Volledige werken. Deel 21. Brieven en dokumenten uit de jaren 1881-1882

[15 januari 1881
Verslag voordracht Leiden in Leidsch Dagblad]

15 januari 1881

Verslag van de voordracht van Multatuli te Leiden van 13 januari in het Leidsch Dagblad, no. 6413. (Knipsel M.M.)

Een vrij talrijk dames- en heerenpubliek, om de woorden van den spreker zelven te bezigen, de élite van Leiden, wat ontwikkeling betreft, had zich gisteravond in de bovenzaal der Stadszaal vereenigd, om een voordracht aan te hooren van den strijder en lijder voor zijne beginselen: Multatuli. Het onderwerp was ditmaal het Darwinisme, of liever de wordingsleer toegepast op zeden, gewoonten, godsdienst, in één woord, op alle verschijnselen van het leven. Ieder die Multatuli eenmaal gehoord heeft, zal begrijpen dat het niet mogelijk is den machtigen denker in ons kort bestek voet voor voet te volgen bij zijn betoog van wat hij voor de ware beginselen van deugd en zedelijkheid houdt, en bij zijn strijd tegen huichelarij en onwaarheid, ook ditmaal schering en inslag zijner van vernuft tintelende rede. Wij zullen dan ook slechts eene poging wagen om door het neerschrijven van enkele punten een flauw denkbeeld te geven van den rijkdom van het gesprokene. Twee theses werden door den spreker vooropgezet: 1^o. Men kan geen zaak beoordeelen zonder de wordingsgeschiedenis er van te kennen, en 2^o. Te weten hoe een zaak geschiedt, is niet voldoende; het waarom is noodig; niet alleen de oorzaak, maar ook de reden moet gekend worden.

De oorsprong van den Staat is het familieleven, en wel de onderworpenheid van het kind (la chose) aan vader en moeder; de uitbreiding daarvan is het patriarchaal gezag, over een geheelen stam. Door het misbruik van gezag revolutie, en verdeeling van het gezag. De spreker verkoos een éénhoofdige regeering boven

[p. 67]

de republiek, omdat slechts het individu intelligentie en geweten kan bezitten en één dolksteek hem, zoo hij slecht regeert, onschadelijk kan maken.

Kennis der taal is niet de zoogenaamde taalkunde, d.i. de kunst om de regelen van een bepaalde taal toe te passen, maar het opsporen der wortels die alle talen met elkander gemeen hebben. De eerste oorsprong van de taal zijn de klanken, waaronder de rollende r een groote rol speelt, en die als behoorende tot de menschentaal aan alle talen gemeen zijn. Men denke slechts aan Arno, Arnemuiden, Rhône; het Maleische ‘kapalla’ en het Grieksche κεφαλἠ; koning en cône. (Het woord Jehova gaf hier weder aanleiding tot een scherpe critiek van het heerschende godsbegrip).

Den mensch leert men uit zijne daden kennen en het best uit zijne kleine daden, omdat die de natuurlijkste zijn. Verder moet men bij het beoordeelen van zeden en gewoonten letten op het verschil in volksaard, zooals Nepos reeds in de voorrede van zijn ‘Levens van beroemde mannen’ aan zijn vriend Atticus schreef.

Wat is zedelijkheid? Etymologisch wat volgens de gewoonte is; naar de sociale opvatting: het waarlijk goed zijn. Huichelarij en leugen zijn onzedelijk. Door de laatste aan kinderen voor te praten, wordt hunne verbeelding geprikkeld. Romans zijn voor hen die de wereld niet kennen, aller verderfelijkst, door hunne onware voorstellingen. - Het zou ons te ver voeren wanneer we dit laatste gedeelte van des sprekers rede, waarin met bijtend sarcasme de ondeugden der maatschappij en de conventioneele zedelijkheid ontleed werden, eenigszins tot zijn recht wilden doen komen.

Met onverflauwde belangstelling werd de begaafde spreker door zijne hoorders ongeveer drie uren lang gevolgd, terwijl het niet aan herhaalde toejuichingen ontbrak. Gaf dus zijn auditorium hem alle reden tot tevredenheid, zoo was daarentegen de afstand van de wachtkamer des sprekers tot de bovenzaal, en het trappenklimmen, dat, om deze te bereiken, vereischt wordt, hem een zware grief. Hijgend van vermoeienis kwam de spreker binnen, en het was hem geruimen tijd onmogelijk een woord te uiten. Op de energieke wijze hem eigen, gaf Multatuli dan ook, zoodra hij zich eenigszins hersteld had, evenals bij eene vorige gelegenheid lucht aan zijne verontwaardiging dat het beroemde Leiden niet beter voor zijn sprekers weet te zorgen.

[p. 68]

Had deze spreker alzoo reeds vóór den aanvang reden om ontstemd te zijn, spreker en hoorders te zamen hadden die gedurende de voordracht zelve te over. Op uiterst hinderlijke wijze weerklonk toch het straatrumoer door de zaal. Een onophoudelijk tramgebel, gevoegd bij het gejoel en gegil der door het wintervermaak opgewonden menigte, maakten meermalen den spreker onhoorbaar.