Volledige werken. Deel 8. Brieven en dokumenten uit de jaren 1820-1846

[p. 99]

Natal
1842-1843

[p. 101]

Dekker als bestuursambtenaar op Sumatra

In het begin van oktober 1842 arriveerde Eduard Douwes Dekker te Padang. Hij zal er met de paar collega's die dezelfde bootreis hadden ondernomen, zijn opwachting hebben gemaakt bij de gouverneur van Sumatra's Westkust, kolonel Michiels. Enkele dagen daarna werd Dekker gezonden naar de resident van Aijer Bangies en deze plaatste hem, tegen het advies van Michiels, als bestuursambtenaar te Natal. In de tweede helft van November kwam Dekker daar aan, zwemmende, aangezien de prauw op de zeer slechte rede was verongelukt.

Natal, even benoorden de linie gelegen, was destijds, als afdeling van de residentie Aijer Bangies, op éen na de noordelijkste Nederlandse bezitting aan de kust. Noordelijker nog lag Tapanoelie, terwijl landinwaarts zich het gebied van Mandheling bevond. Alles ten noordwesten hiervan behoorde, zij het vaak slechts in naam, tot het rijk van Atjeh; sommige landschappen gedroegen zich in feite als volslagen onafhankelijk.

De bestuurlijke verhoudingen in het vaag-begrensde Nederlandse gebied van Sumatra's Westkust waren nog geenszins definitief geregeld en werden om de paar jaren ingrijpend gewijzigd. De regering te Batavia had in 1838 het militaire en burgerlijke gezag in éen hand gelegd, en daarmee aan Michiels vrijwel dictatoriale macht verleend. Conflicten met de onder hem gestelde ambtenaren loste hij op door hen te schorsen. Mede hierdoor was de ambitie om op Sumatra geplaatst te worden, uitermate gering. Dit betekent echter ook, dat de daar aanwezige ambtenaren kans hadden op een snelle bevordering.

De plaats Natal zelf, eenmaal een bloeiende Engelse factorij, was krachtens het Londense tractaat van 17 maart 1824 aan Nederland overgedragen. Sindsdien werden gebouwen en werken er verwaarloosd, en dit verergerde nog nadat Natal zijn positie als bestuurscentrum aan Aijer Bangies had moeten afstaan. In 1839

[p. 102]

verklaarde de Indische regering Natal voor de algemene handel gesloten, zodat alleen Nederlands-Indische schepen er nog mochten komen om er zo goed en zo kwaad als het ging, handel te drijven. De bevolking bestond uit een paar duizend inlanders, waaronder verscheidenen Atjehers, voorts een klein aantal Chinezen en een stuk of acht Europeanen, deels civiel, deels militair. De functies die Dekker op 30 november 1842 overnam, waren talrijk: bestuursambtenaar, politiehoofd, politierechter, voorzitter van de inlandse rechtbank, ambtenaar van de burgerlijke stand, postmeester, beheerder van het zout- en rijstpakhuis, agent van de Wees- en Boedelkamer, opzichter over 's lands gebouwen en werken, ontvanger van in- en uitvoerrechten, zegel-debitant, wisselagent, vendumeester, en wellicht nog wel enkele meer. Deze veelheid en verscheidenheid echter was in zekere zin omgekeerd evenredig aan de ermee verbonden werkzaamheden: geheel de ambtelijke correspondentie immers bedroeg gemiddeld nog geen twee brieven per dag, de boekhouding nauwelijks twintig posten per maand. Daar staat echter weer tegenover dat het te controleren gebied zeer uitgestrekt was, het aantal verbindingswegen gering, die wegen zelf slecht, en de politieke spanningen aantoonbaar groot.

Dekker, twee-en-twintig jaar oud, enkel bekend met Amsterdam en het half-amsterdamse Batavia der ambtenaren, heeft zich in de koloniale buitenpost die Natal was, bevrijd gevoeld van de kantoorsleur der Rekenkamer: het administratieve deel van zijn werk werd kennelijk achtergesteld bij het direkt-menselijke. Zijn optreden tegen de woekeraar Spiess, zijn verschil van oordeel met Michiels betreffende Soetan Salim, zijn opmerkelijk rapport over de pepertuinen, zijn herhaalde pogingen om zijn chefs ervan te doordringen dat feiten sterker zijn dan paragrafen: dit alles doet temidden van de ambtelijke bureaustijl aan als hoogst ongewoon. Hier lag de kern van een principieel conflict, maar nog eer dit zich kon ontwikkelen, gaf zijn inderdaad slechte administratie zijn superieuren de gerede aanleiding om hem van zijn functie te ontheffen.

Dat Dekker Michiels bij de verhoren op 14-15 februari 1843 heeft ‘gekontrarieerd’ en zijn handtekening niet heeft willen zetten onder één der verhoren (Werken I, blz. 166 en 182-183),

[p. 103]

is uit de officiële stukken niet bewijsbaar. Wel echter blijkt, dat Dekker de Toeankoe Bezaar, die door Michiels geschorst en gearresteerd was, als een vrij man heeft behandeld, en eveneens dat hij de door Michiels tot deportatie veroordeelde Soetan Salim, met wie hij bevriend was, onschuldig achtte en hem meer dan drie jaar later te Tjiandjoer (Java) heeft opgezocht.

Dekker is te Natal ziek geweest, hij heeft er het schokkende bericht ontvangen van Carolines huwelijk, hij heeft er een collega-op-doorreis in zijn huis zien sterven, hij heeft er zich geërgerd over zijn gebrek aan macht, maar hij heeft er ook genoten van de tropische natuur en van de volslagen vrijheid, hij heeft er vrienden gemaakt - onder Nederlanders en inlanders beide - en er zijn eerste liefdeservaringen opgedaan. Toen hij na negen-en-een-halve maand vertrok, onbewust van wat hem in Padang wachtte, erkende hij dankbaar, in Natal tot nieuwe levenskracht te zijn herboren. Zijn roepingsgevoel ten aanzien van de inlander is in Natal ontstaan.

Verschillende bijzonderheden omtrent zijn verblijf heeft Dekker later in brieven meegedeeld, terwijl Multatuli in de ‘tafelgesprekken’ uit de Havelaar en ook in de noten uit 1875-1881 er nog enige aan heeft toegevoegd. Merkwaardig, vooral ook om z'n vroege datering, is het uitvoerige rekest van 2 februari 1846. Voorts vindt men gegevens over:

het klimaat te Natal - in noot 23 (Werken I, blz. 323);

de toestanden op Sumatra - in de Havelaar (Werken I, blz. 153) en de noten 93 en 112 (idem, blz. 340 en 347);

de toen nog durende Engelse invloed - in noot 89 (Werken I, blz. 339);

het karakter van de Sumatraan - in noot 85 (Werken I, blz. 338);

over diens eerlijkheid, blijkens het terugbrengen van een zilveren spoor - in de brief van 24 februari - 6 mei 1851;

over Dekkers neiging om partij te kiezen voor de inlanders - in de brief van 27 november 1845.

Bekend geworden is Mimi's mededeling over Dekkers schipbreuk bij aankomst: ‘Dek had zijn “jongen” met diens vrouw en hun kinderen van Batavia meegenomen; zij waren ook aan boord en gaarne vertelde Dek, hoe de vrouw, Mina heette ze, toen het schip verging, tot haar man zeide: “Eerst je heer, Sid-

[p. 104]

din! red eerst je heer, daarna mij en de kinderen!” Maar voegde hij er dan bij: het hoefde niet, ik kon voor mezelf zorgen.’ (Brieven II, blz. 29). Andere anekdotische verhalen handelen over:

het redden van zijn hond Sappho, die niet zwemmen kon - in de Havelaar (Werken I, blz. 198) en in de Franse brief aan Mimi uit 1863;

Dekkers welwillendheid jegens de kettingganger Dongso die op hem geschoten had - in de Havelaar (Werken I, blz. 197) en noot 122 (idem, blz. 351);

zijn Salomo's oordeel - in Idee 1048a (Werken VI, blz. 415-423);

de Chinees Keh-Moeda, die op Sint Helena Napoleon had gekend - in de noot bij het vorige verhaal (Werken VI, blz. 422);

het bezoek van Michiels te Natal en de zaak-Si Pamaga - in de Havelaar (Werken I, blz. 175-184);

de wegvoering van Soetan Salim - in de missive van 3 oktober 1843 en de brief van 27 november 1845;

een gecostumeerd feest - in de Franse brief aan Mimi van 1863.

Toen dit laatste festijn plaats vond, had Dekker het bericht van Carolines huwelijk al ontvangen. Aan de zenuwschok die het hem gaf, kan men op grond van zijn verschillende uitspraken onmogelijk twijfelen. Hij schrijft erover op 26 januari 1846, in de brief van 24 februari - 6 mei 1851, en in de reeds vermelde brief uit 1863. Zijn opmerking: ‘ik ben 40 dagen krankzinnig geweest’ (brief van 25 januari 1846) zal wel op déze periode slaan. Misschien moet men ze in verband brengen met Dekkers ziekte van eind februari, al komt de duur niet overeen. Op grond van andere gegevens dient men eerder te denken aan de tijd van eind april tot begin juni (missive van 3 oktober 1843).

Het Sumatraanse meisje Si Oepi Keteh, die met haar vader in maart Dekker vergezelde naar de pepertuinen en aan wie hij de parabel van de Japanse Steenhouwer verhaalde (Werken I, blz. 144-152), wordt voorts nog vermeld in de noten 86 en 93 (Werken I, blz. 338 en 340), terwijl Mimi van haar het volgende meedeelt: ‘Kort daarop - nl. na de tocht naar de pepertuinen - vroeg de jonge controleur haar aan haar vader, die er een eer in stelde zijn dochter aan hem, het civiele hoofd der plaats, te geven. Zij woonde bij hem zoolang hij in Natal bleef, en ging later met hem naar Padang. Maar van daar zond hij haar aan haar vader

[p. 105]

terug om de moeielijkheden waarin hij geraakt was. Si Oepi Keteh is zijn eerste vrouw geweest. - Hij noemde haar: Clio.’ (Brieven I, blz. 62)

Het vreemde verhaal dat Dekker zijn chef bij diens bezoek op 3 juni 1843 met een revolver zou hebben bedreigd (G. Jonckbloet: Multatuli; Amsterdam 1894, blz. 63) is niet alleen wegens enkele bewijsbaar onjuiste détails maar vooral in z'n gehéel ongeloofwaardig, gezien de daarop gevolgde missives van Assistent-Resident Van der Ven aan Michiels (9 en 24 juni 1843). Men lette er echter op, dat pastoor Jonckbloet eindigt met de zinnen: ‘Dit verhaal dichtte Dekker op bij alle ambtenaren, te wier huize hij op zijne reis van Natal logeerde. De Militaire Kommandant Van der Pool zelve deelde het mede aan den Heer Hamers.’ Het behoeft dus in wezen ook niet méer te zijn dan een ‘sterk verhaal’ van Dekker-zelf, een grillige fantasie uit de dagen na zijn ontslag, en sindsdien door anderen wellicht nog wat verfraaid.

Bij Jonckbloet vindt men ook het verhaal over een tocht langs de kust, en het ontijdige einde daarvan in een moeras (blz. 62). Over het tekort in zijn kas schrijft Dekker op 5-8 november 1845 en op 19 januari 1846; ook in de brief van februari-mei 1851: ‘de kas stond open’; over de hulp die zijn vrienden hem boden bij zijn vendutie, in de brief van 26 januari 1846; en tenslotte over zijn vertrek - met een Frans schip, de Boabab, van Marseille - in de Havelaar (Werken I, blz. 163).

In deze Natalse maanden zijn behalve de thans voor het eerst gepubliceerde schets ‘Nog eens Graven’, ook ontstaan: een gedeelte van de ‘Losse bladen uit het dagboek van een oud man, II’ - voltooid te Padang -, en voorts een aantal gedichten. Daarvan vond een lied voor zijn Moeder een plaats in de Havelaar (Werken I, blz. 32; fragmentarisch reeds in de brief van februari-mei 1851); ook de ‘Legende’ staat, zij het slechts ten dele, in de Havelaar (Werken I, blz. 146; uitgebreider, hoewel eveneens fragmentarisch in de brief van februari-mei 1851); tenslotte moet ook een sentimenteel gedicht: ‘Wat roemt ge 't schoon van 's levens lentejaren’, dat enkel bewaard is in de brief van februari-mei 1851, wel in Natal zijn geschreven.

G.S.