Volledige werken. Deel 19. Brieven en dokumenten uit de jaren 1878-1879

[13 maart 1879
Verslag voordracht Middelburg in Middelburgsche Crt]

13 maart 1879

Verslag van de voordracht van Multatuli van 11 maart te Middelburg in de Middelburgsche Courant, no. 61. (K.B.'s-Gravenhage; fotokopie M.M.)

nbsp;

Van de voordracht, door den heer Douwes Dekker (Multatuli) gisteren avond voor een talrijk publiek gehouden, zullen wij ditmaal slechts kortelijk melding maken, dewijl wij bij vroegere gelegenheden reeds herhaaldelijk beproefden de omtrekken te schetsen van het beeld van den schrijver der Ideeën als redenaar. Van zijne voordrachten een overzicht te geven, wordt vrij algemeen als onmogelijk erkend, en als even ongeschikt om aan hen, die verzuimen ze bij te wonen, een denkbeeld, als om aan hen, die het voorrecht hebben ze aan te hooren, eene herinnering daarvan te geven. Wanneer wij nochtans beproeven eene schets te ontwerpen van de hoofdlijnen van zijn betoog, voldoen wij daarmede

[p. 760]

slechts aan een gevoel van plicht tegenover een volksleeraar als Multatuli, wiens optreden niet behoort voorbij te gaan zonder een spoor in de dagboeken der plaatselijke geschiedenis na te laten.

Met het horror vacui tot motto, dat in de natuurkunde van vroeger tijd voor eene kracht of eene aandrift der natuur doorging, waardoor tal van verschijnselen zich lieten verklaren, poogde Multatuli aan te toonen dat ook op zedelijk gebied zulk een ‘afkeer van het ledige’ bestaat, welke aanvulling eischt en voor welks aanvulling in goeden zin het onze plicht als mensch is zorg te dragen, opdat zij niet, door onze schuld, op nadeelige wijze plaats hebbe. Allereerst in de ziel van het kind. In dat voor alle indrukken opene, dat ‘gapende’ zieltje, zooals de redenaar het aanduidde, is een groot ledig, dat aangevuld zal worden, met of zonder onze medewerking, maar op welks vulling wij volwassenen een grooten, vaak beslissenden invloed kunnen uitoefenen. Opvoedkundigen van allerlei school hebben beproefd daar voorschriften voor te geven; godsdienstleeraars hebben getracht den onfeilbaren weg daartoe aan te wijzen; maar al hunne lessen falen, wanneer wij ons niet tot vasten regel stellen aan de waarheid en aan de natuur trouw te blijven.

Datzelfde ‘ledige’ bestaat in het gemoed der volken, - het duidelijkst waarneembaar bij de minst ontwikkelde lagen der bevolking, die in dat opzicht met kinderen te vergelijken zijn. Het verzuim om voor goede vulling zorg te dragen, wreekt zich ook daar op vreeselijke wijze door de verkeerde, ruwe neigingen, die op de plaats wortel schieten waar het goede tieren en vrucht dragen kon. De droevige wijze, waarop het volk zich vermaakt, strekt daarvan ten bewijze en de ziellooze, onvruchtbare ‘staatskunst’ is de maatstaf, waarmede men afmeten kan hoezeer de middelen tot opvulling in dit opzicht te kort schieten voor de behoefte.

En niet slechts tot de weinig of niet ontwikkelden behoeft men af te dalen om dezelfde verschijnselen te kunnen waarnemen. Welk een ‘ledig’ vertoonen niet de dagelijksche bezigheden, de koffiehuis- en sociëteitsgesprekken, het gezellig onderhoud van ontelbare menschen, wanneer men het toetst aan de eischen van hetgeen waar, goed, schoon, met éen woord wijs is. Hoe wordt in een aantal, om niet te zeggen in de meeste, huwelijken te kort

[p. 761]

geschoten in de behoefte aan ‘aanvulling’ welke dáar bestaat, in het ‘ledig’ aan liefde, aan wisseling van indrukken, aan wederzijdsche versterking, aan opbouwing tot het gemeenschappelijke werk der deugd, der waarheid en der wijsheid!

Tot de wijsbegeerte, het hoogste streven van den mensch, tot het zoeken naar ‘kennis van den aard der dingen’, hebben wij ons te wenden wanneer wij dezen ons opgelegden plicht, van naar ons vermogen werkzaam te zijn tot ‘aanvulling van het ledige’, willen betrachten. Die wijsbegeerte bezit, naar Multatuli's overtuiging, de eigenschappen van het hoogste, het onfeilbare, het alomtegenwoordige, het rechtvaardige, in éen woord van den God, aan welken hij, onder eenigen anderen, persoonlijken vorm niet gelooft. Wanneer wij in haar deze eigenschappen niet leeren kennen en waardeeren, dan ligt dat aan ons, aan onze onvolkomen kennis, aan onze afdwalingen, aan ons gemis van inspanning, van arbeidzaamheid, van zorgvuldigheid. Maar de ‘aard der dingen’, bedriegt niet en faalt nooit. Onze kennis daarvan uit te breiden is vooruitgaan op den weg van waarheid en geluk, welk laatste de deugd in zich bevat, want ‘genot is deugd.’

Ziedaar niet zoozeer den omtrek dezer voordracht, want om dien te teekenen zoude ons veel grooter uitvoerigheid vergund moeten wezen, maar de voornaamste indrukken welke wij van haar hebben medegenomen en die wij, overeenkomstig den wensch van den redenaar, zelf hopen te verwerken, uit te werken en om te werken. Multatuli zegt toch uitdrukkelijk dat hij geen leermeester is, ook niet iemand die iets nieuws komt vertellen, of iets dat velen niet even goed weten als hij. Waar hij zich eenige bedrevenheid in toekent, dat is in het aanwijzen van den weg waarlangs men, door zelf te denken en door eigen onderzoek, tot eenige juiste slotsommen en in ontwikkeling iets verder komen kan. Daartoe strekt zijne geheele rede, welke door haren tot volproppens toe rijken inhoud vermoeit en afmat, maar toch door hare afwisseling, door de vonken van vernuft en geest die zij schiet, de aandacht boeit en levendig houdt, ja haar bijna niet veroorlooft een oogenblik af te dwalen. Van daar dat wij deze voordrachten voor zoo hoogst belangwekkend en leerzaam blijven houden, ook al verneemt men veel dat, na het vroeger optreden van Multatuli en na de lezing zijner werken, niet nieuw of verrassend meer genoemd

[p. 762]

mag worden. Van daar ook dat wij meenen, dat ieder verstandig en denkend mensch zich een verstandelijk genot van hoog gehalte bereidt door Multatuli te gaan hooren, ook al verneemt hij veel waarmede hij het niet eens is, soms wat vertoon van wetenschap dat den toets der strenge wetenschap niet kan doorstaan, en ook nu en dan iets dat de gemoedelijke overtuiging van den hoorder kwetsen kan. Wat dit laatste betreft gaat Multatuli in zijn tegenwoordig optreden echter zelden de grenzen van den eerbied voor het geloof van anderen te buiten, doch vraagt hij dan ook voor zichzelven het voorrecht van vrijheid zijner overtuiging, met welke hij den last zijns levens, - die zeker niet lichter geweest is dan die van de meesten onzer, - tot dusverre gedragen heeft en tot het einde toe hoopt te dragen.

Met genoegen meenden wij op te merken dat het uiterlijk van den redenaar, alsmede zijne voordracht de kenteekenen verrieden van een beteren gezondheidstoestand en een krachtiger lichaamsgestel dan bij zijn vorig bezoek ten onzent. Wij durven daarom hopen dat zijne voordrachtenreeks nog niet de laatste moge wezen en hij uit den rijken voorraad van zijne kennis, uit de schier onuitputtelijke hulpmiddelen van zijnen geest nog meermalen ons rondleiden moge, zoo mogelijk ook op eenigszins ander gebied dan dat waarop wij hem nu sinds eenige jaren als leidsman en wegwijzer persoonlijk mochten zien optreden.