Volledige werken. Deel 16. Brieven en dokumenten uit de jaren 1873-1874

[14 augustus 1873
Artikel van Ten Brink in de Locomotief]

14 augustus 1873

Artikel van Jan ten Brink in De Locomotief, Semarang, no. 189. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Voor vervolg en slot zie 15 augustus.

De tekst is met kleine wijzigingen ook gepubliceerd in het maandblad Nederland, november 1873, blz. 307-315.

[p. 128]

Brieven over letterkunde aan De Locomotief.
XIII.

Mijnheer de Redacteur!

Nog eens over Mr. Willem Bilderdijk, zoals ik u onlangs beloofde.

Bilderdijk is sinds eenigen tijd weer in de mode.

Voor eerst hebben daartoe bijgedragen de Brieven uit zijn eerste huwelijk door Dr J. van Vloten en Dominee J.C. ten Brummeler Andriesse uitgegeven, waarover ik in mijn vorig schrijven sprak. In de tweede plaats werd de aandacht weer op Bilderdijk gevestigd door Multatuli.

Onder algemeene belangstelling ving Multatuli in den vijfden Bundel zijner Ideeën weder aan met de historie van Wouter Pieterse. De lezers van de Locomotief hebben het voorrecht gesmaakt deze uitmuntende bladzijden in de kolommen van dat blad afgedrukt te zien. Maar daarop maakte Multatuli een excursus over Willem Bilderdijk, naar aanleiding van Wouters letterkundige opvoeding, welke excursus bij al zijn uitmuntende qualiteiten, wat lang en soms wat geforceerd zou kunnen schijnen.

Het thema van Multatuli is: ‘'t gemoed des volks is bedorven door ongezonde litteratuur’ en niet het minst door mannen die een school vormden als Bilderdijk. Van den ‘Floris de Vijfde’ toont Multatuli aan, dat:

de taal is slecht-

de versificatie is slecht-

de historische voorstelling is slecht-

de ontwikkeling der karakters is slecht-

de knoop is slecht-

de ontknooping is slecht - en

de strekking is infaam.

Bijna overal is het betoog over deze zeven punten klemmend en verrassend helder; somtijds overdrijft Multatuli, als ik weldra met een enkel woord zal pogen te staven. Daarenboven moet allereerst worden herinnerd, hoe ook de meest koppige bewonderaar van Bilderdijk gaarne toegeeft, dat de Floris de Vijfde een nog al middelmatig stuk is, en dat in het algemeen Bilderdijks dramatische proefnemingen vrij ongelukkig zijn uitgevallen.

Hoe kon het anders?

[p. 129]

Bilderdijk was allerminst de geschikte man voor een treurspel, aan een blijspel heeft hij gelukkig nooit gedacht. Wie kent niet zijne vermoeiende uitweidingen over zich zelven, zijn grenzeloos subjectivisme? Vandaar, dat Bilderdijk in de eerste plaats lyrisch dichter poogde te zijn en zoodra zijn onderwerp in harmonie was met de lievelingsgedachten van zijn theologisch, politiek of juridisch repertoire, slaagde hij uitstekend.

Zoo behoorde het tot Bilderdijks dagelijksche aardigheden om te beweren dat hij binnen korten tijd zou sterven - een thema waarop hij de laatste vijf-en-twintig-jaren van zijn leven allerbelangrijkste variatiën leverde. Zoodra hij deze stof aanroert wordt hij lyrisch; niets maakt meer indruk, dan zijn ‘Uitvaart’ en zijn ‘Ouderdom’. De sombere doodsklok luidt in den aanhef:

‘Befloersde trom,
Noch rouwgebrom
Ga romm'lend om
Voor mijn gebeente;
Geen klokgebom,
Uit hollen Dom
Roep 't wellekom
In 't grafgesteente;
Geen dichte drom
Volg stroef en stom;
Festoen noch blom
Van krepgefrom
Om 't lijk, vermomm'
Mijn schaamle kleente!
Mijn jaartal klom
Tot volle som,
Mijn oog verglom;
En de ouderdom
Roept blind en krom
Ter doodsgemeente.’

Zie hier Bilderdijk in zijne kracht.

Zulk een andante van sombere accoorden treffen we in Nederlandsche verzen zeldzaam aan; een begrafenischoraal met koper begeleid, kon niet smaakvoller in woorden en rijmende strofen worden uitgedrukt.

[p. 130]

Maar de lyrische gedachte is niet bijzonder treffend, tenzij men in de volgende coupletten hooge waarde hecht aan de Calvinistische ontboezemingen tegen de ‘Helpharpij van sofistrij’ of de daar tegen optredende ‘Englenrij’. In ieder geval zijn de verzen onberispelijk en schoon en dit zijn ze in den regel als Bilderdijk zijn lievelingsthema aanroert.

Op dezelfde wijze is hij uitstekend wanneer hij zijne vijanden iets bitters heeft toe te voegen, of, steeds stervende met den voet in 't graf onder kerkhofsbloemen en affodillen, zijne verontwaardiging uitbuldert over den geest der eeuw. In al deze opzichten is Bilderdijk een lyrisch dichter van meer dan gewone beteekenis.

Nog op een ander terrein schittert hij...... in de didactiek. Van zijne jeugd af verzamelde hij eene zeldzame hoeveelheid kennis van allerlei aard en inhoud, zoodat hij als achttiende-eeuwig geleerde voor niemand behoefde onder te doen. Het bewustzijn zijner kracht, gepaard met een ziekelijk ontwikkeld gevoel van genialiteit, wekte bij hem de hebbelijkheid om zijne geleerdheid op orakeltoon uit te spreken, 't welk bij het meestal vrij oppervlakkig lettervolkje van het einde der vorige en begin dezer eeuw grooten indruk maakte.

Zoodra hij nu eene geleerde stof in verzen had te behandelen - en wat was geleerder dan zijne ‘Ziekte der Geleerden?’ - betoonde hij zich meester in versbouw en eruditie. Zijn zoogenaamd heldendicht is voor het grootste deel didactisch en zijne romancen zijn alleen om het didactisch element merkwaardig. Men leze den aanhef van den ‘Ondergang der eerste Wareld’, en overwege eens ernstig met welk een schat van theologische en antiquarische wetenschap regel op regel van deze schepping is getooid.

Allerminst was evenwel Bilderdijks geest in staat de eischen van het drama te begrijpen. Het was hem onmogelijk uit zijn alles overheerschend subjectivisme tot oprechte waardeering van karakters te komen die niet denzelfden gedachtengang konden huldigen, als welke hem bezig hield. Daarom was het hem onmogelijk eene enkele figuur te scheppen, die niet aanstonds herkenbaar was aan de Teisterbantsche kleuren; - de personen uit zijne treurspelen Bilderdijken met noodlottige eensgezindheid.

Waar Shakspere als met magische kracht koningen en helden, dwergen en dwazen, engelen en duivelen, Romeo's en Julia's, Joden en Romeinen, heksen en drinkebroers verrassende van waarheid

[p. 131]

doet te voorschijn komen op het tooneel, daar verschijnt de Floris-Bilderdijk als vervolgde majesteit, de Amstel-Bilderdijk als treurspel-verrader en de Machteld-Bilderdijk als miskende onschuld, en altemaal onder de onvergetelijke wapenkleuren van Teisterbant.

Een aanval op Bilderdijk als treurspeldichter was uit den aard der zaak niet zoo bijzonder moeilijk. Voeg daar bij de statig klassieke spreek- en schrijfmanier van 1780-1820, en het was te voorzien dat iemand met eene goede dosis modern vernuft van tijd tot tijd zich ongewoon zou vermaken met parodiën op Bilderdijk te leveren.

A tout seigneur tout honneur! - Het zal Multatuli niet hinderen als ik gaarne erken dat Cd. Busken Huet reeds in 1860 (Spectator) eene volgeestige parafraze van Bilderdijks ongelukkigste verzen in aangenaam proza leverde, 't welk destijds - als ons bleek - nog al tegenspraak verwekte.

Multatuli is dus in dit opzicht niet getrouw aan zijn gewoon baanvegend karakter, maar wat opvatting en manier betreft van deze litterarische Olympbestorming, ik geloof, dat zij eenig schoon is in den vorm. Multatuli kiest de geschiedenis van Elia, van de Baälpriesters en van Achab. Hij volgt Elia na, die vier-honderd en vijftig valsche priesters laat slachten aan de beek Kison. Hij spaart er vierhonderd-en-negen-en veertig en sleept er een, Bilderdijk, naar zijne schrijftafel.

Het geldt natuurlijk den ‘Floris de Vijfde’ en oogenblikkelijk wordt de aandacht gevestigd op de zonderlinge termen van het treurspel. ‘Stoel’ voor troon, ‘staf’ voor scepter, ‘haarband’ voor kroon en meer nog dan dit alles ‘koets’, zegge ‘echtkoets’ voor bed, leveren goeden buit voor de snijdende sarcasmen van Multatuli.

Daarenboven wordt er allergelukkigst geciteerd, b.v. als Machteld gewaagt van:

‘Zuivre plichtsbetrachting.

't Is de inspraak van die plicht, van die onkreukbre trouw
Die 't hart bezielen moet van elke Edelvrouw.
En ondanks zelf den spijt, dien Velzens inborst voedstert,
Die Velzen-zelf in 't hart voor zijnen meester koestert.’