Volledige werken. Deel 16. Brieven en dokumenten uit de jaren 1873-1874

[15 augustus 1873
Artikel van Ten Brink in de Locomotief]

15 augustus 1873

Artikel van Jan ten Brink in De Locomotief, Semarang, no. 189. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Voor het eerste gedeelte zie 14 augustus.

De tekst is met kleine wijzigingen ook gepubliceerd in het maandblad Nederland, november 1873, blz. 307-315.

Brieven over letterkunde aan De Locomotief.
XIV.

Mijnheer de Redacteur!

Niemand zal durven beweren, dat deze vier regelen volmaakt zijn. Als een schoolknaap zulke verzen schreef zou men er de pen door halen.

[p. 134]

Multatuli heeft er nog andere opgeteekend.

Amstel spreekt o.a. van

‘de ontembre zielsverschrikking Des snoodaarts in het net des Staatverraads bekneld.’ ‘Dessndrts hètnettès’ - schildert Multatuli en betuigt zijn medelijden met iemand die in zulk een net van consonanten is bekneld.

De zeer ondichterlijke en wanluidende afaeresis van het voornaamwoord ik tot 'k voor een k, als in:

‘'k Kan alleen den Stormwind niet weerstaan,’ noemt hij alleraardigst een ‘Kikkan’ en toont ze bij menigte aan.

Amstel verzoekt Woerden, zijn ‘hart te doorstooten, eer het helle om gruwelen goed te keuren’.

Dezelfde zonderlinge mode, om stamwoorden voor afleidingen en samenstellingen te gebruiken verleidde Bilderdijk om schuwen voor waarschuwen te nemen in de zonderlinge regels van Machteld:

‘Zijn ziel is bruischend woest, hij haat mij; maar ze is braaf.
'k Vermij zijn argwaan dus, en schuw en red den graaf.’

Multatuli weet geen raad met de regels van Woerden tot Amstel:

‘Of zouden we, elk, dier kroon (Engeland) verbond en eeden breken. Om Floris wulpschen aard en valsche Staatkunststreken? Geen wonder. Men zegt nimmer: ‘ik zal u mijn eed breken, maar ik zal mijn eed, aan u gezworen, breken.

Tallooze voorbeelden van ergerlijke fouten tegen taal, stijl en logica levert Multatuli met zeldzame vlijt en volharding. Een paar keeren keurt hij af wat volkomen juist is. Bilderdijks edelknaap op gezag van Meles Stoke ‘cnape’ moest streng historisch opgevat edelknaap blijven, omdat ‘cnape’ in de middeneeuwen altijd een edelknaap te kennen geeft. 't Blijkt, voor wie er aan twijfelen mocht, uit het vluchtig inzien onzer middeneeuwsche Abele spelen van Gloriant en Lanseloet en uit het Bredaasch mysteriespel van den Sacramente van der Nieuwervaert.

De uitdrukkingen: ‘'k Begeer het op u!’ en ‘het wulpsche vuur te boeten’ zijn correct en komen bij Vondel, Hooft, Huyghens voor. Misschien zou goede smaak vorderen ze thans onder de archaïsmen op te nemen.

Moge de taalwetenschap van Bilderdijk zich dus enkele malen

[p. 135]

bestand betoonen tegen de geniale taalintuïtie en het fijne gevoel van stijl bij Multatuli, waar het op kritiek aankomt van de tragoedie en de karakters is het oordeel verpletterend.

't Viel licht de gebrekkige samenstelling van het geheel aan te toonen. Floris V, een wonder van feodale kieschheid, Amstel een droomend zwakhoofd en Machteld van Velzen, eene eeuwige jonkvrouw spijt de ‘koets,’ wijken al te onhandig af van wat bekend is en wat Bilderdijk pour les besoins de la cause eenvoudig verbloemt. Daarenboven wordt de Graaf door de edelen in het paleis van den Utrechtschen Bisschop vermoord, om den wille der eenheid van plaats.

Machteld van Velzen, die te ‘viervoet’ is aangesneld om den graaf voor het verraad te ‘schuwen’, blijft de gansche vijf bedrijven door op de wonderlijkste wijze aarzelen. Als Bilderdijk haar achter de coulissen wil doen verdwijnen, laat hij haar aan Amstel vragen naar een plek in 't bisschoppelijk paleis,

‘Om vrij en ongestoord mijn tranen uit te plengen!’

De verrader is oogenblikkelijk gereed en wijst haar ‘'t Koninklijk verblijf ter zijde 't trapportaal.’

Zou Bilderdijk de onhandigheid van deze dwaze regelen over het hoofd gezien hebben? Multatuli maakt er natuurlijk gebruik van en zegt: ‘De toeschouwer komt niet te weten of de goede Machteld het juiste plekje tijdig gevonden heeft en of 't onbezet was; wij hopen 't beste daarvan.’

De zaak wordt vrij grof aangepakt, maar de dichter maakt het er ook naar. Bilderdijks tijdelijke vriend Mr. J. Kinker schreef uitstekende parodiën op den armen zwakken Rhijnvis Feith, Multatuli leverde een dergelijk proefje van parodie op de laatste tooneelen van den ‘Floris de vijfde,’ 't welk zeker niet minder vermakelijk is, dan Kinkers ‘Gabrielle van Faiel.’

Doch het allermerkwaardigst is het pleidooi dat de strekking van het treurspel infaam is. Vooreerst laakt Multatuli, dat de aanleiding tot het schrijven der tragoedie eenvoudig gelegen is in Bilderdijks ijver om Koning Lodewijk Napoleon te vleien. Voor een Oranjeman die zich indertijd had uitgegeven als den martelaar wiens bloed voor Oranje had gevloeid, is die ijver inderdaad niet verkwikkelijk. Daarenboven wie Bilderdijks briefwisseling met de beide professoren Tijdeman gelezen heeft, weet met welk

[p. 136]

eene bitterheid hij reeds in 1808 zich over den al te inschikkelijken Koning beklaagde.

In de tweede plaats valt Multatuli met volle kracht aan op Bilderdijks voorstelling van Machteld Volgens Wagenaar en de chronijkschrijvers zou Floris V zich aan de eer van Velzens echtgenoot vergrepen hebben. Ten einde nu de tragoedie eene bijzonder moreele strekking te schenken, wordt er eene platonische sympathie tusschen den Graaf en Machteld verondersteld, die nog een haut-gout van mysterieuse belangrijkheid oplevert als Machteld vraagt:

‘Ik vrouw... van vloekbren Velzen?
Nooit mocht zijn gruwzame arm mij op de koets omhelzen.
Nooit heeft zijn wreevle ziel, nooit heeft zijn hart vermocht;
Ik bloos... daar is geen band die me aan zijn lot verknocht:’

En hierop begint de biograaf van Wouter Pieterse eene woedende philipica tegen het begrip van moraal 't welk in de meeste letterkundige gewrochten der achttiende eeuw, in de Clarisse Harlowes, in de Sara Burgerharts, in de Willem Leevends op den voorgrond wordt gesteld. De deugdzaamheid, die zich beperkt bij de vraag of de heldin tot den einde toe eene ongerepte jonkvrouw bleef is eene allervervelendste moraal voor Multatuli. Het zedelijkheidsidee van het groote publiek wordt nog inderdaad dikwijls beheerscht door de vraag naar het geslachtsleven en Multatuli vindt, dat onze ‘schrijf-moralisten hunne heele litteratuur-deugd tot 'n onderwerp van vroedkunde hebben gemaakt.’

Multatuli vraagt hier gehoor voor een onderwerp, dat de Nederlandsche schuchterheid en onoprechte nuffigheid uiterst ongaarne aanroert. Zeer zeker is hij in zijn recht, wanneer hij wijst op de heimelijke belangstelling van ons publiek in heldinnen als Machteld die door de ‘gruwzame armen’ van hunne ‘vloekbre Velzens nooit ‘op de koets’ omhelsd zijn geworden. Dat het ideaal van deugd niet alleen in de heldinnen van Richardson en Bilderdijk te zoeken is, zal men evenwel zonder moeite aan Multatuli mogen toegeven.

Ten slotte geloof ik niet te ver te gaan wanneer ik dezen aanval op Bilderdijk, in verband met de revelatiën uit zijn Brieven, beschouw als een evenement in onze letterkundige geschiedenis. Tot nog toe heerschte er overschatting van Bilderdijks waarde in on-

[p. 137]

ze litteratuur. Da Costa's dankbare apotheose had er veel toe bijgedragen. Men las Bilderdijk niet meer, maar men geloofde wat de schrijvers van schoolboeken met da Costa compileerden. Eerst kwam Busken Huet, toen Simon Gorter, toen Multatuli en nu moeten de vereerders van Bilderdijks muze wel besluiten om Krusemans editie open te snijden en een nieuw onderzoek in 't werk te stellen.

Zoo komt er meer studie, misschien meer licht.

Eigenaardig is daarbij het verschijnsel, dat de man, die Bilderdijk zoo knap onder handen nam, dat Multatuli in sommige uiterlijke omstandigheden een lijdensgenoot is van Bilderdijk. Beiden verzetten zich tegen den geest van hun tijd, beiden willen anders beoordeeld worden door de vox populi. Bilderdijk wil voor zijne taalgeleerdheid een katheder, Multatuli voor zijne polemiek tegen het regeeringsbeleid in Indië eene tribune. Bilderdijk weigert den eed aan een vijandig gouvernement van patriotten, Multatuli zijne diensten aan een hardhoorig Indisch Landvoogd, beiden verlaten hun vaderland en zenden uit den vreemde de vruchten van hun geest. Beide mannen zijn ontevreden met de waardeering die hun tot eer verstrekt: Bilderdijk wijst de noodzakelijke ondersteuning van edele vrienden met bitse koppigheid af, en Multatuli werpt de lauweren aan zijne poezië met onbekrompenheid geschonken, vol misnoegen aan de voeten van het ‘te verachten’ publiek.-

Jan ten Brink.