Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Arthur van Schendel
‘Jan Compagnie’

Een roman is het eigenlijk niet, dit laatste boek van Van Schendel, dit verhaal uit de jaren der O.I. Compagnie omstreeks de stichting van Batavia. Een verhaal is het eigenlijk ook niet. Het geeft van een groep personen het verslag van een 17de-eeuwse reis naar Indië, zoals ‘Im Westen nichts Neues’ in groepsverband het leven in de loopgraven beschrijft. Een gezelschap vertrekt uit Amsterdam, de een als koopman, de ander als soldaat, weer anderen als dominee, schipper of ambtenaar, en na twintig jaar keren zij gezamenlijk terug naar het door hun toedoen intussen enorm veranderd en grootgeworden Amsterdam. Het boek geeft hun lotgevallen, enigszins gegroepeerd om de figuur van Jan de Brasser, die uitkomt als soldaat, die achtereenvolgens planter wordt en speculant. Maar Jan is evenmin een hoofdpersoon van een roman als Paul dit is in het boek van Remarque. Het is jammer, dat de eerste 33 bladzijden dit even doen denken. Zij geven een omstandig en voor het boek overbodig relaas van Jan de Brassers jeugdjaren. Men onthoudt er alleen de kleurrijke beschrijving der pakhuizen van, waar Jan

[p. 755]

in zijn bootje voorbijroeit, de pakhuizen die het verlangen naar verre reizen en uitheemse goederen oproepen. Verder is deze aanvang braaf en taai, en dit is waarschijnlijk de reden waarom het boek met zoveel minder warmte ontvangen werd dan ‘ Het fregatschip Johanna Maria’. Want we raken die De Brasser pas weer goed kwijt als hijzelf in het Indische leven verdwenen raakt. Dan begint pas het eigenlijke boek. Dan wordt het als een kaart, als een grote gekleurde prent, waarop men uren kan zitten kijken naar de preciese tekening en de weemoedige tinten. De papegaaien, de Chinezen, de eilanden, de zich in alle staten van verwildering en paradijstoestand bevindende uitgebluste Westerlingen, daarnaast de lijntrekkers, winstjagers en dienstkloppers, het is een bont en boeiend tafereel, niet boeiend als bijvoorbeeld Conrads ‘Lord Jim’, waar men toch soms aan denkt als aan een tegenstelling, maar boeiend gelijk de stilte van een duidelijke plaat. Niemand die het gelezen heeft zal de verlopen Portugese familie of de kolonie op Ambon ooit meer vergeten. Hoe archaïstisch soms de termen ook aandoen en de overvloed van speciale woorden uit de Compagnie-tijd, hoezeer schrijver ook moeite gedaan heeft zijn relaas in de toon te houden van Linschoten of Bontekoe, de droge tekening is gevuld met grote vakken van vervloeiende kleuren als een schetsboek van Gauguin. Wie in boekvorm verwacht ‘Een gezicht op de Archipel anno 1620’, zal niet teleurgesteld uitkomen.