Volledige werken. Deel 8. Brieven en dokumenten uit de jaren 1820-1846

[Bijlage
betreffende Batavia en omgeving]

Bijlage

betreffende Batavia en omgeving, ontleend aan: ‘Java, ten dienste van hen die over dit Eiland wenschen te reizen’ door J.I. van Sevenhoven (Tijdschrift voor Neêrland's Indië, eerste jaargang, eerste deel; Batavia 1838; blz. 217-257). De afstand van een ‘paal’ is ruim 1 ½ km. Het onderstaande fragment is blz. 235-240.

Onze eerste togt gaat van Batavia naar Buitenzorg. Wij rijden (zoo als op onze geheele reis) 's morgens ten vijf ure af, van het Molenvliet, langs de groote Societeit en het gebouw van het Bataviasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, die thans eene buurt versieren, welke vroeger door het moeras, waarop dezelve zijn gebouwd, onzindelijk en onaangenaam was. Vervolgens bereiken wij een gedeelte van het bijna onafzienbaar groote Konings-plein, aan alle zijden regelmatig bebouwd met groote en kleinere wit gepleisterde huizen, en waar, aan de westzijde, de nieuw gebouwde Willems Kerk, met een door koper gedekt koepeldak prijkt. Voorts over de Willems Brug, door een gedeelte van het wel aangelegd Militaire Kampement te Weltevreden rijdende, zagen wij het Paleis voor ons, dat eerst bestemd was voor het verblijf van de Gouverneur Generaals, en thans gebruikt wordt voor vele publieke Kantoren, en de Vergaderzaal van de Hooge Indische Regering. Wij trokken toen langs eenen, meest aan beide zijden geheel met woonhuizen versierden, weg, over Meester Cornelis, naar de eerste Poststation te Bidara Tjina. Hier herinnerden wij onzen reisgenoot, dat te Meester Cornelis in het jaar 1811, het lot van Java werd beslist, toen een Engelsch leger, van Bengalen herwaarts gekomen, de alhier aangelegde versterking innam, en vervolgens op geheel Java de Engelsche vlag deed waaijen. Niets is er van dit versterkte kamp meer te zien dan een fort, hetwelk reeds vroeger bestond, en den naam droeg van Sterreschans Meester Cornelis,

[p. 71]

waarnaar deze geheele omtrek genoemd is. - Sedert 1808, toen men begonnen is de stad Batavia te verlaten en gedeeltelijk aftebreken, is bijna alles, wat wij thans zijn gepasseerd, zoo men Weltevreden uitzondert, geheel nieuws gebouwd en aangelegd. Door deze verhuizing meer naar het zuider gedeelte genieten de Europesche inwoners eene gezondheid, die thans het verblijf te Batavia, vroeger, en met regt, een moordkuil genoemd, in dit opzigt met elke stad in Nederland doet wedijveren.

Niet ver van de eerste Poststation reden wij over een slokkan of gegraven kanaal, dat zijn water ontvangt uit de rivieren Tjiliwong en Tjikias, op het Landgoed Kampong Baroe, en zich in zee uitstort, na veertig palen het land door geloopen te hebben. Voor meer dan vijftig jaren is dit kanaal reeds gegraven; het dient om een groote Landstreek, die anders dor en onvruchtbaar zoude gebleven zijn, vruchtbaar te maken, en levert tevens een bewijs op, van de zorg en onderneming-lust der Regering van dien tijd. Even voorbij de brug, die hier over deze slokkan geslagen is, werden wij zeer verkwikt, door een' frisschen zuidewind, die van het gebergte over eene groote vlakte stroomt. Meestal het geheele jaar door, van 's avonds acht of negen ure tot 's morgens negen of tien ure, doet zich dit koeltje gevoelen en schenkt aan deze groote vlakte tot aan Batavia toe, die aangename avonden, koele nachten, en verkwikkende morgenstonden, waar over zich hare inwoners zoo zeer verblijden.

Den geheelen weg over, ziet de reiziger het hooge gebergte voor zich, dat hij, naar mate hij het meer en meer begint te naderen, duidelijker onderscheidt. Vele bebouwde velden, groote troepen rundvee, maar van een veel kleiner ras dan het Hollandsche, en eenige Landhuizen, geven eene vrolijke afwisseling aan dezen togt.

Wij verhaalden den vriend, die ons vergezelde, hoe deze geheele streek, zoo verre zijne oogen zien konden, en bovendien nog eene zeer groote vlakte meer oostelijk en westelijk gelegen, in landen verdeeld zijn die aan bijzondere personen toebehooren. De eerste eigenaren waren meestal rijke lieden, die groote lustplaatsen van steen en hout op dezelve hebben aangelegd, waaronder eenigen wel met den naam van Paleizen konden worden bestempeld. In deze streek zijn hiervan slechts overgebleven,

[p. 72]

Tanjong Oost van den Heer D.C. Helvetius van Riemsdijk, en Tjimangies van den Heer J.M. van Beusechem. Beide deze lustplaatsen zijn afkomstig van den Heer Raad van Indië van Riemsdijk, zoon van den Gouverneur Generaal van dien naam.

Sedert eenige jaren zijn deze landerijen voor derzelver eigenaren voordeel gevende bezittingen geworden, waarop de landbouw hoe langer hoe meer wordt uitgebreid; zoodat Batavia, hetwelk in vroeger jaren van Java rijst noodig had, thans geheel uit de voortbrengselen van deze en Buitenzorgsche particuliere landen gevoed wordt, en daarenboven nog koffij, suiker en andere artikelen in ruime hoeveelheden van daar voor den handel ontvangt.

Van Tjiloar, de laatste Poststation, reden wij drie rivieren over en daalden telkens in eene aanmerkelijke diepte neder, om over de bruggen weder eene hellende hoogte te bereiken. Voorbij het fraai gelegen landhuis Kedon Allang, heeft men een schilderachtig gezigt op de tolbrug, die met veel kunst gelegd is over de Tjiliwong eene groote rivier, die bijna overal langs begroeide oevers, in eene vallei door schoone sawa-velden kronkelt. Deze overgegaan zijnde, heeft men, na in eene vliegende vaart eene aanmerkelijke hoogte op te zijn gereden, een heerlijk vergezigt over eene vlakte, die aan alle zijden door het gebergte schijnt ingesloten. Daarna loopt de weg regelregt aan op het Paleis van den Gouverneur Generaal van Neêrland's Indië, dat met zijne twee vleugels en breede vaçade zich als een pronkstuk voordoet, hetwelk in eene prachtige natuur, als een bewijs voor de grootheid der menschelijk kunst, schijnt te prijken. Langs de tuinen van het Paleis en eenige fraaije huizen, begeeft men zich naar het logement, waar de reiziger, hoe vermoeid ook van zijn 'togt, zich naar de achter gallerij spoedt, om het heerlijkste gezigt dat hem daar wacht te genieten. In eene diepte onder hem stroomt, met een zacht gedruis, de kristal heldere rivier, als een kronkelend zilveren versiersel, door donker groene boorden omzoomd. Hij wijdt zijne oogen over eene bebouwde heuvelachtige breede uitgestrektheid lands, en stuit tegen den hemelhoogen berg, de Salak genaamd, die zich met majesteit boven het landschap verheft. Van zijn gespleten kruin, vertoonen zich in donkere schaduwen de diepe valleijen of kloven, die de hellingen doorsnij-

[p. 73]

den, terwijl het geheel getooid is, door sterk afstekend donker en licht in een smeltend groen. In een woord een tooneel dat den opgetogen aanschouwer met eerbied en bewondering vervult, en dat, hoe dikwijls ook gezien, echter altoos schoon is en treffend. Weinig plaatsen zijn er voorzeker op Java waar, onder één gezigtspunt, zoo veel verrukkends is vereenigd.

Het trotsche Paleis, den hoogen stand van deszelfs bewoners waardig, maakt met zijne vleugels en pavillioenen een geheel uit, dat een vorstelijk aanzien heeft, en naar den laatsten smaak sedert October 1834 nieuw is gebouwd, toen het vorige door eene aardbeving, zoo sterk als hier gelukkig maar zelden gevoeld wordt, geheel is verwoest. Schoon zijn vooral de groote voor- en achterzaal, terwijl men als iets merkwaardigs, in het kabinet van den Gouverneur Generaal, de kopijen zal vinden der portretten van alle de Landvoogden van Nederland's Indië, welker originelen in het Paleis te Weltevreden worden bewaard. Deze verzameling, waarvan een gedeelte door de grootste meesters van vorige eeuwen geschilderd is, is vooral ook belangrijk, omdat zij geheel volledig is. Eene verzameling van Inlandsche wapenen, opgezette vogels, kapellen, schulpen en andere voortbrengselen der natuur, van den tegenswoordigen Gouverneur Generaal, maakt mede een sieraad van het Paleis uit.

Voor hetzelve is een ruim terras, doorsneden van rijwegen en versierd met twee vijvers. Ter regter zijde is eene diergaarde, die meer en meer belangrijk begint te worden. Uit het achterste gedeelte van het Paleis, wordt het oog geboeid door het trotsch gebergte, terwijl een groot Park tot wandelen uitnoodigt; het is doorsneden van een' kronkelenden vijver, en door bloemperken, eilandjes, lommerrijke dreven, en andere schilderachtige partijen verlevendigd, zoodat het, in den frisschen morgenstond en het koele avonduur, den wandelaar menige genoegelijke oogenblikken verschaft.