertelde in Parijs hoe hij op 19 september 500 vip's, inbegrepen de president van de republiek, bijeen had geroepen om te luisteren naar een optreden van Indiaanse kinderen, die volgens de Japanse Suzuki-methode in zes weken tijd Haydn en Beethoven konden spelen. ‘The whole country was crazy about it,’ aldus minister Machado. ‘People cried of emotion. We demonstrated that by proper methods of training everything can be learned.’

‘What were you trying to achieve?’ vroeg ik hem. ‘Why should Indian children in the Amazon region learn Haydn? They surely must have their own music. What does it have to do with becoming intelligent? In the future they earn their living with their hands.’

‘That is sheer stupidity,’ verdedigde Machado zich. ‘Complete stupidity. Development is synonymous with science and technology, which themselves are the product of intelligence. Children in the third and fourth grade have to receive the fruits of progress. What does it mean to work with your hands and be underdeveloped for ever?’

‘It is a reality. In the West we have a shortage in people working with their hands, so we import them from developing lands.’

‘Why don't they work with their hands in the West? Anyway, we will work in Venezuela with our heads.’

‘But what if we all become Einsteins: you will cause a disaster.’

‘With increased intelligence much of the manual work will be done by robots. In the past power was concentrated in factories, industrial centers, in the economic sector. Now we have a movement that aims at power of the mind. So far, auto-industries were located in America, Japan, Italy or Germany. With increased intelligence in the developing lands, those industries will move to other places as well.’¹⁸³

183 Wat in zekere zin in de jaren negentig inderdaad gebeurde.

[p. 230]

‘What will workers in the West do if industry moves to Africa?’

‘Discoveries of the human mind have created more places for workers everywhere.’

‘All right: so you center your activity on intelligence. What about emotions and feelings? Take Jimmy Carter, a man with a high iq, but with screwed up emotions like being reborn in Christ.’

‘Of course, a person that does not improve all his capacities does not possess an intelligent intelligence. All capacities of a human being must be developed in a harmonic way. That is what we achieved with the Indian kids playing Haydn. One of our programs teaches mothers how to deal with their offspring. If you improve intelligence for an entire population you will have by definition created a better world. As it stands, we are like a ship that is sinking, and there are no life boats available. We must increase the creativity of the people. We must teach them to make no more wars, because that is utter stupidity. In an intelligent world we will solve problems in an intelligent way and not through barbarism as is happening now. When man is more intelligent, we will possess a better world. An intelligent person will be able to note what is good and what is evil.’

Ik dacht eigenlijk: Ik help het je hopen.

Tijdens mijn afwezigheid speelde zich in Den Haag weer een typisch Hollands drama af. Ik lees nu pas de knipsels in het vliegtuig naar de vergadering van de Club van Rome in Berlijn.

De rel over Wim Aantjes bereikte een hoogtepunt. De man zou tijdens de oorlog lid van de Duitse ss zijn geweest. Dat is natuurlijk ook niet niets. Het cda moet dit natuurlijk al die jaren hebben geweten, ook toen hij fractieleider in het parlement werd. Maar Aantjes is de man die zich tegen de neutronenbom keerde en het lidmaatschap van de navo aan de orde stelde. Dàt was politieke ketterij want we zijn immers trouwe vazallen van de oorlogshitsers in Washington. Aantjes was niet langer bruikbaar. En precies als in de vs wordt dan het chantagelaatje der geheime diensten opengetrokken en iemand spoorslags ten val gebracht.

Oud-minister W. Geertsema van de vvd zegt nu, al in 1967 - meer dan twintig jaar geleden - van arp- collega Smallenbroek te hebben gehoord over het ss-verleden van Aantjes.

Na nieuwe discussies in de Kamer en de verklaring van Ruud Lubbers, dat Aantjes binnen of buiten de politiek - ondanks

[p. 231]

het ss-verleden - aan de bak moet kunnen blijven, moet de mierenneukerij nu ophouden, meent zelfs nrc Handelsblad in een ellenlang hoofdartikel: punt er achter.¹⁸⁴ Alhoewel de krant erbij zegt, dat Aantjes nooit meer in de actieve politiek thuishoort.

Geen hond zoekt natuurlijk uit wat er werkelijk achter de schermen is gebeurd, en waarom de heren De Jong en Van der Leeuw van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie het gelazer überhaupt zijn begonnen. De beerput in Den Haag is te groot in het Madurodamse om ooit open te zetten, want er zijn teveel pottenkijkers.

184 NRC Handelsblad, 31 augustus 1979.

3 oktober 1979

West-Berlin

Stralend mooi weer. Vanuit mijn kamer in Hotel Bellevue kijk ik naar de beruchte Berlijnse muur, die ik in 1961 tot stand heb zien komen. Het geval is een aanfluiting voor de menselijke beschaving - en intelligentie - in dit late uur. Eén man die ik niet wens the ontmoeten is Robert Maxwell, die basterd. Het schijnt dat dr. Jermen Gvishiani en ook professor José M.R. Delgado niet aanwezig zullen zijn.

Psychiater Herbert Hendin schrijft over het uiteenvallen van het Amerikaanse gezin. Het cijfer van zelfmoorden onder jon-

[p. 232]

ge mensen tussen de vijftien en vierentwintig jaar is de afgelopen twintig jaar met 250 procent gestegen in de vs.

‘The American family is being undermined by the divisive forces at work in society, forces that are making harmony, cooperation and affection more scarce in and out of families,’ aldus Hendin. ‘Forces that are as much psychological as they are economic. The family reflects the cultural trend toward replacing commitment, involvement, and tenderness with self-aggrandizement, exploitativeness and titillation. In a culture in which anything done for another person must result in some immediate, personal gain, young children are often seen as a pleasureless burden.’ Het gaat mij niet om de druk. Het gaat mij om de absolute onmogelijkheid werkelijke invloed te hebben op de uitkomst van de omgeving waar een kind in op groeit. En als ook Hendin schrijft: ‘Older children become extensions of the need to validate one's life,’ ben ik met stomheid geslagen. What about their lives?¹⁸⁵

Psychiater Hendin meent dat ‘many young people today see their families as jails in which everyone is in solitary confinement and no one is happy.’ Dat is 1979. In 1939 zag ik de jaren op De Horst niet als een gevangenis, verre van dat, maar eerder als een liefdeloos, contactarm milieu, waar ik vrij in was maar ook ‘ondervoed’ in raakte, zodat ik een groot deel van die jaren in Baarn woonde.

Gaylin mag kinderen dan als een verlengstuk van onszelf voor de eeuwigheid zien, ik denk bij gaat henen en vermenigvuldig u in de eerste plaats aan de omstandigheden of de wereld waarin de nazaat gemiddeld 75 jaar zal moeten ademhalen. Daarvoor wil ik niet de verantwoordelijkheid op me nemen. De vergadering van de Club van Rome is op een kleinere schaal georganiseerd dan vijf jaar geleden, toen ook in Berlijn werd vergaderd en Beatrix en Claus aanwezig waren. Jermen Gvishiani is afwezig, omdat, zo vertelde Aurelio Peccei me, de sovjets de German Association for International Development geen acceptabele organisatie vinden.

Vriendelijk gesprek met de keurige A.E. Pannenborg van Philips. Ik vroeg hem waarom Philips zich wèl uit de naad liep in communistisch China maar weigerde iets van betekenis met de ussr te doen. Had dit te maken met de ‘morele herbewapening tic’ van Frits Philips? Nee, hij benadrukte dat Frits geen enkele invloed meer uitoefent op het beleid. De sovjets wensten vooral kennis aan te kopen en dat veroorzaakte problemen.

185 The New York Times, 26 augustus 1979, door Herbert Hendin.

[p. 233]

Philips is nu eenmaal voornamelijk geconcentreerd op het verkopen van producten. Ook wees hij op het uiterst moeizame en jarenlange onderhandelen in Moskou ‘en als je dan eindelijk rond een tafel zit in de veronderstelling een contract te kunnen sluiten, komen ze onverwachts met de vraag: “Maar hoe maken jullie dit veertje?” Je zou zeggen, dan ga je naar een winkel en koopt het. Maar nee, zo ligt dat niet in Moskou, dat loopt dan via een ander ministerie. Daar moet het veertje worden besteld en via de nodige rompslomp duurt het twee jaar voor het er is. We hebben dus uiteindelijk de machine geleverd, die dat specifieke veertje maakt. Ze doen zichzelf onbeschrijfelijke schade met dit systeem,’ aldus Pannenborg. De snor van deze heer was aan één kant korter geknipt. Het effect hier van werkte op mijn lachspieren.

Aurelio Peccei hield de openingstoespraak: ‘The coming decade of danger and opportunity. Centraal stond onder meer Aurelio's accent op ‘New Thinking’. ‘It concerns the need to bring our fundamental thinking into line with the position of power and responsibility we, as a species, have acquired becoming the principal agent of change on earth. Critically examined in the light of present-day realities and exigencies, the whole body of beliefs, concepts, principles, frames of reference, assumptions, taboos, and values which guide us is immediately seen to be obsolete and unreliable.’

Enkele jaren later zouden twee hoge sovjetfunctionarissen, Anatoly Gromyko en mijn oude vriend Vladimir Lomeiko samen een boek schrijven, dat de titel kreeg Nieuw Denken in het Atoomtijdperk. Zij namen de gedachten van Aurelio Peccei en de Club van Rome over, bestudeerden de speeches en rapporten van de Club en schreven dit in Moskou met veel sensatie ontvangen boek. Mikhail Gorbatsjov, die wacht te op het verdwijnen van Konstantin Tsjernenko van het politieke toneel, om het roer in het Kremlin over te nemen, las het boek van Gromyko en Lomeiko en was op de plaats rust verkocht. Hij lanceerde eerst het concept van Nieuw Denken voor de Sovjet-Unie, later gevolgd door perestrojka en andere vernieuwende geluiden. Ik ben overtuigd, dat het copyright bij Aurelio Peccei ligt, die dit in 1979 in West-Berlijn voor het eerst lanceerde.
Ik schreef die dag overigens in mijn dagboek (na het luisteren naar Aurelio's speech): ‘Hij is helaas niet meer om aan te horen.’ Ook merkte ik op dat ik zijn kliek van pluimstrijkers om hem heen (Schaff, Guernier, Pestel, King, Thapar, Malitza, en anderen) walgelijk begon te vinden. Wanneer ik echter zijn rede in 1994 terug-

[p. 234]

vind en besef hoe die gedachte van Nieuw Denken in Moskou op het hoogste niveau werd overgenomen - en feitelijk mede zou leiden tot de fatale ondergang van de ussr, dan was die toespraak achteraf belangrijker dan ik besefte toen ik er met mijn neus bovenop zat.

Liep toch tegen Robert Maxwell aan, en gaf hem een hand. Lunchte met Frits Böttcher, het oorspronkelijke hoofd van de Nederlandse afdeling van de Club van Rome, die Aurelio al jarenlang niet te harden vindt, wat een ander uiterste is. Hoe we er op kwamen weet ik niet, maar hij beschreef de dood van zijn vader in een ziekenhuis in Alkmaar en het shockerende gedrag van doktoren en broeders bij die gelegenheid. Frits wordt in 1980 reeds 65 jaar en gaat dan met emeritaat.

Hij vertelde hoe Robert Maxwell als officier in het Britse leger de hele documentatie van het Springerconcern in Berlijn had ingepikt en naar Londen overgebracht. Later bereikte hij een overeenkomst met de familie Springer. Op dat moment trad Maxwell de uitgeverswereld binnen. Maar na enige tijd kocht de familie Springer hem uit. Maxwell stichtte daarop Pergamon Press. Veel van zijn auteurs raken in processen met hem verwikkeld en in uitgeverskringen wordt hij gezien als een crook. Ik zei tegen Frits dat ik al enige tijd geleden uit eigen ervaring had geconcludeerd dat de man onbetrouwbaar was en ik hem om die reden verder had laten barsten. ‘Onbegrijpelijk, dat juist Aurelio Peccei helemaal door Maxwell wordt ingepakt,’ vond Böttcher. ‘Aurelio heeft me gezegd, dat Maxwell één van de meest bijzondere mensen was die hij in jaren had ontmoet.’ Het leek wel of de Brit ons had horen spreken, want toen we opstonden, stevende hij op ons af. Maxwell vroeg me zelfs: ‘When do I get your manuscript?’ Ik antwoordde, dat ik hem de voorstellen voor het boek al maanden geleden had toegezonden en nooit iets van hem had gehoord. Ik vroeg verder, waarom hij de introductiebrieven voor Brezhnev en Gromyko, die hij me in Oostenrijk had toegezegd, nooit had gestuurd. ‘But I sent them to you.’ Hij loog dus duidelijk. Hij zou me volgende week opnieuw schrijven.

Terug in hotel Kempinsky belde ik eerst naar Peter in Amerbos. Hij vertelde dat er een kaart van mejuffrouw Büringh Boekhoudt uit Italië was gekomen met een reactie op mijn boek Amerika valt. Ben benieuwd.

In de bus naar slot Charlottenburg voor een diner en een concert zei Frits Böttcher: ‘Maxwell zag ons tijdens de lunch samen spreken. Hij weet heel goed dat ik verbonden ben met El-

[p. 235]

seviers. Daarom kwam hij zogenaamd naar je manuscript informeren. Als je het mij vraagt, loopt hij hier met hele andere bedoelingen rond, zoals bijvoorbeeld nagaan hoe hij de leiding van de Club van Rome zou kunnen overnemen. Hij zal wel bedacht hebben dat Aurelio al gauw 75 jaar wordt en er iemand anders moet komen.’

Ik maakte trouwens van dit moment gebruik om hem er aan te herinneren, hoe hij indertijd thee dronk met koningin Juliana in de tuin van Soestdijk en er een hinderlijke tak tussen hen in bewoog. Hare Majesteit lost het probleem op door er aan te gaan hangen, waarop de tak afbrak en gedeeltelijk in de theekopjes terecht kwam. ‘Ik heb dit natuurlijk nooit gepubliceerd, maar het komt wel in mijn memoires.’ Hij protesteerde hevig dat dit niet behoorde te gebeuren.

Het concert werd uitgevoerd door een klein kamermuziekensemble met werken van Gottfried Reiche, Dietrich Buxtehude, Girolamo Frescobaldi en Giovanni Battista Buonamente. Ik zou het liefste vroeg naar bed zijn gegaan.

4 oktober 1979

Peter vertrekt met naar Londen en gaat eindelijk terug naar Edwin van Wijk. Ik hoop maar dat Amerbos hem nu meer en meer een gevoel zal geven van een plek die ook van hem is.

Sprak met Paulo Moura, psycholoog en journalist bij Jornal do Brasil. Ik sneed het project van Machado in Venezuela aan dat zich bijvoorbeeld concentreert op het vertellen tegen moeders hoe ze hun kinderen niet voor het leven kunnen beschadigen. ‘There are several levels to discuss this matter. One is the scientific level. Does the intelligence program in Venezuela pertain to every level of the population? Another is: what will be the political implications, or third: which educational efforts should be applied? The initiative itself is very, very good indeed. All over the world we should endeavor, not only to improve intelligence, but, what I would call, the human quality, the human performance. After all, there are two different types of learning. One: systematic learning, through schools and the traditional ways. The other would be: simply living our lives, as

[p. 236]

much inside school as outside in the world. Perhaps we learn even much more outside schools.’

‘From parents, the family?’ vroeg ik.

‘Yes, but also in social life. Even if a child is going to a movie, for instance, you are watching let's say a love story. At the same time they learn geography, social behavior, the kids learn about values. In this sense, if we do have some sort of methodology, some sort of coordinated effort to improve scholastic learning, it would mean an overall improvement for everyone. But from a scientific point of view, we must realize there are definite limits. Perhaps not as much limits to learn as limits to our human capacity. The question whether intelligence is something you are born with, is as old as Plato and Aristotle. All we know in psychology today, is that you cannot make an improvement of intelligence itself. Intelligence is not a vitamin. Intelligence is not like physical exercise, that if you work on it every day, that your intelligence would improve, like you can improve your muscles.’

‘José M.R. Delgado, the neurophysiologist says that you can massage the brain like a muscle.’

‘I am strongly opposed to that view,’ zei Moura.

‘Well, Delgado studied brains all his life.’

‘I do not believe in this. Scientifically it would be a big mistake. A very big mistake.¹⁸⁶ Intelligence represents most of our potential. I have power over it, I actually develop it to full capacity. But I cannot spend all my life developing my intelligence and never reach full employment of my capacities. Now, if Delgado is talking about getting to the end of our maximum potential intelligence-wise, I think he is right, and I would be for it.¹⁸⁷ But if Delgado is talking about partial or additional intelligence, then I must say, it cannot be done. It is scientifically impossible. He probably bases his approach on B.F. Skinner of Harvard and all these theories of conditional operant behavior, which is a very particular school of thought, and very dangerous as well, by the way.’

Ik wist dat dit niet van Skinner kwam maar van Delgado zelf. Ik deed of mijn neus bloedde en vroeg hem: ‘In what way dangerous?’

‘Now we come to the political questions related to this subject. It will become shockingly easy for the government in power to manipulate people, and especially for fascist types of government. Big brother, extreme right, extreme left - a new kind of dr.

186 Hoe kan het wetenschappelijk nu een vergissing zijn?

187 Moura begreep nog niet dat het niet relevant was of hij voor of tegen was.

[p. 237]

Goebbels. It is extremely dangerous to begin to tamper with the intelligence of people. But, on the other hand, I must confess, to do not fully know how the Venezuelans will go about it.’

‘They are not sure as yet themselves,’ gaf ik toe.

‘One thing is certain: illiterates can be much more creative then we assumed so far.’

Het was duidelijk, collega Moura improviseerde. Hij was niet echt op de hoogte van het Machado-project.

Een ander gesprek voerde ik met Howard Perlmutter, directeur van de Worldwide Institutions Research Group aan de Wharton School van de Universiteit van Pennsylvania.

‘The approach,’ zei hij tegen me, ‘in developing potentials in others, like intelligence, without their understanding what is being done to them, is morally wrong. I think, human beings have often more sense than scientists. Brainwashing doesn't work really that well either.’

‘But we are being brainwashed anyway from the cradle upwards, without having even the awareness yet that this is being done by coding our brains with nonsense,’ hield ik hem voor. ‘What we are talking about here is what do people need to learn.’

‘That Moses walked on the water?’ schertste ik.

‘When it comes to functional skills, like how to drive a tractor, then it seems to me, that on psychomotoric levels it can be done. But, for somebody to come along and say this is a better way of life for you, you will have more meaning and happiness this way, therefore we will alter your brain patterns, you have to believe that what I think, is good for you. If I feel it is wrong, it will not work.’

‘I really feel that what the Venezuelans aim at - and they are rather heavily supported by a Harvard team - is to improve the modus operandi of thinking rather then the contents itself of what is being thought,’ benadrukte ik.

‘There is a theory in psychological development that maintains, you must induce the need for achievement in developing countries so that they want to make themselves more of their lives. Some want to achieve this result on their terms of reference of what life is about. I think that ignores that in most forms of life, however impoverished these lives are, there is a great deal of coherence and satisfaction about life itself, even about the understanding of life.’

‘This reminds me of Javanese rice farmers and their inherited cultural wisdom over the ages.’

‘There is a great deal of potential in the nature,’ ging Perlmut-

[p. 238]

ter verder, ‘or the conditions of learning, also for rapid learning. There are even feedback devises. The Suzuki-method is old. There must have been an intense effort in Venezuela to teach these Indian children the violin. What does this mean to their lives?’

‘I wonder about the underlying emotions when you concentrate on intelligence alone. We all know Jimmy Carter has a high score iq, but what about his normal emotional development?’ vroeg ik hem.

‘I would call that part of human learning, you describe with emotions, the experience of living in the complexity of the world today. Carter grew from a provincial administrator to operating on a us scale and next he was thrown into the world arena. He has to learn very quickly what is taking place there, also emotionwise. He has had no opportunity to develop these qualities quietly and at leisure. It is not the deficiency of his emotions that is at play, because he receives reports by word and on paper. But this is not the same as the reality. His job came probably to rapid for him.’

‘What lacks on a worldwide scale, I feel, is a discussion about the mental processes at work in all these earthshaking events.’ ‘We are all human beings trying to understand the world around us. First there is an intellectual effort like grasping global order, global disorder, north, south, east, west and suddenly we feel we have words to describe the situation. We know in our hearts, that when we begin to talk about population, gnp, limits to growth, that we have to deal with these variables in terms of fundamental reality and individual human beings. We are entering here into an intellectual exercise which has its own limits too, the limits of the intellectual exercise or the ultimate human reality, which are the human beings themselves, who live, breathe and feel. Because we are making the jump from intellectual comprehension of the world, we then think we can redesign it, that is what happens. The human being is far more protected in his village or city than somebody who offers me descriptions on paper, with figures, if you want.’

‘To the person who reads the reports, it must have another meaning.’

‘To him, the report is one step. We should not ignore the part of the brain that is able to intellectually comprehend global problems.’

Rondlopend op deze conferentie spreek ik natuurlijk vele mensen. Sommigen gesprekken neem ik op band op, anderen had ik al eens gesproken, en weer anderen sla ik maar over. Te-

[p. 239]

gen Mahdi Elmandjra van Marokko zei ik, dat zijn rede me aan oud-president Sukarno van Indonesië had doen denken. ‘I consider that a compliment,’ was zijn verbazingwekkende antwoord. Wat natuurlijk ook hier opvalt, is dat iedereen het woord briljant te pas en te onpas gebruikt, ingevolge de Amerikaanse ziekte dit te doen. En dan zeg ik: ‘Nee mijnheer, Nietzsche was briljant, niet hij.’

Adam Schaff zat een krant te lezen, die de Poolse paus als superster aan de lezers verkocht.

‘Our ayatollah,’ liet hij zich ontvallen, ‘but much more reasonable.’

Ik antwoordde: ‘I never understood that crazy show in Poland, millions flocking to the man.’

‘But that was a beautiful show indeed. It was one big protest meeting against the socialist system,’ verdedigde hij de krant. ‘After thirty years of Marxism-Leninism?’

Daarop lachte Schaffer luid.

Ontmoette mijn oude vriendin Hella Pick van The Guardian voor de verandering. Als spuit elf houd zij zich nu ook met Oost-Europa bezig. Zij zag er heel behoorlijk uit, een variant op Nancy Kissinger. Eigenlijk is ze naar Oost-Berlijn gekomen voor het bezoek van Leonid Brezhnev aldaar. Ze schijnt geen visum voor Moskou meer te krijgen. ‘You can't see the people you asked to see,’ zei ze.

‘Well, there are enough interesting people left to visit,’ reageerde ik. Ze wist te melden dat Robert Maxwell volledig door de sovjets was ingepakt. ‘He can only publish all these Soviet books because Moscow guarantees him to buy them up.

‘Simon & Schuster also published Brezhnev's memoirs,’ zei ik. ‘Yes, that is incomprehensible,’ antwoordde zij, waarmee zij zich voor mij voor de zoveelste keer als zogenaamde Guardian star reporter als bevooroordeelde amateur neerzette. Ik ken haar dan ook van zeer nabij.

‘Simon & Schuster publishes from the left and the right,’ zei ze ook nog.

‘Of course they do, Hella, they are publishers!’

Ik dacht: dat geldt immers voorjournalisten ook?

Robert Maxwell is intussen een soort winkeltje op de conferentie begonnen waar hij al zijn gepubliceerde werken uitstalt. Er ligt een lijst bij waar tot mijn verbazing een door hem uitgeven boek, Science Technology and Global Problems, van Jermen Gvishiani op staat. En met een schijnheilig gezicht vroeg hij mij hoe het met mijn Gvishiani-project stond. Zonder iets te

[p. 240]

zeggen gaf hij dus allang een werk van de Rus uit. Ik deed als of ik het niet zag en merkte.

‘Don't ruin your relations in Moscow,’ zei Maxwell tegen mij. ‘Do not establish relations with Luis Alberto Machado. I am a full supporter of him, but Machado maintains the state is there for the individual. Marxism says, the individual is there for the state. So, for Anatoly Alexandrov and your initiative to bring Machado to him and the ussr Academy of Sciences, you should immediately halt. Alexandrov probably did not fully understand what Machado is driving at. Stay out of it.’ Ik dacht dat ik het in Keulen hoorde donderen en vond zijn interventie absurd.

Maar tezelfdertijd geef ik toe dat iedere keer wanneer ik weer met deze Maxwell in contact kom, ik enigszins ontdooi, want op andere punten snijdt het wel hout wat hij zegt.

Ontmoette allerlei mensen van Bas de Gaay Fortman tot Maurice Guernier. In zijn rede wees Guernier er op dat twee op de vier mensen in de wereld boeren in ontwikkelingslanden zijn. Tijdens de lunch zat ik naast Koji Kobayashi, voorzitter van de raad van bestuur van Nippon Electric Co. Ltd. Aan de andere zijde zat professor Dietrich Goldschmidt van het Max-Planck-Institut. Toen Goldschmidt lanceerde dat wiskundigen hun carrière maken wanneer ze nog jong zijn, antwoordde ik dat men het hele leven als een universiteit diende te beschouwen, Plato citerende. Dit is dus ook zo. Ik hoop te lezen en te leren tot mijn laatste dag.

De avond was gereserveerd voor Mahlers negende symfonie met Leonard Bernstein en het Berlijns Philharmonisch orkest. Het concert begon om 20:00 uur.

20:10 uur

De eerste noten van Mahler zijn een uitdrukking van liefde en genegenheid. Ze inspireren die gevoelens, vooral wanneer je het ‘theater’ van Bernstein weg denkt. Deze muziek is prachtig. Gedachten de mens lief te hebben stijgen zelfs van de musici op naar het publiek. Ik verbaas me deze dagen voortdurend over aardige reacties van mensen, glimlachen en genegenheid. Ik raak niet uitgekeken op de mensen om me heen in deze uniek geconstrueerde concertzaal, de Philharmonie. Het zijn platformen om het orkest heen. De muziek is zo indrukwekkend, ik stop met schrijven.

Peter is nu in Londen en heeft Edwin van Wijk omhelsd.

[p. 241]

20:20 uur

Ik geloof dat ik een vertoning, die Bernstein tegenwoordig van dirigeren maakt, nog nooit eerder in die overdreven mate heb gezien. Hij danst en springt. Hij beleeft Mahler lichamelijk. Het komt op mij afstotelijk en overdreven over. De joodse gemeenschap in Manhattan schijnt dit prachtig te vinden. Zou Mahler zelf zo hebben staan springen bij zijn goddelijke muziek? Ik denk met weemoed aan Otto Klemperer, Charles Münch, Rafael Kubelik, Pierre Monteux, dirigenten uit het verleden. Bernstein is bij hen vergeleken een paljas.

20:35 uur

Na het Andante commodo ging Bernstein op een stoel tussen twee violen zitten. Ik geloof dat hij huilde. Bezorgde gezichten bij de musici in zijn nabijheid. Het was absoluut schitterend geweest. Ik was zelf tot tranen geroerd, verschillende malen. Noem dat subterranean tears. Tussen het tweede en derde deel fluisterde Adam Schaff, die dus naast me zat: ‘He is a great master.’

21:10 uur

Ik geloof dat je alleen dàn tot voortplanting mag over gaan, wanneer je er met jezelf uit bent over wat dit leven betekent en wat de waarden voor jezelf ervan zijn. Het automatisme in geslachtsvoortzetting is voor konijnen en eenden een andere zaak dan voor ons, glorified apes. Ik denk aan mams uitspraak: ‘Wanneer je niet zou hebben geleefd, zou je niets gezien of geweten hebben.’ Hieruit volgt: mag je een kind dit ‘zien’ of ‘weten’ onthouden? Zoals Mahlers negende symfonie? Theo heeft eens gezegd, bereid te zijn een financiële bijdrage te leveren, indien ik voor een Oltmans nazaat zou zorgen. Maar dan: is één genoeg? Als dat nou een meisje is, dan ben je nog even ver van huis. En Peter? How would he fit in?

22:10 uur

Toen Bernstein aan het einde was gekomen met zulke totaal overdreven pianissimo's - zo langzaam en afschuwelijk (voor mij althans) - brak de massahysterie onder het publiek los. Bernstein zelf huilde openlijk. Hij omhelsde verschillende leden van het orkest, en raakte de wang van een cellist met de hand aan. Het was gewoon een pandemonium, zodat ik tegen Adam Schaff zei: ‘Het enige wat hier nog ontbreekt is het Sieg Heil!’ Ik walgde van wat er gebeurde, hield me verre van de neurotische mêlee en probeerde alleen weg te komen, ook om

[p. 242]

geklets in de ruimte te ontlopen. Bernstein is gek, maar men ziet hem voor een maestro, een superster aan.

Schreef Peter over dit concert.

5 oktober 1979

Bij het opstaan om 07:00 uur las ik in de kranten weer een lawine van antisovjet berichten. Ik ben vroeg naar de conferentiehal gegaan om een fantastische film te kunnen zien over microprocessors.

Verzorgde eerst het zoveelste radiopraatje voor Veronica.

Een beetje hippe taxichauffeur antwoordde, toen ik had gezegd dat de mensen erg vriendelijk leken in West-Berlijn: ‘That is because of the ddr and the Berlin Wall.’ Ik dacht dat dit wel eens een waarheid als een koe zou kunnen zijn.

Sprak met Mircea Malitza van Roemenië over het Machado programma in Venezuela.

‘There are two elements in the Venezuelan proposals,’ zei Malitza, ‘Which make them interesting. The first: the idea, that people have a huge untapped potential. If nations intend to enter a new era wanting to develop this hidden intelligence, to keep the pace with new developments in science and technology, they must do something on a large social scale, in order to bring the people in line with new ideas. The second aspect is, that the educational bulwark is everywhere too narrow, too formalized, too rigid and schools are no longer doing what they should be doing. People everywhere are looking for non-conventional forms of cultivating and activating this potential and bringing it into line to new social developments. Therefore, the Machado program to set up new institutions to cultivate the potential of people, to enlarge their skills, their mental processes is a very significant indication that people realize these untapped potentials must be further developed. There are huge resources here that are dormant, untouched, which now are being lost. This is a tremendous human waste.’

‘We, in the Club of Rome,’ vervolgde hij, ‘Have assisted in researching this problem by publishing No Limits to Learning. Bridging the Human Gap, published by Maxwell and written by James Botkin of Harvard, Mahdi Elmandjra of the University of Morocco and myself.’

Een ander gesprek had ik met Ranjit Kumar, Executive Director van de Foundation for International Training for Third World Countries in Don Mills, Canada.

‘What is the use of the word intelligence?’ begon Kumar. ‘It does have frightening connotations, like cloak-and-dagger

[p. 243]

tricks. It raises obviously the question of mind manipulation in Venezuela. One could argue, that every time when we engage in the process of education we do just that, at least to a certain extent. What are the Venezuelan motives? Learning, to me, is basically an exploratory process which takes place in many forms. First: learning is an informative way of exploration; second: learning is connected with persuasion; third: learning is a form of coercion and fourth: mind manipulation, where some of the techniques could be used of which the subject is unaware.

‘Do you realize that the cia has carried out such experiments, including administering lsd to military personnel unaware of what was being done as long ago as twenty years? What do most psychiatric clinics in the world do in this respect?’ vroeg ik hem.

‘These are frightening developments when governments engage in or encourage forms of mind manipulation. The consequences can be very dangerous. The concern I have to establish a ministry for the Development of Intelligence is that it seems to suggest that it plans to enhance the ability for people to learn. Is it a mission to manipulate people to learn what the Government wants them to learn? What is the direction they take?’

‘They taught forty Indian children,’ legde ik hem uit, ‘to play the violin following the Suzuki-method from Japan.’

‘This raises questions. Who is going to teach and what? There must first be formed a cadre of new teachers and on a sufficient scale to be of influence on the masses to obtain results. You can do experiments in laboratories, that is easy enough. Go to nasa and they will perform almost any experiment. There is nothing extraordinary about forty Indian children playing the violin. The question is, what do these children really want to do? For what reasons do you want to enhance learning this way? And what do you want the contents to be of the new learning? Right now we have a number of problems in the developing world. People have been taught in traditional ways. They have learned certain skills, but they are now facing a future, in which they are unable to use these skills. Lots of Phd's in the third world are unemployed.’

‘I recall Mrs. Gandhi telling me that 600.000 young people graduated each year from universities,’ zei ik.

‘Surplus people, who have acquired special skills and are unable to put them to social use.’

‘Then, why teach more of these unusable skills?’

[p. 244]

‘Exactly, why? That is one question. Learning is basically made up of three things. One: something that comes naturally and you do not really have to teach it, like survival skills. We all acquire these. Maybe we see fewer survival skills in industrial societies than in primitive ones. You and I could no longer survive without all these technological artifacts. We would not know how to move or where to go. That is one type of learning that takes place rather spontaneously and which has to be in harmony with the conditions of primitive societies. Another type of learning is attitudinal learning. You have to have an outlook, a frame of mind, a value system. How do we relate to each other? What is the silent language involved? It has very much to do with our attitudes. This again takes mostly place in an informal way, through the family system, through social networks and to a certain extent through the formal educational system. Also through behavior and so on.’

Een volgend gesprek had ik met Henri Hogbe-Nlend, president van de African Association for Advancement of Science and Technology gevestigd in Bordeaux. Ook hem vroeg ik naar een reactie op het Venezolaanse programma.

‘I think it is excellent,’ zei hij. ‘It is a program of the utmost importance.’

‘Why?’

‘I believe since a long time that the human spirit is the most precious thing that we possess. Therefore, the concept of developing the human mind, the concept of underdevelopment must be seen at a level of degree in the general development of the human mind. Of course, I view man primarily as a spiritual being. At last, the government of Venezuela has succeeded to bring man himself to the centre of development in trying to improve the human condition.’

‘Will African governments be inclined to join the Venezuelan program in their territories?’ wilde ik weten.

‘I don't think they will succeed in developing a similar program. Their basic outlook on man is a different one. African governments at present are totally concentrated on trying to improve material conditions for the masses and have little time or patience to occupy themselves with spiritual needs or cultural needs. With the exception of Senegal and Tanzania, where I think they could develop similar programs like in Caracas.

‘How would students in Africa react if they were told that you can improve your intelligence like you can be taught to play the piano?’

[p. 245]

‘Perhaps students could indeed bring pressures on governments to develop a Venezuelan type program. It should be realized, however, that African nations are being confronted with a number of urgent and concrete problems. People can't live on empty stomachs. Then there are serious problems in housing and education.’

‘Africa is not ready for the Machado approach?’

‘No, one should not phrase it that way. It is more a matter of understanding. Indeed, the struggle for the fulfillment of fundamental needs, should parallel the fight for spiritual satisfaction, and above all the goal to develop the mind, or the use of intelligence.’

Een ander gesprek nam ik op met Keshava Murthy, van het National Institute of Industrial Engineering in Bombay. Hij reageerde aldus op het Machado project:

‘It is a very positive and innovative step. It is very much needed all over the world, particularly in the developing world. One of the reasons why the development in the third world has been slow is the lack of enough committed intelligent people in the spheres of cultural, economic and social development. Machado's project is most helpful.’

‘Does India not suffer from under-development of intelligence among the masses?’

‘Exactly. At present levels of development, we have been stressing too much formal education. It remained unchallenged and unchanged over decades, perhaps centuries. We have always been thinking of literature and cognitive forms of education. But there are non-cognitive forms of learning as well stemming from experience. The brain can also learn and develop its intellect.’

‘You consider yourself a traditional educator?’

‘By and large, yes. We have been following mainly traditional forms of learning. This is one reason why we are unable to extend our facilities of good education to a large number of people. We have to innovate. We have to introduce new forms of education and learning, new forms of developing the intellect.’ ‘Would you have reservations about the state entering a new reference cadre and value system?’

‘A difficult question. When you are contemplating innovation in education it is not possible to exclude the state, and if you do that there is always the possibility of the misuse of purpose and power. But we must dare to experiment.’

‘You think that a state with one hundred million illiterates...’ ‘More,’ onderbrak Murthy me.

[p. 246]

‘Could learning to develop intelligence be introduced in India?’

‘Unless we begin with pilot programs - like they seem to be doing now in Venezuela - it is not possible to say whether it can be done with large numbers of people in India. Technically we could reach them all through radio, television and satellites. But practically we would not yet be able to reach the masses. And even where there are radios they are being used to spread entertainment and hardly for educational or intellectual development.’

‘In Japan, there are only a few hundred psychoanalysts for a population of hundred million. How about India?’

‘I do not know how many people would need psychological treatment in India, how many psychologists are available or what facilities there are.’

‘Do you have mental hospitals,’ vroeg ik hem.

‘Yes, many. But in addition to Western or Freudian methods of healing we have our traditional psychological treatment in India, by religious means and through meditation or yoga.’

‘What if students have psychological problems. Can they get professional help?’

‘At our universities, even at large educational institutions, we have no counseling at all, let alone psychological counseling. Help is given more on the basis of non-formal personal relationships. If a student has problems, he will go to someone on campus he knows, maybe a personal friend or a friend at the faculty.’

‘In other words, help is given by amateurs.’

‘Yes, on an informal basis. We do not even have employment counseling in a formal sense, except perhaps at a few very large universities. Informally, yes, plenty of counseling is being done. But how effective this is, or how many people benefit from it, is unknown.’

Ik klamp dus verschillende afgevaardigden gewoon maar aan om na te gaan op er een publicabel gesprek in zit voor mijn voorgenomen boek over intelligentie. Er is een zekere brutaliteit voor nodig, die ik meer en meer schijn te ontwikkelen.

Berlijn - Hamburg

Terwijl ik in het hotel mijn rekening stond te betalen, viel mijn oog op een blonde jongen in jeans in de hal, dermate aantrekkelijk dat ik het als een schok ervaarde hem te zien. Het schoot zelfs door mijn hoofd om maar niet te vertrekken. Op hetzelfde moment merkte ik, dat ik mijn diners-kaart weg was. Ik had

[p. 247]

er Hotel Bellevue mee betaald op woensdag. Ik belde hen op, maar de kaart was al naar Amsterdam verzonden. Intussen was de beauty spoorloos. Ik ging overal kijken. Opeens was hij er weer, nu met een blazer over zijn jeans. Hij liep het hotel uit. Hij keek om en tippelde. Ik raakte superopgewonden. Intussen stond mijn koffer al voor het hotel om met een taxi naar vliegveld Tempelhof te rijden. Ik was machteloos. Hij verdween in de massa. Ik herinner me zijn long, wavy, blond hair, wat schrikachtige ogen, zijn handen, alles. Wat is de betekenis ervan dat je de mogelijkheid van een vriend voor het leven misloopt?

Vlak voor ik in de taxi wilde stappen, groette mij mevrouw Pestel. Haar man Eduard is nu minister voor Wetenschap & Kunst in Nedersaksen. Zij ging haar man van het vliegveld afhalen en gaf me dus een lift. Zij is zelf een psychoanalytica. Ze was himmelhoch jauchzend over Bernstein gisteravond. ‘Germans need a reawakening of feelings,’ zei ze. ‘Bernstein brought us back to let our feelings go.’ Ik antwoordde: ‘Dat kan ik begrijpen, maar dan met mate, please. Bernstein presenteert een overflow van gevoelens, die ik althans interpreteer als een uitdrukking van ongecontroleerde waanzin. En wat me nog het meest beangstigd heeft daarbij, was dat een soort massahysterie werd wakker gemaakt. Het was musicale demagogie. Nog een stap en we zijn terug bij Goebbels.’ Ze toonde zich zeer verbaasd over wat ik zei en wilde er over nadenken.

President Luis Herrera Campins van Venezuela zegt in de Financial Times dat hij een schuld van niet minder dan 26 miljard dollar van de vorige regering erfde. Hoe moet het nu met de financiering van Machado's programma?

Time bericht dat, nadat de cia en Washington eerst de Cubaanse kwestie zelf buiten alle proporties hebben opgeblazen, Jimmy Carter nu weer met man en macht probeert de crisis tot overzienbare proporties terug te brengen.¹⁸⁸ Andrei Gromyko heeft gewoon recht voor de raap gezegd dat het de hoogste tijd wordt dat deze kunstmatige crisis zo snel mogelijk wordt afgeblazen. Ook Cyrus Vance waarschuwt dat het voortduren ervan gevaarlijke consequenties kan hebben voor de Oost-West verhouding. Het absurde van dit gedoe is, dat het Witte Huis eerst de cia rustig zijn gang laat gaan de rotzooi te veroorzaken door de Conferentie van Niet-Gebonden Landen in een kwaad daglicht te stellen. En wanneer ze dan toch bezig zijn, is het immers nooit weg Fidel Castro en passant verder nog in de vernieling proberen te werken.

188 Time, 8 oktober 1979, SEARCH FOR AWAY OUT.

[p. 248]

Carter heeft een permanent commando tegen Cuba ingesteld, het Caribbean joint Task Force Headquarters in Key West. Militaire manoeuvres rond Cuba zullen worden opgevoerd. De strijd voor de vrede is het centrale drama in onze tijd zegt hij. En hij eindigde een rede over dit onderwerp met een totaal overtrokken importantie: ‘At another time of challenge in our nation's history, President Abraham Lincoln told the American people: “We shall nobly save, or meanly lose, the last best hope of earth.” We acted wisely then, and preserved the union. Let us act wisely now and preserve the world.’¹⁸⁹ Alsof de zogenaamde Cubaanse crisis iets te maken zou hebben met de redding van de wereld. Alleen voor een absolute gek is Cuba of Castro een bedreiging in enigerlei vorm.

Time heeft de memoires van Henry Kissinger, als voorpublicatie en als eerste aflevering, er volgt meer, gepubliceerd over vijftien pagina's. Valt het te verwonderen dat de man meer dan honderdduizenden exemplaren van zijn The White House Years zal gaan verkopen?¹⁹⁰ Ik beschouw de man als één der sluwste, en meest schadelijke crooks van deze eeuw en lees het verhaal dan ook met afschuw, vooral wanneer hij over de Sovjet-Unie babbelt.¹⁹¹

In het busje naar het toestel zat het model Ton Ligthart. Hij kwam naast me zitten en gaf me een brochure van zijn foto's in kleur. Zo'n uitgave had Peter moeten hebben. Ton heeft al negen jaar een relatie met een man.

189 The New York Times, 2 oktober 1979.

190 Henry Kissinger, The White House Years, Little Brown & Company, Boston, 1979.

191 Time, 1 oktober 1979.

6 oktober 1979

Rotterdam, De Doelen

Woon een Inter Studium van het International Economic Development and Strategic Management bij. Het lijkt een droge aangelegenheid te worden.

Droomde vannacht dat toen ik thuis kwam uit Berlijn, mijn beiden ouders op Amerbos waren. Ik zie mijn moeder nog naar me zwaaien. Ook de beide honden liepen op me af, maar ze leken nu stokoud. Op weg naar Rotterdam vanmorgen zat ik me voor de duizendste maal af te vragen hoe dromen uit de catacomben van de ziel oprijzen. Hoe kan het dat wanneer je slaapt en eigenlijk een beetje ‘dood’ gaat, of althans gedeeltelijk niet meer bij je bewustzijn bent, je al deze vreemde dingen begint te beleven, die bij het ontwaken zelfs gedeeltelijk zijn te reconstrueren? Zou het mogelijk zijn dat wanneer je sterft, je

[p. 249]

voor eeuwig droomt? En dat je dan zo oud kunt worden als de planeten of het universum zelf?

Er zijn vrijwel geen journalisten aanwezig. Wie is bereid op de vrije zaterdag te werken?

Aanwezig zijn: Prof. J.B.M. Edelman Bos, prof. John Kenneth Galbraith, prof. J. Kreiken (voorzitter), drs. R.F.M. Lubbers en prof. F. de Roos. Vragen komen aan de orde als: Dient de economische politiek te zijn gericht op afremming of juist op stimulering van de structurele veranderingen? Welke gevolgen zal het gewijzigd internationaal economisch bestel hebben voor de groei en werkgelegenheid?

Ik ben in mijn eentje op het balkon gaan zitten, ook om te kunnen eclipseren wanneer ik zou willen. Daar zitten ze dan, de managers van de wereld allemaal hetzelfde gekleed, als verlengstukken van hun typemachines, telefoons en hun kantoren, in dezelfde streepjeskostuums. Walgelijk. Later zag ik Lubbers en deed hem de groeten van oud-ambassadeur Romanov. ‘Doe hem de groeten terug,’ zei hij, ‘ik ga er de eenentwintigste naar toe.’

Op de terugweg stopte ik bij het graf van mijn ouders op Den en Rust in Bilthoven. Langzaam breken de herfstkleuren door, waar mam zo van hield. Legde twee rozen neer en bad.

7 oktober 1979

Amerbos

Leonid Brezhnev heeft in Oost-Berlijn een belangrijke rede gehouden. De ussr trekt eenzijdig 20.000 militairen en 1.000 tanks uit Oost-Duitsland terug in een gebaar van verzoening naar het Westen. Dat is slim. Ze wisten in ieder geval in Brussel niet meteen een antwoord hierop te bedenken. Dat moet trouwens van de grote broer uit Washington komen. Brezhnev is nu 72 jaar. Hij werd na zijn rede van 35 minuten door Erich Honecker en een assistent van het podium geholpen door hem te ondersteunen.

Ontmoette Lou in het park, een Indische jongen. Nam hem mee, maar het werd een milde ramp. Reed hem vanmorgen eerst naar huis. Ik leer het ook nooit.

Heb zoveel te doen, weet niet waar te beginnen.

Ellen Lentz ontmoette Leonard Bernstein blijkbaar na afloop van het fameuze Mahler-concert ten huize van de Amerikaanse ambassadeur Walter Stoessel in West-Berlijn. De dirigent voelde zich nog zwevende, vertelde hij haar een paar uur later. ‘I still cannot talk about the concert. I was carried far, far away,’ aldus Bernstein. Wat ook had meegespeeld was dat hij

[p. 250]

Mahler juist in Berlijn had gedirigeerd waar de muziek zo lang was geweerd door de nazi's omdat Gustav Mahler joods was. Zelf dus joods zijnde zei hij tegen reporter Lentz: ‘It was a wonderful experience, the beginning of a love affair.’ Over het feit dat Herbert von Karajan als permanente dirigent van het Berlijnse orkest hem misschien zo lang had weggehouden, antwoordde hij niet in ‘een oorlog tussen dirigenten’ betrokken te willen raken.¹⁹² Voor mij blijft, na wat ik in Berlijn van hem heb gezien, deze Bernstein gestoord, a mental case.

J. de Boer, hoofdredacteur van NieuwsNet is afgezet. Wat voor consequenties zal dit hebben?

192 The New York Times, 6 oktober 1979.

8 oktober 1979

John Roozen, de nieuwe chef van NieuwsNet zegt dat het gesprek met Galbraith dat ik uit zijn rede in Rotterdam en een kort samenzijn met hem heb geschreven, zal worden gepubliceerd.

Prof. dr. J.W. Schulte Nordholt uit Leiden noemt mijn boek Amerika valt een schoolvoorbeeld van oppervlakkigheid. Hij vindt dat ik ‘alles, maar dan ook volstrekt alles overhoop haal in een ordeloze opwinding. Algemene, persoonlijke opinies, twisten, rancunes, ijdelheden worden volstrekt in een chaotische hoeveelheid achter elkaar aan gedrukt. Reeksen politici en wetenschapsmensen hebben de schrijver allemaal persoonlijk hun mening verteld en zelf klutst hij die onverwerkte kennis met even onrijpe clichécitaten uit Nietzsche, Freud en andere grootheden. Waarom moeten zulke boeken in hemelsnaam geschreven worden!’ Dat is dan de ‘aanbeveling’ die de vereniging van boekhandelaren over mijn nieuwe boek rondgezonden krijgt. Vroeger zou ik de man geschreven hebben: drop dead. Nu heb ik hem doen weten zeer geïnteresseerd te zijn in een gesprek en meer gedetailleerde kritiek.

Henk Neuman, het orakel van de televisie zegt in Televizier: ‘We zullen heel nauwkeurig moeten nagaan of Brezhnev met zijn nieuwe voorstel geen wisseltruc toepast.’ In de breinen hier komt het zelfs niet op, na jarenlange systematische antipropaganda dat Brezhnev zo'n voorstel misschien wel doet uit eigenbelang, en het meent.

9 oktober 1979

Oud-premier Piet de Jong is terug uit Moskou en deelt mede, dat de sovjets energie tegen technische kennis willen ruilen bij

[p. 251]

exploratie en exploitatie van oliewinning buitengaats. Dat hoorde Max van der Stoel dus al vijf jaar geleden, maar die hield, als exponent van inlichtingendiensten, zijn bek. Intussen gaat Ed van Thijn rustig door met het organiseren van een boycot van de Olympische Spelen in Moskou. Door wie en wanneer zal deze man worden gestopt?

Volgens Bert van Duijn van Hervormd Nederland schrijf ik te veel om door zijn redactie te kunnen laten verwerken. Maar wie weet is ‘de onzichtbare knop’ van professor Van Hamel wel weer bezig geweest.¹⁹³ Bij Aurelio Peccei hebben de inlichtingendiensten of de bvd geen kans om roet in het eten te gooien, want die weet wat er in de wereld te koop is en die kent dergelijke trucjes. Hij kent ook mij, en niemand kan hem over mij iets op de mouw spelden. Bovendien weet Aurelio hoe ik in Moskou aan het werk ben gegaan, want hij heeft het persoonlijk via Jermen Gvishiani georganiseerd.

Peter Loeb adverteert heel behoorlijk met mijn nieuwe boek. nrc Handelsblad zegt in een hoofdartikel, dat het aanbod van Brezhnev 20.000 man en 1.000 tanks uit de ddr weg te halen ‘niet genoeg’ is. Stumpers. Wat hadden ze dan gewild? Je moet toch ergens beginnen? En Max van der Stoel is naar een bijenkomst van de Socialistische Internationale in Moskou geweest en ‘somber’ teruggekomen, aldus de krant.¹⁹⁴ Die man is al chagrijnig vertrokken, dus natuurlijk komt hij chagrijnig terug. Hij wil zich niet soepeler opstellen waar het de Sovjet-Unie betreft. Iedereen was door het voorstel van Brezhnev verrast, behalve natuurlijk onze Max. Het ellendige is, zo'n man is in ons politieke bestel niet weg te branden. Socialistische leerling en bijzonder vriendje van Luns, dan weet je hoe laat het is.

Opbeurend is overigens wel dat de Nederlandse regering de voorstellen van Brezhnev verwelkomt.

Had een gesprek van een paar uur met mijn oom Alexander Poslavsky. Ik vertelde hem meer details over het Venezolaanse programma.

‘Mijn eerste losse associatie is,’ begon oom Lex, ‘hoe voorkom je dat je verzandt in een woordenspel, namelijk wanneer je intelligentie gaat definiëren, om het zo te zeggen, als “an innate faculty”, dan kun je een geweldige discussie gaan ontketenen of je wel of niet deze “innate faculty” kunt stimuleren. Je

193 Professor Van Hamel vertelde mij jaren geleden dat wie de geheime knop in Den Haag zou ontmaskeren, het land een grote dienst zou bewijzen. Hetzelfde zei hij Wim Klinkenberg.

194 NRC Handelsblad, 8 oktober 1979.

[p. 252]

komt dan in twee schijnproblemen terecht. Het ene is: als er een genetisch gegeven is, bijvoorbeeld dat ik 1.83 meter lang ben en niet 1.58 meter, dan zijn de grenzen gegeven waar tussen mijn lengte zich zal ontwikkelen. Dat wil zeggen, ware ik op gegroeid in Bangladesh in de beroerdste koloniale tijd, dan zou ik 1.60 meter zijn geworden. Was ik opgegroeid weet ik veel waar, dan zou ik misschien 1.89 meter zijn geworden. Genetisch ligt niets vast, behalve misschien de grenzen waartussen mijn lengte zal uitkomen.’

‘Dat is ook wat Delgado zegt,’ zei ik. ‘The functions of the brain are genetically determined.’

‘En, misschien zijn ook de grenzen genetisch bepaald,’ vervolgde Poslavsky. ‘Wat bijvoorbeeld vast ligt, is de grens van circa 100 jaar. Als ik pech heb ga ik op mijn zeventigste aan kanker dood. Heb ik alle geluk van de wereld, dan word ik op mijn honderdste toch dement. Daarover een discussie entameren wordt gemakkelijk een woordenspel. Wanneer je intelligentie “an innate faculty” noemt dan komt je terecht, in wat ze noemen, de “faculty-psychology”, dat wil zeggen, dan denk je eigenlijk het volgende: wat is een mens? Een mens is een bundel van functies, dingen die hij kan, laten we zeggen van poepen tot en met Zen Boeddhisme. Dat is dan “the whole man”. Wel nu, dat heeft het nodige opgeleverd, dit paradigma in de zin van Thomas Kuhn¹⁹⁵, want op grond van dit paradigma kon je bijvoorbeeld intelligentie gaan onderzoeken. En van Alfred Binet¹⁹⁶ tot vandaag heeft dit best iets opgeleverd. Het nare is natuurlijk dat het een bepaalde en in het algemeen gesproken verlate manier is van kijken naar laat ik zeggen, hoe mensen zich gedragen. Het Venezolaanse experiment met de Indiaanse kinderen heeft dus bewezen dat men bepaalde gedragingen in sterke mate tot ontwikkeling kan brengen.’

‘Welke schade wordt hierdoor aan andere delen van de persoonlijkheid toegebracht?’ vroeg ik me af.

‘Ik zou het liever anders willen stellen. Zou dit leren viool spelen bevorderlijk zijn of schadelijk zijn voor de mentale gezondheid van de individuele kinderen?’ herformuleerde Poslavsky. ‘In betrekking tot hun algehele mentale gezondheid?’ specificeerde ik.

‘Ja. Hier moet je onderscheid maken tussen twee separate problemen. Ik denk dat we wel degelijk het doel zouden kunnen onderschrijven dat ieder mens maximaal zou moeten groeien.

195 Amerikaanse wetenschapsfilosoof, schreef The Structure of Scientific Revolutions, 1962.

196 Franse psycholoog (1857-1911).

[p. 253]

Well-being is eigenlijk ontleend aan de definitie van gezondheid door de World Health Organization opgesteld: dus “physical, mental and social well-being in the absence of disease and insanity.” ik denk, dat dit een verstandige formulering is. We bereiken natuurlijk nooit de perfecte well-being. Dat is een utopie.’

‘Wat Robert Yastrow noemt: “humans have too many wiring defects,”’ trok ik de vergelijking.

‘That is one aspect. En ik zeg het heel eenvoudig: wat is de invloed van de groei, de well-being, de mentale gezondheid van het individuele kind? Ik denk dat je daarbij niet ontkomt aan de vraag wat het effect is op de mentale gezondheid van de groep, de natie, de massa, whatever. Omdat in een veel groter gedeelte van de wereld, dan waar wij op dit moment in leven, de well-being van de mensen, theoretisch althans, prevaleert over de well-being van het individu. Dus je moet de vraag stellen, en ik denk dat dit jouw vraag is, ...’

‘Richt Venezuela zich in dit programma op de groep of het individu?’ onderbrak ik hem.

‘En wat bereikt hun programma in termen van winst en verlies. Wat is de winst van dit kind, dat plotseling viool kan spelen? Kan het met dat iets een identiteit opbouwen? Want inderdaad, de beloning is dat het kind op een podium verschijnt, waar niemand minder dan de president van de republiek mee luistert naar de prestatie. Weegt dit op of weegt dit niet op tegen wat het kind dan misschien misloopt. Ik denk dat dit een legitieme vraag is, die gesteld moet worden. Je zou ook kunnen zeggen: wat betekent het voor een land als Venezuela, dat het dergelijke resultaten kan produceren.’

‘Nationale trots?’

‘Misschien, maar niet helemaal. Waarom niet denken aan nationale status? Terwijl Columbia een x-aantal analfabeten produceert, doet Venezuela dit. Want als we de vioolspelende kinderen even laten rusten, een dergelijk programma kan misschien voor een fractie van wat het anders zou kosten het analfabetisme terugdringen naar 4 of 5 procent. We hebben hier trouwens een dergelijk cijfer zwakzinnigen. Zij kunnen niet leren. Dat bestaat over de hele wereld, want er ontstaan nu eenmaal ongevallen op de weg van de uterus en de buitenwereld. Tegen hersenbeschadiging kan zelfs B.F. Skinner niet op.’ ‘Zouden we niet meer hebben aan legers onderwijzers dan legers van soldaten?’

‘Ik denk dat je met een relatief klein aantal onderwijzers zou kunnen werken, wanneer je het over Venezuela hebt. Dat denk ik eigenlijk tegen de evidentie in. Wanneer ik nu bijvoorbeeld

[p. 254]

naar Erik en Yonda¹⁹⁷ kijk, wat ze leren, hoe ze leren, hoeveel ze leren en of ze leren is allemaal duidelijk. Het lijkt bij Yonda echter ook duidelijk afhankelijk te zijn van de relatie met de onderwijzer. Erik, daarentegen, leert los van de vraag of de onderwijzer een zak is of aardig wordt gevonden. Erik leert in tegenstelling tot Yonda, kennelijk niet in een teacher pupil relationship. Wat krijg je nu als je iets massaal wilt aanpakken, dan moet dit dus ook bij uitstek buiten de teacher-pupil relation-ship kunnen plaats vinden. Er zijn twee mogelijkheden: Self reinforcement of Mother reinforcement. Het lijkt of minister Machado beide methoden voor ogen staat. Enerzijds zegt hij: we zullen desnoods moeders via televisie leren hoe met kinderen om te gaan, en anderzijds zegt hij: we zullen kinderen leren te leren. De moeder leren te leren is natuurlijk een oude gedachte, het wordt nu alleen toegepast in een andere sector. Het is namelijk een oud idee van Freud, het principe van child guidance therapy, waarbij je de ouders leert zodanig relaties aan te bieden dat het kind over zijn moeilijkheden heen groeit. Als je gedragsverhoudingen teweeg kunt brengen op het gebied van problematisch gedrag, waarom zou je dan niet gedragsveranderingen teweeg kunnen brengen op het gebied van cognitief gedrag? Dus één onderwijzer leert tien moeders. Eén moeder leert tien kinderen. Eén onderwijzer leert 100 kinderen en zo zit er exponentiële groei in. Misschien is het een strategie die zal mislukken, omdat de moeder de rijst wil gaan opzetten. Maar bij studenten zou je zeer goed kunnen werken met self-reinforcement programs.’

‘Dat zijn?’

‘Een programma, waarin iets wordt uiteengezet. Daaruit volgt dan onmiddellijk een opgave, waaruit moet blijken of het voorgaande werd begrepen of hanteerbaar is of niet.’

Enige tijd later bereikten we het hete hangijzer van een politiek dictaat van bovenaf.

‘De naam waarmee je in dit verband misschien werd geconfronteerd was Hitler, maar het had Goebbels moeten zijn.’

‘Ontkomen we wel aan conditionering, welke die ook mag zijn? Delgado wijst er steeds op dat de sovjets niet vrij zijn, maar Amerikanen evenmin. Men is voor zijn zesde jaar fundamenteel gehersenspoeld op een wijze waar eigen keuze nooit aan te pas kwam,’ zei ik.

‘Ja, maar de wijze waaróp we geconditioneerd worden - geprogrammeerd is het modewoord - de methodiek, is geen politieke keuze.’

197 Zijn zoon en dochter.

[p. 255]

‘Parlementaire democratie met een koningin aan het hoofd is toch ook een politieke keuze?’

‘Wat bedoelen we hier met methodiek? Een wetenschappelijk onderbouwde systematische wijze van werken om een bepaalde beïnvloeding tot stand te brengen. Bij mijn weten heeft geen enkele Nederlandse politicus ooit gezegd, dat je Montessori, Jan Ligthart of Fróbel, noem maar op, moet hebben. Wat hebben politici gedaan? Ze hebben gezorgd dat er scholen waren, die onderwijzers opleidden. Ze hebben er geld voor gefourneerd, maar ze hebben nooit gezegd dat die onderwijzers “e” moeten zeggen en geen “a”. Machado kiest voor een methode. Dat is nieuw.’

‘Het Kremlin kiest ook voor één uitgesproken methode.’

‘Maar de vraag is, en dat zou je moeten uitpluizen, of marxisme-leninisme nu werkelijk een methode is om systematisch cognitief gedrag te veranderen.’

‘Daar weten ze niets van. B.F. Skinner is in de Sovjet-Unie onbekend.’

‘Skinner kennen ze misschien niet maar wat Pavlov zegt, weten ze precies. Ze weten daar van neuropsychologie verrekte veel. Denk maar aan Alexander Luria. Vergis je niet. Alles wat in de ussr gebeurt op dit terrein, is ook hier bekend. Maar of marxisme-leninisme als een zodanige methode is bedoeld, is voor mij een open vraag.’

Hij vervolgde: ‘Bij het hitlerisme betwijfel ik dit ook. Ik denk, dat Goebbels natuurlijk behavior modification nastreefde, en met groot succes, maar niet specifieke cognitive behavior modification. We zitten hier met een vrij aanzienlijke, grijze vlek. Ik neem aan, dat in Venezuela heel expliciet, heel ondubbelzinnig een politieke keuze werd gemaakt voor één bepaalde psychologische methodiek om cognitieve veranderingen bij de kinderen te weeg te brengen.’

‘Vind je het geen moedige beslissing?’ vroeg ik hem.

‘Het merkwaardige is dat zowel in Caracas als in Den Haag de behoefte bestaat om via okw of wetenschapsbeleid door de “red tape” heen te breken.’

‘In Rio is een ministerie opgericht voor de bestrijding van de bureaucratie.’

‘Je vraagt of het moedig is. De man die het doet, dus Machado - en zijn president - moet het besluit nemen dit te gaan doen voor hij een taxatie kan maken van baten en kosten. Dan ben je terug bij ons begin, je ziet de baten zitten, maar wat zouden de kosten zijn?’

Ons gesprek belandde, zoals het eerder had gedaan bij de Brit-

[p. 256]

se psychoanalyticus D.W. Winnicott, waar Lex grote waardering voor schijnt te hebben.

‘Je hebt Winnicott nodig om te begrijpen hoe iemand, niet via de weg van de fantasie, zijn binnen- en buitenwereld met elkaar in verbinding kan brengen,’ zei hij. ‘Ons schoolsysteem is waarschijnlijk veel minder efficiënt dan die consequente actieve conditionering naar de bedoelde verandering in cognitief gedrag. En precies die efficiëntie zou de redding van onze kinderen kunnen zijn.’

‘Zelfs met de eindigheid van beschikbare middelen?’

‘Juist nu. Want er zijn beperkte middelen, grenzen aan de groei. Er is immers een duidelijke limiet aan bevrediging, die - laat ik maar zeggen - uit de werkelijke wereld kan worden gehaald? Waar moeten ze dan vandaan komen? Uit de zelfwerkzaamheid, waarin ik vanuit mijn innerlijke leven met behulp van mijn fantasie, vanuit een eindige wereld met beperkte mogelijkheden, iets kan maken wat bevredigend is en waar ik mezelf in kan terugvinden. Maar, oh wee als je die intermediaire ruimte verwoest, waar die fantasie in werkt, want dan moet ik een grotere auto hebben, meer “speelgoed” en worden mijn wensen steeds onbeperkter.’

‘Is dat dus waar men in Venezuela aan zou moeten werken?’ ‘Ik denk dat dit zou kunnen. We zitten namelijk met het interessante fenomeen, dat we zo verrekt veel nodig hebben om onszelf bezig te houden. Ik bedoel niet jij of ik persoonlijk. Maar om goed te zijn, moet televisie 24 uur per dag twaalf kanalen aanbieden.’

‘In Manhattan vijftig,’ zei ik.

‘Hoe komt het dat de vorige generatie niet van verveling is gestorven, waardoor wij nooit het levenslicht aanschouwd zouden hebben? Neem het verschil tussen het boek en het televisieprogramma. Ik kan eigenlijk geen boek lezen zonder gebruik te maken van die intermediaire ruimte. Ik ga met die schrijver mee in die intermediaire ruimte.’

Als voorbeeld noemde hij Frederick Forsyth, die onlangs Het alternatief van de duivel publiceerde met als thema de meest sinistere wereldperspectieven. De haviken in het Kremlin dreigen aan de macht te komen, een verhaal waar men in Moskou nogal van zou zijn geschrokken.

‘Hoe zou je het aanzwengelen van intelligentie kunnen misbruiken voor algehele wereldvernietiging?’ vroeg ik mijn oom.

‘Dat moet je voorzichtiger formuleren. Kan groei worden belemmerd?’

[p. 257]

‘Beschadigd,’ verbeterde ik hem.

‘Ja, het zal zelden tot vernietiging leiden. Ik denk dat het heel waar is wat Winnicott zegt dat in de eerste zes maanden van het kind de grondslagen tot stand komen. In welke mate worden kinderen aan de realiteit gebonden? Als je kinderen via een trainingsprogramma als het vioolspelen in Venezuela te vroeg prestatiegericht maakt, welke schade wordt daardoor aangericht? Want behalve prestatiedrang, kweek je nog iets anders waar je een vraagteken bij moet zetten. Er wordt een soort heilig respect gevestigd voor vertrouwen in en bewondering voor de positieve lading van wetenschap en techniek, voor gedragskunde in het algemeen. We zijn eigenlijk net van de rabiate bewondering voor alles wat techniek is af en moet je het nu ergens anders opnieuw gaan poten? Of - en ik zeg het even erg kras - is dit een aanvaardbare vorm van neokolonialisme? Want als je het bekijkt vanuit dit aspect, is het een slechte zaak want het gaat om dumpgoederen. We dumpen de Suzuki-methode op kinderen van Indianen in het Amazonegebied. Men zou er alle restricties omheen moeten bouwen.’

‘Waarom zouden wij wèl onze intelligentie mogen gebruiken en zouden de geesten van Indianenkinderen braak moeten blijven liggen?’

‘Toch zijn wij het alom onbeperkte respect voor technologie kwijt en terecht,’ vond hij.

‘Is dat zo? Ik zag in Berlijn een film over microprocessors en was diep onder de indruk.’

‘Wij denken toch niet meer, dat het menselijk geluk uit de laboratoria komt? We denken echt niet meer dat de wetenschap alle antwoorden kan bieden. Dat de wetenschap ons leven vereenvoudigt, dat is zeker. Een analfabeet heeft niet zoveel aan die intermediaire ruimte, want die kan de eerste vijf letters van een boek nog niet lezen. Dat maakt het Venezolaanse programma juist zo interessant, omdat het is geladen met een geweldige innerlijke tegenstrijdigheid. Er zou een uitdagend boek zijn samen te stellen, zoals je dus ook van plan bent, omdat je mensen “ja” en “nee” tegen hetzelfde vraagstuk zal moeten laten zeggen.’

Ik vroeg hem hoe het mogelijk was dat ik in Berlijn droomde, dat terugkerend op Amerbos mijn overleden ouders op me wachtten. Hij antwoordde dat gescheiden personen dergelijke dromen hadden over het weerzien van voormalige echtgenotes, terwijl die echtgenote reeds lang met een ander is gehuwd. In klaar wakende toestand komen dergelijke fantasieën op de bank bij de psychiater boven en dat levert dan schaamte op,

[p. 258]

omdat de patiënt wordt betrapt over zaken te denken, die niet mogelijk zijn.

‘Het is gewoon luisteren naar het gebod, “gij zult niet betrapt worden”,’ meende Poslavsky. ‘Dat is de hele zaak.’

‘Maar dat werkt onbewust in de droom door,’ zei ik.

‘Dan zal jij zeggen, dan had ik Mam moeten zien, zoals ik haar voor het laatste heb gezien. Kijk, we hebben van mensen met wie we nauw zijn verbonden onbewust een juist of onjuist beeld van hun ontwikkeling.’ Hierop dwaalden we af over zijn zoon Erik. Ook vroeg ik hem hoe het toch kwam dat ik tegen Peter dikwijls Theo (mijn broer) zei en omgekeerd. ‘Komt mijn “chip” niet op tijd?’

‘Het is een gebrek aan concentratie. Er worden niet voldoende “chips” ingeschakeld. Als jij tegen mij Peter zegt, dan trek ik heus geen revolver. Als jij echter dacht dat ik een colt in mijn achterzak had zitten, dan zou je die haspel nooit laten gebeuren. Dan zou je reticulaire systeem de zaak op spanning brengen.’

10 oktober 1979

Ik heb al heel lang last van muizen en heb dus rattengif gebruikt. Gisteren kwam heel langzaam een piepklein muisje van onder de zitbank te voorschijn. Ik denk dat het stervende was. Heb het met stoffer en blik buiten tussen de bosjes gezet. Vanmorgen lag het er dood bij. Even later streek een ekster neer. Ik heb op de ramen getimmerd, zodat hij wegvloog en het muisje weggespoeld, anders was de ekster er ook nog aangegaan. Ben er helemaal naar van maar het kan niet anders. Ik moet dit aan Peter schrijven.

Fidel Castro is in New York en luncht met Kurt Waldheim bij de vn Wat zullen de onnozele Amerikanen tegen hem bedenken? Zou Carter de guts hebben hem op het Witte Huis uit te nodigen?

Wat is diplomatie toch een rotvak. En daar ben ik nog wel voor naar Nijenrode gegaan op advies van ‘oom’ Willem van Rappard.¹⁹⁸ Henry Fairlie citeert de bekende uitspraak van Sir Henry Wotton: ‘An ambassador is an honest man who is sent to lie abroad for the good of his country.’

‘The diplomatic lie is not the same as the private lie,’ zegt Fairlie daar zelf op.¹⁹⁹ Zo is het natuurlijk ook. Hij herinnert er aan hoe Washington tijdens de crisis aan de Varkensbaai op Cuba loog tegen haar eigen ambassadeur bij de vn Adlai Ste-

198 Zie Memoires 1925-1953.

199 International Herald Tribune, 21 augustus 1979.

[p. 259]

venson. Daar was ik die dagen in New York bij. Buitenlandse Zaken liegt al jaren over mij en tegen mij, hoe het te bewijzen? David Frost heeft Henry Kissinger geïnterviewd voor nbc-televisie en het schijnt er dermate ruw aan te zijn toegegaan, dat na protesten van Kissinger, deze zijn film zelf mag gaan ‘aanpassen’. Onbegrijpelijk dat zoiets lukt in New York nota bene. De vader van Henk Hofland is overleden. Ik heb Henk en Mimi geschreven.

11 oktober 1979

Het Algemeen Dagblad meldt dat drie mannen een uitzendstudio van de vpro zijn binnengestormd om banden te vernietigen van een radioprogramma over de Palestijnen en Libanon. De uitzending van het eerste deel had kwaad bloed gezet bij de invallers die zich de Joodse Defensieliga Nooit Meer noemen. Dat zijn dus Knoop en andere extreme idioten. In joodse kringen wordt het gebeurde als ‘een onzinnige daad’ omschreven. Maar het Centrum voor Documentatie en Informatie over Israël zegt dat de uitzending van de serie Holocaust tot de wandaad heeft bijgedragen, dus een verkapte vergoelijking.

Ik vind mijn artikel over Beatrix in Glamour heel acceptabel, en zond het de prinses toe, met een kopie aan Jacqueline Soetenhorst, die als Oranjeklant wel weer hoog op de kast zal zitten.²⁰⁰

Ontmoeting met ambassadeur Hamzat Ahmadu van Nigeria, omdat ik in januari naar Algerije, Marokko, Senegal, Tanzania en Nigeria wil reizen. Toen hij zei: ‘You are close to my heart,’ kreeg ik de kriebels van de man. Het was erger dan Sir Henry Wotton het onder woorden bracht.

Bezocht Ron Naftaniël van het cidi en vond hem bijzonder aardig, een vrouw, twee kinderen, mooie warme ogen. Was zelfs tot hem aangetrokken. Hij gaf tips voor het maken van interviews in Israël.

Die stinkende Suharto heeft 2.000 gevangenen, getrouwen van Sukarno, vrijgelaten, die dertien jaar zonder vorm van proces op het eiland Buru hebben vast gezeten. Er zouden daar nog vierduizend mensen worden vastgehouden.

Hield voor Veronica een praatje over Henry Kissinger, wat ze prachtig schenen te vinden.

Voelde dat ik na een dag tapes uitwerken beweging nodig had. ‘Naar je lichaam luisteren,’ zegt Peter dan. Sprong op de fiets. De polders zijn bij de avondschemering prachtig.

200 Zie bijlage 21.

[p. 260]

13 oktober 1979

Lex Poslavsky schreef een brief op een soort pleepapier, onbegrijpelijk. Hij wil de tekst van ons gesprek bijwerken en zendt een serie contactadressen, die nuttig kunnen zijn voor het samenstellen van mijn boek over het Machado-project.

Zag weer een man een grote, opspringende hond op zijn snoet slaan. Om beroerd van te worden. Een paar dagen geleden hetzelfde, een jongen met een bril bij de markt die een poedel maltraiteerde. Ik stopte. ‘Wat mot je!’ riep hij, maar hij hield tenminste op. Overwoog een gevecht, maar dat is niet mijn sterkste kant.

14 oktober 1979

Wat zou het stil zijn op Amerbos als er geen vogels waren die kwinkeleerden. Dat heb ik van mam.

Jan Cremer belde om uit eten te gaan, maar ik heb er geen zin in en blijf liever thuis.

Vannacht was ik in mijn slaap met mijn oude vriend Martin Portier bezig.

Ik belde hem op. Na zijn hersenbloeding spreekt hij toch weer redelijk, maar nogal kinderlijk en onsamenhangend. Jeanne Portier vertelde met engelengeduld hem letter voor letter weer te leren spreken. Wat hangt ons toch allemaal boven het hoofd? Martin was toen ik hem leerde kennen in 1953, een atletische jongen met een uitgesproken mooi Javaans lijf.

Aart van der Want vertelde, dat het Instituut van meneer Nordholt Schulte in Leiden de naam heeft een dependance van de cia te zijn. Verbaast me nauwelijks.

De vpro organiseerde een discussie over de vraag of hun uitzending kritisch of antisemitisch was geweest met Raymond van den Bogaard, Anton Constandse, Hans Knoop, Ron Naftaniël en rabbijn A. Soetendorp. Constandse vocht als een leeuw tegen de gedebiteerde stommiteiten. Ik maakte me zorgen om zijn zenuwen en gezondheid. Hij is tenslotte tachtig jaar. Hij liet zich echter verleiden tot de rampzalige uitspraak - ook al is deze verdedigbaar - dat de Israëli's de nazi's van het Nabije-Oosten waren. Dit veroorzaakte een vuur van giftige pijlen van Knoop, Naftaniël en Soetendorp. Wat gezegd had moeten worden, was dat Hans Knoop en zijn kameraden de nazi bruinhemden van Nederland zijn, in navolging van de jaren dertig in Duitsland. Joop van Tijn, ook een jood, was gespreksleider, en toen Constandse dus ook Menachem Begins terreurdaden uit het verleden aansneed, manoeuvreerde Van Tijn hier slim overheen. Hij probeerde onpartijdig te zijn.

[p. 261]

Maar de tegenpartij, aangevoerd door Constandse met Bert Vuijsje en Raymond van den Bogaard, was te zwak.

15 oktober 1979

Belde Anton Constandse, mijn vroegere baas op het Algemeen Handelsblad op. ‘Ik krijg natuurlijk een heleboel gedonder,’ zei hij. ‘Maar ik ben niet van plan die uitspraak terug te nemen. Wanneer nrc Handelsblad zelf komt met een hoofdartikel genocide, waarbij de Israëlische bombardementen op Libanon worden veroordeeld, waarom mag je het dan niet zeggen? Joop van Tijn heeft zich in het radioprogramma Met het oog op morgen gisteravond onmiddellijk van me gedistantieerd.’ Wie had iets anders van die lapzwans verwacht?

Belde Joop van Tijn. ‘Toen ik van Aad van den Heuvel terug kwam zei Anton Constandse: “Je hebt me laten vallen.” Anton stond op dat moment met Arie Kleijwegt te praten, die woedend was op Constandse. Ik vond Constandse wel pathetisch toen hij tegen ons zei: “Als er met mij wat gebeurt heeft dit gevolgen omdat Gerda zo afhankelijk is van mij.”’²⁰¹

‘Natuurlijk heeft Constandse gelijk,’ vond Wim Klinkenberg. Hij was het overigens met me eens, dat nu de Indonesische ambassade heeft verkozen niet te antwoorden op drie brieven van de nvj, waarom ik geen visum voor Indonesië kan krijgen, de vicevoorzitter belet bij de ambassadeur van Indonesië aan moet vragen.

Intussen heeft Gerard Schuijt een uiterst effectieve brief naar minister C.A. van der Klaauw gezonden als protest en met verzoek om nadere informatie over wat me nu weer onlangs in Caracas is overkomen.²⁰²

Rabbijn Soetendorp heeft dreigtelefoons ontvangen van mensen, die zeggen de plo te vertegenwoordigen. Soetendorp zegt dat dit het gevolg is van de gewraakte uitspraak van Constandse. Constandse zelf volhardt, dat hij uitsluitend over het gedrag van Israël in Libanon heeft gesproken. Ik blijf hem gelijk geven.

nrc Handelsblad opent met het bericht dat de regering een onderzoek liet instellen naar de diefstal van de ultracentrifugegeheimen door de Pakistaanse geleerde dr. Abdul Khader Khan. De conclusie is dat de verantwoordelijkheid voor het lek moet worden gelegd bij de bvd en ook bij Economische Zaken.

Ron Abram schrijft ‘knettergek’ te worden van mijn brieven, en dat ik nog altijd ‘geen barst’ zou begrijpen van de gemaakte afspraken. Als ik maar zou samenwerken zou ik tot mijn ver-

201 Mevrouw Constandse was blind geworden.

202 Zie bijlage 22.

[p. 262]

rassing ervaren dat er met het Algemeen Dagblad ‘best te werken en te praten valt’. Dat geldt in ieder geval niet voor de heisa rond het interview met psychiater Howard Stein uit Oklahoma City en diens kritiek op joden en Israël.²⁰³

De advocaten uit Dallas, Lennox Bower en Patrick Russell, delen mee, dat Time waarschijnlijk mijn kosten van 10.000 dollar niet zal vergoeden, maar dat de managing editor bereid zou zijn een soort verklaring in Time af te drukken die de druk van de ketel zou moeten nemen dat ik in opdracht van de kgb het Oranjehuis aan het omverwerpen zou zijn geweest. Lennox waarschuwt dat wanneer we met dit aanbod²⁰⁴ geen genoegen nemen, in ieder geval eerst Wibo van de Linde en Robert Kroon door een rechter zullen moeten worden gehoord over hun rol in de affaire. Ik overlegde dus met H.M. Voetelink van Worst & Van Haersolte die bereid was beide heren door een rechter te laten horen, waarbij ik nog eens 2.000 dollar kosten moet maken. Maar wat moet, dat moet.

203 Zie bijlage 23.

204 Zie bijlage 24.

16 oktober 1979

Surprise, surprise: Juliana heeft een halfbroer. Beatrix heeft bovendien een halfzuster. Hoeveel tijd is er nog nodig om alle kaarten van het Oranjehuis op tafel te krijgen? De geheimhouding van de zoon van prins Hendrik schijnt overigens de adjudant van Wilhelmina, François van 't Sant diens baan te hebben gekost. Al in 1920 werd Wilhelmina gechanteerd vanwege deze mijnheer, door haar echtgenoot Hendrik in de wereld gezet. Zij overwoog van hem te scheiden, toen zij dus ontdekte, dat haar man ‘naast Christus een andere Meester had gevonden’. Frisse zaak.

Woon in Rotterdam een Inter Studium bij over ‘De microprocessor: een uitdaging of een bedreiging?’ Het openingsverhaal wordt door professor A. Heertje gehouden, bepaald geen boeiende spreker. Eigenlijk een zwamneus.

De bbc-documentaire Now the chips are down, vond ik opnieuw een schokkende ervaring om te zien.

Luns vindt de rede van Brezhnev in Oost-Berlijn ‘een uitgangspunt’ voor onderhandelingen over ontwapening. Dat werd de man dus vanuit Washington opgelepeld.

17 oktober 1979

Bezocht mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn. Zij had Amerika valt nooit van Peter Loeb gekregen. Het was overigens

[p. 263]

geen probleem dat ik het aan haar (geruisloos) had opgedragen: ‘Voor mejuffrouw G.B.B.’

Het werd een gezellig bezoekje. ‘De wereld is werkelijk een beetje gek,’ zei ze. De onrust bij de jeugd kwam volgens haar voort uit het gebrek aan normale gezinsverhoudingen.

Overigens herinnerde zij zich hoe de kranten in de jaren twintig reeds hadden bericht over de chantageverhalen rond Wilhelmina en Hendrik, die openlijk toen al van homoseksuele contacten werd beschuldigd. ‘Ik geloof dat de koningin dit precies wist, ook van die juffrouw van prins Bernhard in Parijs. Maar waar ze niets van hebben geweten was de Lockheed-affaire.’²⁰⁵

Zij onderstreepte opnieuw dat men Beatrix niet werkelijk kent. Zij maakte duidelijk ook mij daar onder te rekenen, wat natuurlijk ook waar is. ‘Ze is helemaal niet wat zij lijkt. En wat denk je van Claus,’ vroeg zij. ‘Hij is absoluut anders, en die sla ik oneindig veel hoger aan, dan Hendrik en Bernhard samen.’ Zij voegde er aan toe: ‘Gelukkig maar.’

Ik geloof, dat zij zeer met het lot van Beatrix is begaan, wat te begrijpen is. Het was haar lievelingsleerling en vertrouwelinge. Ik heb echter niet dit blinde vertrouwen in Beatrix zoals zij dat heeft. Hoeveel jaren spreekt zij al niet vrij veel over de koninklijke familie, waardoor ik toch een zeker inzicht heb gekregen? Want aan haar mening hecht ik wèl, gebaseerd op mijn eigen jarenlange ervaringen.

De vpro-radio organiseerde vraaggesprekken over de prins Hendrik-affaire en de eerste vraag werd aan mij gesteld. Ik verzon - als mop, maar het werd kennelijk geloofd - dat er nog een prins was gevonden, ditmaal in Latijns-Amerika. Anton Fuk had hem al gevonden en voor de tros op de band gezet. Hij had zich tot privésecretaris van Somoza opgewerkt, belast met de verscheping van Israëlische wapens naar Nicaragua. Daarna stelde ik voor, ook omdat het bordes van Soestdijk immers groot genoeg was, om eens alle a, b, en nu c-prinsen en - prinsessen van het Huis van Oranje in 1980 op 30 april bij elkaar te brengen, opdat het volk eindelijk inzicht zou krijgen in het voltallige Huis van Oranje.

Er volgde nog een aantal opmerkingen over de vpro-affaire met de joden en Constandse, maar daar bleef ik dus liever buiten. Bert Vuijsje was hier de aanvallende partij. Had hij dat zondagavond maar gedaan en Constandse meer steun gegeven in diens eenzame strijd tegen de batterij Knoop, Naftaniël, en

205 Hierover stortte indertijd Beatrix haar hart uit bij mejuffrouw Boekhoudt.

[p. 264]

rabbijn Soetendorp. Knoop stelde zich ditmaal bijna redelijk op en het debat liep met een sisser af.

18 oktober 1979

Heb Arie Kleijwegt, gezien diens boosheid over Constandses opmerking, maar eens geschreven, dat het hem toch bekend moet zijn, dat de commentator Anthony Lewis van The New York Times vele malen in het verleden heeft gewezen op het nazigedrag van de vs in Vietnam, en vooral in het koninkrijk Cambodja. ‘Wat is het verschil tussen Kissinger, die ter gelegenheid van Kerstmis Hanoi laat bombarderen of Hermann Göring die hetzelfde met Rotterdam doet?’ Zei er maar niet bij, om het niet erger te maken, dat Kissinger ook een jood was. Bovendien haalde ik professor Telford Taylor aan, die er bij herhaling op heeft gewezen dat indien dezelfde maatstaven voor Kissinger waren aangelegd als voor Göring, Kissinger ter dood zou zijn veroordeeld. Het zijn nu eenmaal de overwinnaars, die de Nobelprijzen in ontvangst nemen. Ik voegde er aan toe het met Constandse eens te zijn ‘ook al is dit tot de kersenpitten van de meeste mensen nog niet doorgedrongen’. Professor Nordholt Schulte schreef me zich af te vragen of een gesprek wel zin zou hebben, want ‘U zendt op zo'n volstrekt andere golflengte uit dan ik als historicus’. Ja, en wie weet, als heulend met Washington en de cia, zoals de Leidse studenten menen te weten. Dat doe ik dus inderdaad niet. Hij is niet alleen tegen de details in Amerika valt, maar vooral ook tegen de opbouw, toon en geest. Als voorbeeld noemt hij dat ik op pagina 180 schreef dat Carter ‘net als Adolf Hitler’ voor meer kanonnen en minder boter koos. De man vond inderdaad een ware, maar te bekritiseren zin. Maar als hij zegt niet te weten hoe op die zin te moeten ingaan, ‘noch op de feitelijke bedoeling, noch op de suggestie’ dan moet hij de geschiedenis nog maar eens bestuderen. Kortom, wie zoveel beweert, beweert eigenlijk niets meer. Hij twijfelt dus aan de zin van een gesprek.²⁰⁶ Ik wil hem natuurlijk toch wel eens ontmoeten.

De heer Louis Worms²⁰⁷ zal 20.000 gulden van het kabinet Van Agt toegewezen krijgen voor schade die hij zou hebben geleden vanwege zijn naspeuringen in de jaren vijftig naar de zogenaamde schrootaffaire.

Volgens het Kamerlid Harry van den Bergh heeft Luns zich ten onrechte bemoeid met zaken van de West-Europese Unie. Hij zou conservatieve leden hebben geadviseerd tegen een door

206 Wat zou zijn echte twijfel zijn?

207 Zie Memoires 1966-1967, het Verolme/schrootschandaal.

[p. 265]

Van den Bergh ingediende ontwerpresolutie te stemmen. Het Kamerlid wil uitstel om navo-troepen nu al te voorzien van kernwapens voor de middellange afstand. Dat niemand in dit land door heeft voor wie Luns boodschappenjongen in Brussel is.

Mevrouw Hetty Dosh belde om te vertellen, dat het met de bejaarde collega Bernard Person en diens vrouw Roo in New York erg slecht ging. ‘Ook al ben ik een zuster van haar, ik hoop maar dat het gauw afloopt met hen. Ze zijn te eenzaam.’ Wat een afschuwelijk bericht. Sedert 1957 heb ik hen gekend. Person was één der prominenten in het vak. Hij is me in mijn strijd nooit echt afgevallen, als enige van de Nederlandse journalisten in New York.

Jan Cremer belde me om te vertellen, dat Leonid Brezhnev is overleden.

Lou de Jong schijnt zich bij het samenstellen van de vaderlandse geschiedenis slechts beperkt te hebben tot het noemen van Elisabeth le Roi, maîtresse van prins Hendrik, uit welke flirt een zoon zou zijn geboren. Willem Drees betreurt het dat De Jong dit heeft gemeld, maar er schijnen nog meer buitenechtelijke kinderen van de man van Wilhelmina rond te lopen. De pil bestond nu eenmaal nog niet. Voor Beatrix, die de neiging heeft hoog van de toren te blazen, lijken me dit minder gezellige berichten.

Ik heb het gesprek met de jonge, succesvolle sovjetschrijver, Vladimir Maljagin, uitgewerkt.

‘Ik ben geboren in Siberië,’ aldus Maljagin. ‘Mijn kinderjaren woonde ik in Tumein, een stad waar veel olie is gevonden. Mijn vader was machinist bij de spoorwegen, nu gepensioneerd. Mijn moeder werkte niet. Zij had een zwakke gezondheid. Ik heb de middelbare school redelijk goed afgelopen, maar mijn gedrag is niet altijd acceptabel geweest en veroorzaakte voor mijn ouders moeilijkheden. Maar welke scholieren treft geen blaam? Mijn voorkeur lag bij literatuur. Ik leerde al vroeg lezen en schrijven. Toen ik vijf jaar oud was, schreef ik een eerste gedicht over de ruimtevaart: De maan is verbaasd, zij ontmoet een satelliet.’

‘Wat wilde je toen worden?’ vroeg ik hem.

‘Ik geloof niet dat je veel aandacht aan kinderdromen moet besteden. De kinderwereld is niet minder diep dan bij volwassenen. Moderne verwachtingen zijn de resultaten van de verwachtingen van gisteren. Een kind wordt trouwens aangetrokken door alles wat blinkt en glinstert. Maar het is niet altijd goud wat men waarneemt. Ik geloof dat je aandacht moet be-

[p. 266]

steden aan de geheime neiging, de hang van de kinderziel naar het onbekende, ergens in de verte, omhoog. Als kind was ik veel ziek. De artsen verloren soms de moed om me te kunnen redden. Ik groeide zwak op en ik was misschien meer gesloten dan anderen.’ Hij vertelde over zijn jeugd en studeert sedert 1977 literatuur in Moskou.

‘Toen je vijfentwintig was, schreef je het succesvolle toneelstuk Onbekende vliegend objecten. Hoe kwam je daarbij?’

‘Ik wilde gewoon uitdrukking geven aan wat in me omging, wat in mij gistte. Ik dacht niet aan succes. Ik heb het gewoon geprobeerd. Eerlijk gezegd verwachtte ik niet dat mijn eerste toneelstuk zou worden opgevoerd, laat staan zoveel aandacht zou krijgen. In de eerste periode heeft men honing om mijn mond gesmeerd. Trouwens de weg van het schrijven tot de opvoering, een weg die anderhalf jaar duurde, gaat niet over rozen. Het is eerder een kruistocht. Het succes, als het een succes was, was van tevoren innerlijk door mij beleefd, althans in mijn gedachten. Niet het succes was voor mij het belangrijkste, maar het uitdrukken van de begrippen en gedachten die erin waren vervat. Ik streefde naar een diep begrip en aandacht van mijn toeschouwers, en in het bijzonder van mijn critici. Daarom is de vraag van thema en inhoud voor mij de moeilijkste opgave geweest. Je kiest geen thema. Het thema draag je in jezelf. Naar mijn mening is het thema geen onderwerp op zichzelf, maar wel de betrekkingen tot de wereld, die de auteur via zijn werk uitlegt.’

‘Hoe ben je dan te werk gegaan?’

‘Er leefde één mens. Hij dronk teveel, maar hij besloot er mee te stoppen. Maar hij zag dat zijn directe chef op een lichtzinnige wijze met het hart van de vriendin van de held uit mijn stuk begon te flirten en spelen. Mijn held brak alle betrekkingen met hen af. Op een dag ontmoette hij een oude mens, die hij in zijn goedheid tot zich aan trok. De held wil de oude man nogmaals ontmoeten, maar zijn vrienden storen hem en op die wijze wreken zij de belediging.’

‘Dat is me niet duidelijk.’

‘Dat verwachtte ik al. De geestelijke inhoud kan je door logisch redeneren niet herhalen of uitleggen. Ik wilde in mijn stuk vertellen over de wreedheid van onze eigen mensen, over hun gebrek aan communicatie, en tegelijkertijd over het streven van ieder van ons naar de hoogste zin van het leven. Voor mij is een mens interessant als iets dat zich in zichzelf verenigt met toppunten van geestelijk zelfbewustzijn. Als iets dat vele gezichten heeft. We zijn geen engelen maar we zijn ook geen

[p. 267]

duivels. Een ieder heeft zijn betrekkingen tot de wereld. En toch probeer ik mijn eigen beschouwing niet aan de toeschouwer op te dringen. Kunst is geen leerboek van het thema: “Hoe kan een mens zichzelf zuiveren?” Een kunstwerk kan daarentegen een zekere schok teweeg brengen, waar een mate van zuivering van de ziel het gevolg van kan zijn. Bovendien, je kunt niet iets dat leeft tot schema vermaken, laat staan een zeer mooi schema. Er bestaan goede en kwade daden, maar er bestaan geen goede of kwade mensen. Misschien spreek ik nu over andere dingen, dan wat mijn toneelstuk precies omschrijft, maar tot zulke gedachten en conclusies ben ik inmiddels gekomen. Deze gedachten winden me zeer op. Maar ik ben me bewust dat er andere mensen zijn die geheel andere opvattingen over kunst hebben.’

‘Je hebt nog meer toneelstukken geschreven, maar die zijn niet uitgevoerd.’

‘Zij zijn wèl uitgevoerd, maar voor het publiek ben ik de auteur van mijn eerste stuk gebleven. Dit is jammer, want ik heb inmiddels naar mijn eigen toneeltaal gezocht en vind dat ik iets heb bereikt.’

‘En film?’

‘Als jongen droomde ik er van filmregisseur te worden. Ik heb geprobeerd naar de hogeschool voor de Filmkunst te gaan, maar zonder succes. Toch spreken toneel en film verschillende talen. Theater is een strijd tussen zielen en gedachten, verwerkt in dialoog. Zonder dialoog bestaat geen toneel. Filmtaal is een fysieke realiteit. Alléén via die fysieke realiteit begrijp je de geest. Daarom is de vraag of ik eens voor de cinematografie zal schrijven niet zo gemakkelijk voor mij. Ik herhaal: ik begrijp mezelf als toneelschrijver, maar als ik voor de film zou schrijven, dan moet ik me zelf psychologisch volstrekt omschakelen en naar andere stemmen en noten luisteren, en op een andere manier scheppingssnaren in mezelf gaan bespelen.’²⁰⁸

Mijn nieuwe brief over de bvd is in De Journalist van 18 oktober 1979 verschenen.

BVD en pers
Het Algemeen Dagblad meldde op 28 september (in tegenstelling tot de meeste andere bladen, die dit bericht over het hoofd zagen) dat de fractievoorzitters van de vier grote partijen ernstige kritiek op de BVD hadden doen horen. In Breda was een lid van de staf van de sociale academie door de BVD

208 Dit is slechts en gedeelte van het gesprek. Ik kon het nergens publiceren.

[p. 268]

benaderd met het verzoek als verklikker voor de BVD te willen optreden. Minister Wiegel heeft toegezegd er op te zullen toezien dat zulks niet opnieuw zou gebeuren.
Wat zouden de fractievoorzitters van de Tweede Kamer hebben te zeggen op de informatie, dat de BVD een hooggeplaatste NOS-televisiefunctionaris heeft benaderd met de vraag of het NOS-Journaal niet wat meer anti-USSR en pro-Amerika zou kunnen worden gepresenteerd? Of een BVD - functionaris die een redacteur van een vooraanstaand dagblad verzoekt met de BVD samen te werken bij het presenteren van nieuws over de USSR of bij bezoeken aan Moskou als verklikker te willen optreden? Of de BVD, die een bezoekende sovjetfunctionaris probeert over te halen met de BVD samen te werken of indien mogelijk over te lopen? Waarom wordt hierover niet in de Tweede Kamer gesproken en waarom wordt dit soort machinaties van de BVD - in navolging van de grote broer de CIA - niet aan de kaak gesteld? En dan zou men bovendien iemand anders uitkiezen om controle uit te oefenen, omdat Wiegel uiteindelijk mede verantwoordelijk is geweest voor dit soort onrechtmatige daden.
Amsterdam
WILLEM OLTMANS

Gerard Schuijt gaat ook iets doen met dit bvd-artikel. De nos-functionaris is natuurlijk Carel Enkelaar en de idioot die zich in Moskou belachelijk maakte Raymond van den Bogaard.

Zond Lex Poslavsky de tekst van het gesprek met Lloyd deMause op het Psychohistorisch Instituut in New York. Hij acht deMause op het verkeerde pad. ‘Maar ik geef toe dat dit een betrekkelijk recent inzicht is, en voor een deel werkelijk pas heel recent, op een heel enkele plaats onder woorden is gebracht.’ Lex zegt ook ‘emotionally involved’ te raken in mijn voorgenomen boek over intelligentie. In zijn geval wil dat heel wat zeggen.

Nam Michiel Baud mee naar restaurant Indonesia, kale jeans, laarzen, niet zo aantrekkelijk maar toch lekker, lelijke tanden, donkerbruine ogen, flitsend en met een goed licht. Hij at als een leeuw. We zaten lang en prettig aan tafel. Later verplaatsten we ons naar twee terrassen op het Rembrandtplein. Hij heeft een quasi ongevoelige nuchterheid, die ik inschat als berekende pose. De betrekkingen met de ouders zijn kennelijk shaky. Herkende trekjes van Margot in zijn gezicht. Gewoon een aardige jongen. Hij werkt op het Latijns-Amerika Instituut

[p. 269]

van de universiteit. Gaf hem mijn Carter-boekje.

Michiel vond een dagboek bijhouden een gigantische egotrip, dus niet over nagedacht. Ik probeerde het toe te lichten, maar met zijn 26 jaar was hij nog zo onbewust van zoveel aspecten van leven. ‘Oorlog: daar kan je toch niets aan veranderen, dus doe wat anders.’

De psychoanalyticus Erik H. Erikson, die ik zo graag bij het Machado project wil betrekken, schrijft: ‘Intelligence is not one of my specific subjects.’ Wat is dit nu voor een antwoord? Heb hem opnieuw dringend benaderd.

20 oktober 1979

Gisteravond belde Lennox Bower uit Dallas en zette me voor het blok over het proces tegen Time. Wanneer ik het proces zou doorzetten, dan zouden er onmiddellijk een aantal kosten door mij moeten worden betaald, terwijl ik ook zijn reis naar Amsterdam diende te vergoeden om collega's Wibo van de Linde en Robert Kroon door een rechter te laten horen in verband met hun rol in deze stinkende zaak. Ik zou dit kunnen doen, maar Time wil niet meer dan duizend dollar kosten betalen, want ik was tenslotte de affaire tegen hen begonnen! Nota bene. Wie noemde mij in 6 miljoen exemplaren van Time een ‘stooge’ van de sovjets? Hij bevestigde nogmaals, dat hij en Pat Russell het niet voor het geld deden, maar het ‘an interesting case’ vonden en me wilden helpen.

Casper van den Wall Bake kwam tegen 13:00 uur. Als ik hem omhels, krijg ik nog altijd een erectie. Hij wil weg uit Nederland, misschien Canada. Ik adviseerde hem eens bij mijn vriend Wicher van Swinderen in Arizona te gaan kijken. We hadden een heerlijke middag tot Carine arriveerde om 18:30 uur, die nare dingen in zijn aanwezigheid zegt, ook over hun persoonlijke relatie. Ze gaf aan niet genoeg seks te hebben, wat wel zeer snel is in hun huwelijk.

Tessel Pollman van Vrij Nederland belde. Zij had in ‘het circuit’, dus de fameuze Amsterdamse roddelaars, vernomen dat er intern bij NieuwsNet gedonder over mij was, iets wat ik al enige tijd vreesde. Den Haag zal mij nooit met rust laten, nooit. Maar ik besloot dus niets te zeggen. Ik checkte bij Joop van Tijn van Vrij Nederland of dit afdoende was geweest dat ze in haar jacht niet toch iets vervelends zou schrijven. Joop adviseerde haar andermaal te bellen en op het hart te drukken dat ik in generlei vorm commentaar had gegeven. Ik belde haar. Zij antwoordde: ‘Dat weet ik en ik zal dit respecteren.’ Daar moet je hier dan geloof ik blij mee zijn.

[p. 270]

21 oktober 1979

Het gaat kennelijk niet goed met Casper en Carine. Zij helpt hem nog aan een minderwaardigheidscomplex. Casper zei bijvoorbeeld: ‘Ik heb eigenlijk nog het kennisniveau van een jongen van achttien.’ Dat heeft zij hem aangepraat. Hij kwam uren eerder, omdat hij gewoon veel wilde praten. Toch speelt Carine een gewiekst spel om hem onder de knoet te krijgen. Jammer.

Fidel Castro heeft in de vn een rede gehouden. Time noemde het ‘a masterful performance by one of the world's premier political orators’. Hij wil best vrede met Washington nastreven maar niet onder een blokkade en tegen iedere prijs. Hoeft ook niet want de sovjets houden hem drijvende. Hij fulmineerde tegen de Amerikaanse militaire omsingeling van zijn vrijwel weerloze eilandje.

Echt razend is Castro over de Blackbird-spionagevliegtuigen, die op duizelingwekkende hoogten en met snelheden van het geluid boven zijn land rondvliegen om Russische troepenbewegingen in de gaten te kunnen houden. Allemaal onzin, want de sovjets zijn veel te slim om op Cuba werkelijk iets te beginnen.

[p. 271]

22 oktober 1979

Om Fidel Castro verder te treiteren worden op Cuba door Amerikaanse mariniers vanuit de basis Guantanomo grootscheepse manoeuvres gehouden.²⁰⁹

William Pfaff²¹⁰, die ik als één van de meer heldere geesten aan de andere kant beschouw, geeft toe dat Castro gelijk heeft wanneer hij zegt dat ondanks het zogenaamd afschaffen van kolonialisme en imperialisme na de Tweede Wereldoorlog de exploitatie van ontwikkelingslanden gewoon door gaat. Hij herinnert eraan hoe de vs in 1898 intervenieerden, zogenaamd ter verdediging van Cubaanse onafhankelijkheid, maar in werkelijkheid om een militair protectoraat op te leggen. Recentelijk hebben de vs openlijk geprobeerd Castro te laten vermoorden ‘and strangle the Cuban economy which is a scandal and outrage to international morality’. Pfaff gaat ook uitvoerig in op de mafiarol van de cia over de hele wereld, en in de Amerikaanse journalistiek is het mogelijk een dergelijke mening te verkondigen.

David Frost heeft in zijn gesprek met Henry Kissinger letterlijk de vloer aangeveegd met de voormalige minister van de gesjeesde Richard Nixon. Minder Amerikaans is dat Kissinger na afloop zo'n heibel maakte bij nbc dat hem de gelegenheid zal worden geboden om via het beeldscherm ‘clarifications’ te geven.²¹¹

Nieuwe Revu publiceerde een verhaal over prins Bernhard, als voorloper op het verschijnen van een boek over hem. Wim Klinkenberg, de auteur, schreef dat Bernhard zich op 30 juni 1934 vrijwillig bij de ss had gemeld. Wim kennende moet dat gegeven juist zijn. Daar hebben we tot dusverre bijzonder weinig over gehoord. Denk dat het voor Bernhard een hoogst vervelend boek zal zijn.²¹²

Igor Cornelissen schrijft in Vrij Nederland over de onbekende zoon van prins Hendrik, prins Henry, die in 1925 werd geboren en twee jaar later met zijn moeder meegenomen zou zijn naar Latijns-Amerika. Van die nazaat der Oranjes is nooit meer iets vernomen. In de kop zette Igor, ‘De geheimzinnige jachtpartijen van Varkensheintje op de Veluwe en elders.’ Varkensheintje was de bijnaam van prins Hendrik. Mijn grootvader, Ir. H. van der Woude bezat het jachthuis De Roekel op de Veluwe. In Elseviers werd dit huis eens geroemd als één der mooiste in het land. We hebben er als kind nog wel eens langs gereden

209 International Herald Tribune, 18 oktober 1979.

210 International Herald Tribune, 19 oktober 1979.

211 Time, 22 oktober 1979.

212 Nieuwe Revu, 19 oktober 1979.

[p. 272]

met onze ouders en dan deden de nodige verhalen de ronde van hoe ook mijn grootvader deelnam aan die jachtpartijen van brave Hendrik.

Wat Igor eveneens vermeldt, is dat mijn oude vriend, dr. M. van Blankenstein²¹³ niet alleen één van de best ingelichte journalisten ooit is geweest, maar dat hij in de oorlog in Londen voor de inlichtingendiensten werkte en in dit verband de Raspoetin van Wilhelmina, François van 't Sant, eveneens heeft gekend. Toch geeft Van Blankenstein toe dat Van 't Sant door Wilhelmina was ingehuurd om ‘slightly criminal affairs’ van prins Hendrik te helpen afdekken.²¹⁴

213 Zie Memoires 1957-1959 en verder.

214 Vrij Nederland, 20 oktober 1979.

23 oktober 1979

Zeer diep geslapen. Wat zou het een winst zijn wanneer de tijd stil stond terwijl je sliep.

Onbeschoft briefje van Daniel Bell uit Harvard. Hij is niet beschikbaar voor een interview over het Machado project, wat hem verder niet interesseert.

Een medewerker van De Tijd belde om te vragen of ik wist dat ik in het boek Operation Mind Control van W.H. Bowart werd genoemd, waarin ingegaan wordt op mijn vriendschap met George de Mohrenschildt, de ‘bloodbrother’ van Lee Harvey Oswald. De vraag was nu: ‘Vind u dat Oswald via Mind Control in de macht van anderen was?’ Ik heb het dus met kracht ontkend en onderstreept dat ik nooit iets dergelijks heb gedacht of geschreven.

Aad van den Heuvel vroeg of ik in zijn programma namen wilde noemen naar aanleiding van mijn bvd-artikel in De journalist. ‘Sorry, maar het gaat er nu om wat de Kamercommissie voor Binnenlandse Veiligheid gaat doen. Ik zeg nu dus niets. Bel maar met Gerard Schuijt.’

Suzanne Piët liet me weten: ‘Wat ben je weer lekker bezig. Je steekt vlammetjes aan.’

Luns, zwaar ondersteund natuurlijk door De Telegraaf, heeft weer eens extra aangedrongen op modernisering van kernwapens voor West-Europa ‘om niet met lege handen met de Russen (zegt de man nog altijd) te onderhandelen.’²¹⁵ De geloofwaardigheid van de afschrikking staat volgens mijnheer Luns op het spel. Het lijkt wel of hij zijn geld in de oorlogsindustrie heeft belegd. In een begeleidend hoofdartikel meent de krant te weten dat cda-politici zich verzetten tegen wapenver-

215 De Telegraaf, 22 oktober 1979.

[p. 273]

nieuwing alvorens er met Moskou is gesproken en onderhandeld om te zien of dit nodig is. Ik zie daar de hand van Lubbers in, die gewoon beter op de hoogte is van wat Moskou wel of niet beoogt. De Telegraaf - lees dus extreem rechts en de inlichtingendiensten - schrijft dat de cda-ers met hun hoofd in de wolken zitten.

De Britse krant The Observer heeft trouwens de rede van Brezhnev in Oost-Berlijn uitgelegd als onderdeel van een uitgebreider sovjetplan dat de hereniging van Duitsland zou beogen. Dit zou verdere terugtrekking van sovjetstrijdkrachten uit geheel Oost-Europa mogelijk maken in de richting van een heel Europa omvattende vredesregeling. The Observer verwijst naar Joegoslavische informanten en ook kringen rond bondskanselier Bruno Kreisky van Oostenrijk.²¹⁶

216 De Typhoon, 22 oktober 1979.

24 oktober 1979

Amsterdam - Londen

Heb als ruggensteuntje 500 piek voor Peter meegenomen.

Senator Sam Nunn is gek. Hij beschuldigt de Nederlandse regering ervan een houding op defensiegebied aan te nemen welke ‘de Russen uitnodigt om in Amsterdam te komen paraderen’. Dat is dan één der meest invloedrijke mannen in het Congres over militaire zaken.²¹⁷

Mejuffrouw Boekhoudt zei (telefonisch) dat ze toch mijn lijst van interviews voor Over intelligentie te lang en te omvangrijk vond. Ik dus niet. Zij had op de Duitse televisie Yehudi Menuhin horen praten die haar zeer ‘beeindruckt’ had.

217 NRC Handelsblad, 23 oktober 1979.

Drury Lane Hotel

Ik belde met mijn oude vriend Henk Leffelaar van de gpd. Hij had mijn stukje over de bvd in De Journalist gelezen. Hij zei: ‘Heb ik je wel eens verteld hoe ik, toen ik nog in de vs correspondent was, in 1959 of 1960 in Chicago door de bvd ben benaderd? Ze wilden met mij een blaadje uitgeven met misleidende industriële gegevens over de Sovjet-Unie, om zodoende de ussr verder te benadelen en de goegemeente om de tuin te leiden. Ik zou 10.000 gulden belastingvrij op een bank in Zwitserland krijgen overgemaakt. Ik heb hier toen wat losse gegevens over in Vrij Nederland gezet en dit padvinderij genoemd.’ Het is natuurlijk niet voor niets dat de rotzakken in Den Haag nooit bij mij zijn gekomen en wel bij zwakke broeders als Ca-

[p. 274]

rel Enkelaar, Raymond van den Bogaard en nu Henk Leffelaar. Of, zo men wilt, Volodja Molchanov. Maar hoe zijn deze schuinsmarcheerderspraktijken mogelijk onder de neus van het zogenaamde parlement?

De sjah van Iran schijnt ernstig ziek te zijn geworden, heeft lymfklierkanker en een galblaas is weggenomen. Hij is hiervoor dus toch uiteindelijk in New York terecht gekomen en in het Cornell Medical Center geopereerd. De geestelijk leider ayatollah Khomeini heeft in de heilige stad Qom een dolgelukkige menigte toegesproken en gezegd Inshallah (Gods wil) dat Mohammed Reza Pahlavi kanker heeft en zal sterven. Dan te bedenken dat zo'n gek miljoenen volgelingen heeft, die in extase zijn geraakt vanwege dit fatale bericht.

Sadegh Khalkhali, een islamitische rechter, heeft in Teheran gezegd islamieten naar het ziekenhuis te zullen sturen om tegen de sjah te demonstreren ‘and tear this vulture to pieces’. Iraanse kranten schreeuwen om de uitlevering van de sjah aan Iran. We zijn nog heel erg ver van werkelijke beschaving af.

Mijn gewaardeerde contactpersoon McGeorge Bundy komt in The New York Times met een opmerkelijke ontboezeming. ‘The Brigade is my fault,’ zegt hij nu over de gigantische rel inzake sovjetmilitairen op Cuba. Als dit geen onzin was, zou je kunnen zeggen: daar ben je dan laat achter gekomen.

Zeventien jaar geleden was Bundy op het Witte Huis belast met het oplossen van de raketcrisis met Cuba. Men wist dat de sovjets, zoals Castro zei, inderdaad 40.000 man op het eiland hadden gestationeerd. ‘We did not see how they could threaten our country or any other in the hemisphere.’ Nu ziet Bundy in, dat die sovjetmilitairen daar feitelijk nooit gedoogd hadden mogen worden. Na jaren geen aandacht aan de sovjets op Cuba te hebben besteed, had men recentelijk dus ontdekt dat er geen 40.000 militairen, maar een brigade van 2.600 sovjet elitetroepen waren overgebleven, waar dus prompt de grootst mogelijke heisa over was ontstaan. Carter had, terecht meent Bundy, de gemoederen gekalmeerd. ‘So, it is all our fault, mine and my staff's. The only question that remains is whether, just possibly, we were responding sensibly to a correct command judgment shared by both of the President's (jfk en lbj) of our time.’²¹⁸ Ik zie Nederlandse beleidsvormers - bijvoorbeeld Luns over Nieuw-Guinea - al zo'n artikel in nrc Handelsblad schrijven.

(wordt vervolgd)

218 The New York Times, 23 oktober 1979.