Volledige werken. Deel 8. Brieven en dokumenten uit de jaren 1820-1846

[p. 80]

[1841
Losse bladen uit het dagboek van een oud man: Het Schoone, Geluk]

* 1841

Prozastuk van Dekker, gedateerd: Batavia 1841. (Brieven I, blz. 63; Brieven WB I, blz. 37) De nadere datum van ontstaan is onbekend. Om de hierop volgende briefwisseling niet te onderbreken, wordt dit stuk vooropgeplaatst.

Losse bladen uit het dagboek van een oud man

Het Schoone, Geluk.

‘De Peri die voor de poorten van het paradijs vruchteloos smeekte toegelaten te worden tot den heilstaat der gelukzaligen, bragt na vele vergeefsche pogingen eindelijk als het schoonste wat de aarde opleverde, den laatsten zucht van een berouwhebbenden zondaar, en vond genade in de oogen des wachters aan de poort om de heiligheid der gave die zij offerde!’

Dit was het thema van een gesprek tusschen onzen leermeester en ons, leerlingen der avondschool. Het schoone oostersche verhaal dat van deze, in alle talen bezongene legende den grondslag uitmaakt, had dien avond natuurlijk aanleiding gegeven tot ernstige gesprekken over het ware schoone.

‘Zoude dan waarlijk de bede om vergiffenis van den berouwhebbenden mensch het heiligste zijn wat deze wereld bevatten kan?’ vraagde mijn makker, August C., den onderwijzer.

‘Het verhaal stelt de zaak aldus voor, hernam de leermeester. Gij echter hebt vrijheid hierover uwe eigene gedachten te koesteren; deel mij dezelve mede, en wij zullen te zamen overwegen. Is, naar uw inzien iets anders schooner, heiliger?’

August bleef het antwoord schuldig. Hij dacht na, en bleef zwijgen!

Andere bezigheden namen den overigen leertijd van den avond in; daarop speelden wij zooals van kinderen, die na een geheelen dag inspanning eindelijk van dien band ontslagen worden, te verwachten is, wild en woest. Paradijs en Peri waren vergeten. August was, zooals ik zeide, mijn makker op de school, hij was mijn medgezel in de speeluren. Naauwelijks veertien jaren oud, een leeftijd op welken anders het character nog die scherpe omtrekken mist, welke later jaren kenteekenen, was hij bij den eer-

[p. 81]

sten opslag reeds te herkennen als een van die wezens, die alles voor anderen, - voor zichzelven niets zijn. Hij was misschien de vlugste leerling der klasse, en immer was hij de laatste die voor belooning in aanmerking komen konde. Geen der medescholieren werd van zijne ouders zoo ruim voorzien van geld en kleederen, en niemand had aan een en ander zoo spoedig gebrek als August. Zijn tijd, zijne bekwaamheden, zijne kleederen en spaarpenningen, alles besteedde hij voor anderen, alles schonk hij weg. Eens ontmoette hem een onzer medeleerlingen, die een nest uit een boom had geroofd.

‘Geef mij dat nest!’ riep August.

‘Waarlijk niet!’ hernam de knaap.

‘Ik wil u een gulden daarvoor geven!’

‘Toch niet, het heeft mij te veel moeite gekost, hetzelve uit te halen!’

De gansche rijkdom van August bestond in den gulden dien hij den knaap geboden had.

‘Wilt ge mijn nieuwen hoed daarvoor hebben?’ vraagde August dringende, of neen... hij bezon zich dien aan eenen armen knaap te hebben gegeven, die blootshoofds op den weg liep, mijn... mijn...’

De arme jongen wist niet wat hij meer bieden zoude, en het nest lag hem na aan 't hart.

‘Geef mij den doekspeld, dien ge den laatsten dag der vakantie van huis medebragt, zeide eindelijk de hebzuchtige knaap, en het nest is het uwe!’

August aarselde. Het was een schoone diamant van waarde. - Daarom aarselde August niet - maar het was van zijne moeder dat hij dien speld ten geschenke had ontvangen, van zijne Moeder! En toch... die arme vogeltjes!

‘Neem, zeide hij, hier is de speld, geef mij de vogels!’

De jongen begeerde niet beter; gaf het nest, nam het kleinood en wilde heengaan.

‘Eilieve, riep August, wijs mij de plaats waar het nest geweest is, ik wil het daar terug brengen.’

De ander wees de plek in den boom. August klom, hechtte het nest in de aangewezene holte, wilde afklimmen, viel, en brak den regterarm.

[p. 82]

Onder het zetten van den arm, hetgeen nadat men hem huiswaarts had gedragen eenige oogenblikken later geschiedde, verzocht hij mij naar buiten te gaan en hem mede te deelen of de oude vogels het nest reeds weder bezochten.

De vreugde die hij gevoelde toen ik dit toestemmend beantwoordde was grooter dan de pijn die het verband hem veroorzaakte.

Zóó was August C, de makker mijner jeugd, de medgezel mijner kindsche jaren.

Den avond, volgende op dien waarop het gesprek over de Peri had plaats gevonden waren wij ter uitspanning bij elkander. Meer toevallig dan wel uit belangstelling viel het gesprek op een onderwerp zeer na verwant aan datgene wat wij den vorigen avond met onzen onderwijzer gevoerd hadden. Wij spraken over het geluk. Wie herinnert zich niet hoe men reeds als kind zich een heil droomt, hetgeen nimmer door de werkelijkheid evenaard of door onze vermogens bereikt kan worden?

Wij hadden ter onderrigting de lessen van den laatsten avond over het ware schoone aangehoord, nu bragten wij allen in spel onze begrippen van geluk, onze wenschen voor den dag.

‘Sunt pueri, pueri; pueri puerilia tractant.’ Dit gold ook hier; och of het hier alleen gold!

‘Rijkdom! want...’ enz.

‘Eer en aanzien! dan immers...’ enz.

‘Magt! dit geeft...’ enz.

Op die wijze schreeuwde en redekavelde de kleine gemeente door elkander.

Ik heb de bewijsgronden die elk ter verdediging zijner keuze aanvoerde afgebroken. Het staat ieder vrij dezelve naar willekeur aantevullen, zooals men zelf die in dien leeftijd zoude aangevuld hebben, zooals men die bewijsgronden nog in later tijd aanvoert, zonder zich dan echter te mogen verschuilen achter het onnadenkende van den kinderlijken leeftijd!

‘En gij August, wat wenscht gij, vraagde een uit den hoop. Zijt gij niet met mij van gevoelen dat eer boven geld te schatten is?’

‘Voorzeker, maar ik weet toch nog iets beters.’

‘En dat is?’ riepen wij om strijd.

[p. 83]

Nu hoorden wij het antwoord waarop de onderwijzer den vorigen avond te vergeefs gewacht had.

‘Het hoogste geluk moet noodwendig zijn datgene te genieten wat het schoonste, het heiligste is. Die trek van gisteren avond van den broeder die zijne, door de pest aangetaste zuster niet verliet, maar liever door haren adem besmet met haar stierf, trof mij. Mij dacht, de Peri, die den doodsnik der stervenden opving, en hemelwaarts voerde, bragt schooner gave dan ooit geofferd werd, en het lot van den broeder komt mij hoogst benijdenswaardig voor. Als ik derhalve eenen wensch voor mijn geluk uiten mogt, zoude ik op zulk eene wijze voor eenen broeder... voor iets wat ik lief had, willen sterven. Ik geloof dat er geen grooter geluk denkbaar is!’

Men ziet dat men het verhaal van de Peri om onzentwille eenigzins gewijzigd had. In stede van stervende gelieven, had men ons, ter oorzake van onze jeugd, over broeder en zuster gesproken.

August had zijn gevoelen geuit, en zweeg met den traan des diepsten gevoels op de wangen.

Wij zagen hem aan, en begrepen hem niet. ‘Sterven - en geluk...?’ Dat was voor onze minder hoog stijgende gedachten onbevattelijk.

Maar God, die hem dat gevoel had ingegrifd, begreep hem... en ontving die bede om heil, en verhoorde die bede.

Een jaar nagenoeg daarna - het was den dertienden Januarij, vermaakten wij ons met schaatsenrijden. August was na het einde der kersvacantie met zijnen jongeren broeder op de school teruggekeerd. Hij bewaakte de schreden van den jeugdigen nieuweling, leerde hem deelnemen aan onze vermaken, en ook dien dag week hij bijna niet van zijne zijde. Een oogenblik echter kon hij de verzoeking niet wederstaan zich van den langzaam voortglijdenden knaap te verwijderen; hij ijlde met ons voort op de baan, hoort een gil, ziet om, en mist den geliefden broeder. Het kind was in een bijt verdwenen. En August? IJlings springt hij in den killen vloed, verdwijnt onder de loodzware oppervlakte van het meer, en... - God was zijner bede indachtig - hij verdronk, zijnen broeder willende redden!

[p. 84]

Acht en veertig jaren zijn mij na dien dag over het hoofd gedreven, maar nimmer brak de dertiende Januarij aan of het was mij een dag van weemoedige herinnering aan den lieven martelaar zijner idealen. Verre, zeer verre voerde het lot mij van de plaats waar de heldendood den heiligen wensch van den knaap bekroonde, maar al scheidden mij zeeën en landen van den kolk die hem den dood gaf, en ten graftombe strekte, altijd toch ging ik in gedachte ter bedevaart naar de plek, waar hij als de Peri aan de poorten des eeuwigen levens toegang vraagde en niet werd afgewezen.

Hij stierf op zijnen vijftienden geboortedag. Zes hoogstens acht jaren lang, zoude die Goddelijke kracht om iets schoons te wenschen hem nog bijgebleven zijn, om daarop allengs zich te verliezen in den maalstroom van wereldsche belangen, in den modderpoel van lagere genietingen. Zijn inwendig gevoel - wat kan het anders geweest zijn, wereldkennis immers, konde hij nog niet hebben opgedaan? - zijn inwendig gevoel dreef hem aan om reeds op zijn veertiende jaar, den dood - en zulk een dood - te wenschen. Of fluisterde de Engel die door God hem ten geleide was gegeven, de goede geest die den knaap ter zijde stond hem dien wensch in de ooren, toen een kinderlijk spel hem noopte zijne denkbeelden over geluk te openbaren? Wat was het? Was het natuur? Was het gevoel? Was het profetie? Ik weet het niet, maar dit is zeker dat ik menig keer benijdend op de vervulling zijner hoop terugzie; hij had den besten wensch gedaan; - hij had de schoonste belooning ontvangen!

Batavia 1841.