Volledige werken. Deel 13. Brieven en dokumenten uit de jaren 1868-1869

[18 oktober 1869
Ingezonden Stuk van J.C. van Lier in N.R.C.]

18 oktober 1869

Ingezonden Stuk van J.C. van Lier in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, no. 288. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Herostratos: de man die zijn naam wilde vereeuwigen door de tempel van Artemis te Efeze in brand te steken; 356 v.C.

Aan Multatuli

WelEdel Heer!

Gij hebt den 5den dezer een brief aan het bestuur der Haagsche afdeeling van de Maatschappij tot Nut van den Javaan gericht en uw schrijven openbaar gemaakt, maar onder een anderen titel, dien van de Maatschappij zelve. Gij behandelt daarin, op uwe wijze, den aard, het karakter en de werking van die Maatschappij. Ik meen het antwoord niet enkel aan mijne medeleden in het bestuur der afdeeling te moeten overlaten, omdat de pogingen, door het Hoofdbestuur en eene speciale commissie (waarvan ik deel uitmaak), aangewend, om een Schoolfonds voor den Javaan, door middel van een beroep op het Nederlandsche Volk, bijeen te brengen, door u gelaakt worden. Gij weigert elke bijdrage tot dat doel. Dat staat u vrij.

Maar gij ridiculiseert onze plannen. Ten aanzien van het laatste vraag ik: met welk recht?

Gij beroemt u veel voor Indië te hebben opgeofferd en slingert eene insinuatie tegen velen die, uit eigenbelang, toen dat ‘zonder gevaar, of zelfs met voordeel kon geschieden’ de misbruiken op Java hebben bestreden.

Onze maatschappij is in uw oog samengesteld uit ‘valsch liberalisme, baarsheid, kleinstädterei, geloof, geldzucht’ en meer zulke elementen. Lang voordat gij echter niet meer Indisch ambtenaar waart, werd door van Hoëvell, dr. Bosch, de Serière. H.J. Lion en anderen een strijd gevoerd, waarbij zij persoonlijk niets konden winnen, ten gunste van het volk, dat gij lief hebt.

Gij hebt eerst later een werk geschreven, dat ‘eene koude rilling’ door het gemoed van Droogstoppel deed gaan. Maar zoo die type

[p. 650]

geslaagd is, Max Havelaar zelf is een figuur, waarover de heeren H.J. Lion, des Amorie van der Hoeven en Wilsen het hunne hebben gezegd.

Gij wilt evenwel dat wij ‘het Nederlandsche volk’ dat werk leeren lezen en zegt tot dat doel Uwe bijdrage toe. Wendt U tot de heeren Harting; dat is hunne zaak, waarover ik intusschen ook sympathie koester.

Maar zal het baten, zoo wij Uw raad volgen en niets deden dan: 1^o. uw boek den Nederlander in handen geven, maar tevens 2^o. den Javaan geene hulpmiddelen voor het onderwijs, die hij mist, verschaffen om zich moreel en intellectueel te ontwikkelen? Zal hij dan niet van 't eene dwangjuk onder een ander vallen?

Wat is het resultaat, waartoe ik kwam, toen gij uwe geschriften het licht deedt zien, die allen dezelfde strekking hebben? Ik bood u (aan het adres van den heer uitgever van de Minnebrieven), een no. van het 's Gravenhaagsch Weekblad, destijds mijn orgaan aan.

Ik veroorloof mij grootendeels af te schrijven hetgeen ik toen reeds - 21 Augustus 1861 - tot u richtte:

‘De schrijver heeft een hooger doel, naar hij beweert, dan door een eigenen, eigenaardigen, fantastieken stijl opspraak te maken en lezers te vinden voor boeken, die hij schrijft.

Hij heeft den wil en de kracht verkregen, om het Nederlandsche volk te doen ontwaken. Hij roept ons ten tweeden malen toe: “Daar ligt een roofstaat aan de zee, tusschen Oost-Friesland en de Schelde!” Om dien kreet te doen hooren en om te bewijzen, dat de Javaan mishandeld wordt, vat hij de pen op.

Wij zien hem tegen den vrijen arbeid en het cultuurstelsel, tegen liberalen en behouders, met evenveel heftigheid te velde trekken. Wat hij verlangt in zijn Brief aan de kiezers, is aansporing om eene derde partij in den lande te doen opstaan, mannen, die zich het lot van Insulinde zullen aantrekken en die een einde zullen maken aan de mishandeling van den Javaan. Dat streven is schoon en edel. Maar dat doel wordt niet bereikt door declamatie en louter overdrijving. De schrijver wil, dat men gelooven zal, dat het Rijk van Insulinde slecht geregeerd wordt; welnu, ook wij gelooven dat. Wij nemen aan, dat hij in Lebak goed heeft willen stichten en mishandeld is; wij nemen aan, dat niet wraakzucht, ijdelheid of eenig onedel doel zijne pen bestuurt; verre van daar; wij willen in hem den man zien, die hij

[p. 651]

wil zijn; nog meer, wij nemen aan, dat de natie recht heeft gesproken in het geding tusschen hem en den Gouverneur-Generaal in ruste; wij nemen voor het oogenblik aan, dat aan den Javaan in elk vijfjarig tijdvak eene waarde van duizend millioen wordt ontnomen; zelfs vragen wij geenerlei verder bewijs van de hoofdstelling van den schrijver, dat Nederland een roofstaat is, en vooral niet daarvan dat Indie op een andere wijze behoort te worden geregeerd om het niet te verliezen.

Maar wanneer wij dan met den schrijver zouden verlangen eene derde partij in den lande te doen ontstaan, om hem de overwinning te verschaffen, dan stellen wij eenvoudig deze vraag aan Multatuli:

Wat wilt gij?

Gij beweert, dat Uwe taak zoo eenvoudig is; gesteld, dat Gij de macht zoudt bezitten om het bestuur over Indie te hervormen; gesteld, dat gij u aan den arbeid moest zetten, om aan het hoofd van een derde en machtige partij te zorgen dat de mishandeling van den Javaan zou ophouden; gesteld, dat Gij niet zoudt behoeven te schrijven voor de kost en dat liberalen met behouders in U den profeet zagen, wiens woord volbracht zal worden, - in die onderstelling roepen wij u toe, in het belang van den Javaan en in het belang van Nederland, dat Gij beweert lief te hebben, te zeggen, wat wij doen moeten.

Tot dusverre heeft de heer E. Douwes Dekker twee boeken (en later meer) geschreven op hetzelfde thema, n.l. om de natie wakker te schudden. Welnu, gesteld, dat het volk ontwaakt zij, dan hebben wij iets meer noodig dan romantiek, cursiefletters, verdichtselen en holle klanken, en dan moeten wij weten wat er behoort gedaan te worden.

Aan alles moet een begin zijn. Wat is het voornaamste, waarin in de eerste plaats voorziening noodig is, en wat moet volgen? Wij verlangen niets liever dan ons te kunnen aansluiten aan eene derde partij, wie daarvan het hoofd moge zijn. Ook wij hebben nog illusiën en ook ons doel is: een rechtvaardig bestuur voor Indie te eischen. Maar wanneer wij Multatuli tot dusver hebben hooren spreken, dan is ons uit geen enkel woord gebleken, op welke wijze het doel bereikt kan worden. Nu mocht het gemakkelijk zijn een kreet aan te heffen en boeken vol te schrijven over hetzelfde thema, wanneer men talent en fantasie heeft - om eene hervorming tot stand te brengen, behoort men te weten, wat men wil.

[p. 652]

En daarom sommeeren wij den schrijver om in korte of lange trekken, in eene brochure, of op welke wijze hij zijne denkbeelden zal gelieven te formuleeren, mede te deelen, welke zijne middelen zijn.

De Javaan wordt mishandeld! 't Zij zoo; beantwoord ons de vraag: Welke maatregelen behooren te worden genomen om Nederland en Indië te redden? Dat antwoord zijt Gij ons schuldig en daartoe sommeeren wij u, zoo gij zelf weet, wat gij wilt; want de kennis daarvan hebben wij nog te vergeefs in al uwe geschriften gezocht.’

Gij zijt het antwoord schuldig gebleven, hoezeer gij in uwe Ideën vele brieven hebt beantwoord. Nu is 't mogelijk dat de tot U gerichte vraag te practisch was. Maar ik heb recht alsnog een antwoord te vorderen, vóórdat gij den staf breekt over de pogingen van anderen, om in Nederland en in Indië den Javaan nuttig te zijn.

Zoo lang die vraag onbeantwoord blijft, zij het mij vergund u te doen opmerken, wat het ons baten zou uw boek meer algemeen te verspreiden.

Het is eene lichte taak, ik herhaal dat (als men eene goed gescherpte pen bezit en zich niet aan taal of vorm stoort) over proletariaat, prostitutie, misbruik van sterken drank; wanbestuur in Indië of iets dergelijks te schrijven en zeker éclat te maken. De Franschen noemen dat terecht: des cris contre la société. Iets anders is: middelen tot verbetering aan de hand te doen. Die middelen ziet onze Maatschappij in de vermeerdering van de kennis van land en volk van den Indischen Archipel, door verspreiding van geschriften en het houden van meetings. De ware toestand van Java is te weinig bekend, en onbekend maakt onbemind.

Die middelen ziet de Maatschappij verder in ondersteuning van de pogingen, reeds door Regeering en particulieren in den Indischen Archipel aangewend, om de eerste elementen van beschaving dáár aan te kweeken en te ontwikkelen, zij het door aanschouwelijke voorstellingen (allerwege als goede hulpmiddelen voor lager onderwijs beschouwd), in afwachting dat wij door milde bijdragen in staat gesteld zullen worden tot opleiding van Inlanders in Europa, voor het onderwijs onder hunne landgenoten.

Gij beweert daarom dat wij Tetzel's rol op ons namen, om het ‘bezwaard gemoed van Droogstoppel te verlichten.’ Welnu, waarom verheugt gij er u niet in, dat wij hem den weg aanwijzen om zijn gemoed ‘te verlichten’?

[p. 653]

Gij hebt het alleen weten te schokken, zonder hem den weg tot beter aan te geven. Ons plan noemt gij eene ‘domme wreede satyre op de Havelaarszaak.’ Ziet dit wellicht op het slot van den ‘Max Havelaar’, waarin gij gedreigd hebt uw boek in alle inlandsche talen over te zetten, ten einde ‘klewangwettende krijgszangen’ tegenover het Nederlandsch gezag op te wekken?

Dat uiterste middel, een Herostratos waard, beviel weinig, en ook ik zou den inlander niet gelukkiger achten, zoo hij weder geheel en al onder het bestuur van zijne eigene hoofden kwam, vreemd aan de beginselen van Westersche beschaving. Ik zeg nog steeds den heer van Hoëvell na: ‘Het slechtste Westersche bestuur is beter dan een Oostersch.’ Maar gij hebt daarbij geheel vergeten, dat in den regel de inlander uw boek niet zou lezen, omdat hij dit niet kan, al was ik het met u eens. Gij hadt dus met welgevallen op de pogingen moeten nederzien, die wij in het werk stellen om hem aan het leeren lezen te krijgen, want daardoor zoudt gij eenmaal hebben kunnen verwezenlijken (als gij er bij nadenken nog lust toe gevoeldet), hetgeen een ijdele klank was, om er niets meer van te zeggen.

‘Onbewust’ is onze maatschappij, die kennis van Indie in het moederland en kennis op Java poogt te verspreiden, ten einde recht en waarheid te doen zegevieren, ‘een werktuig van het booze.’ Waarom? Omdat wij ons niet op staatkundig terrein bewegen en de Havelaarszaak of andere persoonlijke belangen niet in de eerste plaats bepleiten? Leidt de maatschappij de aandacht van de hoofdzaak af, zoo zij tegen onrecht, gedwongen arbeid, heerediensten en een door zulke middelen verkregen batig saldo ijvert? Gij spreekt van een volk, dat beroofd en vermoord wordt. Welnu, wij trachten kennis onder dat volk te verspreiden. Kennis is macht. Een volk, dat weet en denkt, is gewapend tegen bijgeloof en bedrog; het zal zich niet langer laten berooven en vermoorden, zoo ik met u al eens aanneem, dat dit de grondslag van onze maatschappij is en gij, als romancier, niet waarheid en overdrijving kunstig hebt dooreengemend.

Ik zal der Maatschappij tot Nut van den Javaan geluk wenschen, indien zij er eenigermate toe bijdraagt kennis op Java te vermeerderen, al zijn onze pogingen slechts één druppel in den emmer. Onze middelen moogt gij gering schatten. In onderwijszaken vooral bereikt men dikwijls juist veel door schijnbaar kleine zaken. Ik zie nog niet in dat die Maatschappij op die wijze de kwalen van Indië ‘ongeneeslijk

[p. 654]

maakt en verergert.’ Is u eene betere werkwijze voor ons bekend, de statuten worden thans herzien. Wijs ons den weg, niet enkel met groote woorden, maar geef ons aan door welke middelen wij het volk van Nederland, beter dan wij tot nog toe deden, tot een rechtvaardig bestuur van Java kunnen overhalen, als dat voor U de hoofdzaak is. Gij houdt ons voor ‘achtenswaardige personen.’ Ik dacht dat wij deel uitmaakten van het ‘publiek, dat gij met innigheid veracht.’ Zoo niet, geloof mij dan ook met de meeste onderscheiding

den Haag,

15 October 1869.

UED. Dw. Dienaar,

J.C. van Lier.

Lid van het hoofdbestuur voor 's Gravenhage, en lid-secretaris der Commissie voor het onderwijs op Java.