Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Herman Gorter
‘De grote dichters’

Dit was een indrukwekkend boek. Indrukwekkend door de grote dingen waar het over ging, door de ontzaglijke uitgestrektheid van het materiaal, door de rechtlijnige gedachte die zich stap voor stap baanbrak, door de ernstige bezieling over honderden bladzijden van begin tot eind volgehouden, door de schrijftrant, of liever spreektrant, of liever betoogtrant, zonder enige terughouding, schaamte of genoegzaamheid, zonder stijl, zonder schoonheid, zichzelf wegschenkend. De indruk, die

[p. 783]

wij ervan meenamen, was een heftig gevoel van dankbaarheid. Wat vooral trof was de sierloze lelijkheid, dezelfde sierloze lelijkheid die men ziet op foto's van Russische arbeidersgroepen. Geen poging werd aangewend tot propaganda of vertoon van fraaiheid. De ten groet opgeheven vuist, zonder glimlach, zonder lied en zonder troost, maar een vuist alsof die door de aarde zelf gebald was.

Trachten wij een globaal overzicht te geven van Gorters boek. De grote dichters zijn Homerus, Aeschylus, Dante, Shakespeare, Milton, Shelley. Zij hebben elk hun tijd verwezenlijkt. Zij zijn mijlpalen in de bevrijdingsgeschiedenis der mensheid. De mens bevrijdt zich door arbeid, de arbeid wordt door economische factoren bepaald, en hun samenhang vertoont zich in elk volgend tijdperk dat ‘verder’ heten mag als een wereldomvattender netwerk. Homerus vertegenwoordigt het grondbezit, Aeschylus de burgerlijke vrijheid. Dante de anti-feodale stadsgemeenschap, Shakespeare de wereldontdekkende en omspannende handel, Milton de revolutionaire opstand, Shelley de door de grootindustrie eerst mogelijk geworden volstrekte individuele eenzame vrijheid. Hier is nog slechts één hoger stadium mogelijk: de massale vrijheid, de gehele mensheid als één vrij lichaam zichzelf besturend, van haar arbeid levend, de hemel afzwerend, de natuur overmeesterend. Dit stadium is nog niet bereikt, maar het kondigt zich in het internationaal communisme aan.

Naast deze reeks grote dichters is er een reeks minder grote dichters, van aanleg evenzeer van de eerste rang, maar door maatschappelijke oorzaken, door tekortschietend inzicht in hun tijdsverhoudingen, door gemakzucht, gebrek aan moed, sociale afhankelijkheid, als het ware neergetrokken van het hoge plan waarop de werelddichters zich bewegen, en aldus gedoemd om met hun eersterangs talent tweederangs werk te doen: Chaucer, Vergilius, Vondel, Goethe. Zij zijn, in een zeer hoog opzicht, nabootsers: Chaucer van Italië, Vergilius van Griekenland, Vondel van Frankrijk, Goethe van de klassieken. Behalve deze

[p. 784]

beschavingsverbreiding is hun onschatbare waarde, dat zij, toen zij door de omstandigheden genoopt werden hun allerhoogste roeping te verzaken; hun aandacht en hun machtig talent instelden op de geheimen van het gemoedsleven, het menselijk hart, ook op natuurbeschrijvingen, zodat zij dikwijls, vooral in jeugdwerk en spontane lyrische poëzie, door hun inwendige geestescultuur langs een ‘omweg in de diepte’ met hun tijd in verband en overeenstemming zijn gebleven. Maar verband en overeenstemming zijn in Gorters ogen niet voldoende. Hij vergt van een groot dichter een positieve formulering. Het hoofdstuk over Chaucer is niet het beste van het boek, maar die over Vondel en Goethe, met de uitvoerige uitweidingen over Rembrandt en Rousseau, tijdgenoten die het tekortschieten der dichters in het licht stellen, behoren, met een passage over Griekse tragische poëzie, tot het treffendste en indringendste dat men over deze zo vaak beschreven dichters lezen kan. Vondel, de kleinburger, werd de regentendichter, zegt Gorter; hij verliet zijn volk en dit was zijn val. Vondel was een barok-kunstenaar, en als zodanig on-hollands maar in zijn tijd Europees, zegt Huizinga in zijn Duitse voordracht over ‘Holland in de 17de eeuw’. Ik laat deze twee kort weergegeven meningen van de dichter en de historicus hier vrijelijk botsen en in evenwicht komen.

Merkwaardig voor Gorter, voor zijn regelrechte gedachtengang, is, dat, terwijl hij het burgerlijk tijdperk voor afgesloten houdt, terwijl hij het internationaal communisme ziet aanbreken, hij, ondanks zijn onwankelbaar geloof in het historisch materialisme, niet op de kiemen wijst ener nieuwe on-burgerlijke poëzie. Gorter let alleen op het fenomeen, zoals Shelley, die de burgerlijke poëzie afsloot, een fenomeen was. Voor kiemen had hij, buiten het gebied van maatschappelijke en wetenschappelijke verschijnselen, geen belangstelling. Het nieuwe poëtische fenomeen kan zich nog niet voordoen, want de nieuwe orde is er nog niet, zegt de historisch-materialist; goed, maar men zou naar aanwijzingen kunnen omzien. Noch in Tolstoi, noch in

[p. 785]

Baudelaire (de twee maal dat hij hem noemt schrijft hij Beaudelaire) ziet Gorter iets bijzonders. Dat de roman onromantisch, de poëzie onpoëtisch zou kunnen worden, en dat dit een vooruitgang, althans een fundamentele, van de persoonlijke naar de massale gevoelsuitdrukking verschuivende, verandering zou kunnen betekenen, heeft hij niet gezien, hij heeft het tenminste niet de moeite waard geacht er over te spreken. Met geen woord rept hij over het ‘unanimisme’, over Paul van Ostaijens ‘ Bezette stad’, geringe symptomen, zeer zeker, maar voor een wachtend mens van hoge waarde. Gorter vergde meer.

Gorter wachtte niet. Hij wist. Hij zag. Hij getuigde. Hij was onkreukbaar eerlijk. Hij ging voor niets en niemand een stap buiten zijn pad. Hij schreef een boek, dat, als alles wat hij schreef, ‘geen ander dan Gorter kon schrijven’, gelijk de verzorgers van de uitgave van dit nagelaten werk terecht in hun inleiding zeggen.