Volledige werken. Deel 21. Brieven en dokumenten uit de jaren 1881-1882

[11 maart 1881
Verslag voordracht Zwolle in de Prov. Overijsselsche en Zwolsche Crt.]

11 maart 1881

Verslag van de voordracht van Multatuli te Zwolle van 9 maart in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, no. 59. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.). Fragmenten.

- Gisteren avond mocht ook Zwolle het voorrecht genieten nogmaals den heer E. Douwes Dekker (Multatuli) te hooren. Hij gaf een studie over de wording der dingen. Zijn optreden was eenvoudig als altijd; de woorden vloeien hem gemakkelijk van de tong; het is een welsprekend pleidooi dat hij houdt. Hij maakt den indruk niet van iemand die gelijk wil hebben, maar die zich voorstelt u te overreden. Wij willen trachten des sprekers betoog, zijn gedachtenreeks weer te geven, hoewel wij ons het bezwarende dier taak niet ontveinzen.

Onderzoek naar de wording der dingen, doet in de eerste plaats naar oorzaak vragen. Oorzaak, 't woord duidt reeds aan wat men wil, oor heeft hier dezelfde beteekenis als in oorsprong, oorkonde, oorzaak is dus de zaak waaruit een andere ontstaat. Alles heeft een oorzaak, een waarheid waarmede de opvatting welke men in den

[p. 208]

regel aan scheppen hecht, in botsing komt. Trouwens, ook Genesis leert de onjuistheid der opvatting aan dat woord gehecht. ‘De Geest Gods zweefde op de wateren’, er was dus reeds iets, en ook het formeeren van de eerste vrouw uit de rib des mans, hoe kunstig ook, toont mede aan dat de schrijver van dit ‘niets tot iets’ maken, geen besef heeft. De oorzaak, de eerste zaak, de zaak waaruit een andere wordt, moet niet verward worden met reden.

(....)

De wording der dingen hangt niet van toeval af. Let b.v. op de lijn die een kogel beschrijft welke het kanon verlaat. Die lijn wordt berekend, want zij wordt door de wet der natuur voorgeschreven. Let op den loop der planeten, op den weg dien de maan rondom onze aarde beschrijft. Duizenden voorbeelden zijn hiervan aan te halen. Van vele onzer dagelijksche gebruiken is nog de oorzaak te ontdekken. Zoo is b.v. ons groeten, het ontblooten van het hoofd, een overblijfsel uit den riddertijd toen de ridders, die elkander niet met vijandige bedoelingen te gemoet kwamen, den helm van 't hoofd namen. Zoo is waarschijnlijk de royale wijze waarop onze dames met haar japonnen omspringen - vroeger crinoline thans sleep - als een protest te beschouwen tegen de vroegere zuinige kleedij. 't Is alsof zij zeggen: Zie ik heb genoeg om er desnoods twee van te laten maken. (....)

Wil men werkelijk handelen, gelijk het van een denkend wezen mag worden geëischt, dan moet men tot de oorzaak der dingen opklimmen en niet bij een onderdeel daarvan blijven staan. Dit leidt tot bekrompenheid, tot valsche gevolgtrekkingen. Vele van onze verkeerdheden zijn toe te schrijven aan het niet letten op het geheel. Neem b.v. het begrip zedelijkheid. In de lagere klasse is 't begrip zedelijkheid in den regel saamgevat in matigheid. ‘Hij past best op, hij drinkt niet!’ deze getuigenis mocht de spreker nog dezer dagen van een oud moedertje hooren over haar zoon. En bij onze ontwikkelde standen? Wat daar onder onzedelijkheid verstaan wordt, zou hij met 't oog op 't gemengd publiek niet nader aantoonen; hij hield zich aan de gewone beteekenis, welke men er daar aan hecht. En is dit juist? Niet dat onzedelijkheid, gelijk het in 't dagelijksch leven wordt verstaan, goed te keuren is, maar veel meer af te keuren is het, dat het begrip van zedelijkheid, van deugd, in een gering onderdeel wordt belichaamd. 't Is alsof de

[p. 209]

knaap, die laf, valsch, oneerlijk is, maar die zorgt dat zijn schrijfboek er altijd netjes uitziet en zijn werk goed is, daarmede het overige kwaad buiten rekening wilde gelaten zien.

Hooger dan die zedelijkheid staat het besef dat men zijn plicht doet, het besef dat men, de wording der dingen nagaande, niet op één onderdeel, maar op 't geheel lettende, tracht te voldoen aan de eischen daaruit voortvloeiende. In eigen boezem zal men dan de voldoening smaken die de wereld daaraan niet schenkt.

Algemeene bijval viel den spreker ten deel.