Volledige werken. Deel 8. Brieven en dokumenten uit de jaren 1820-1846

[p. 65]

Batavia
1839-1842

[p. 67]

Dekkers eerste Indische jaren

Na een reis van vijftien weken kwam Eduard Douwes Dekker in het begin van januari 1839 op Java aan. Hij had de overtocht gemaakt met het zeilschip ‘Dorothea’ waarop zijn vader gezagvoerder was. Van deze reis is niets bekend behalve éen anekdote, nl. dat Eduard na enige plagerijen van zijn broer Jan, die (waarschijnlijk tweede) stuurman was, het bestond tot boven in de mast te klimmen, ofschoon hij gewoonlijk gauw duizelig werd (Aantekening van Mimi, 2 februari 1876).

Over de eerste vier, vijf weken in Indië weten wij niets. Van midden februari af was Dekker als volontair werkzaam aan de Algemene Rekenkamer. Zijn meer officiële, immers bezoldigde, loopbaan aldaar begon op 1 maart 1839, en leidde spoedig tot promotie. Hij was er blijkens de officiële stukken een gewaardeerde kracht, en hij maakte er verschillende vrienden, ook onder de hoogste ambtenaren. Niettemin verschijnt deze periode in zijn herinneringen later geenszins als gelukkig. Hij spreekt over moeilijkheden met zijn werk (brief van 5-8 november 1845) en droomt er zelfs na dertig jaar nog over (Aantekening van Mimi, 7 december 1872). Van de personen wier namen ons uit Dekkers woorden bekend zijn (zie ook de brief van 6-7 maart 1846), zoals Ruloffs, Coorengel, Hoogeveen, Buys en Lutjes, heeft vooral de heer Hoogeveen een rol gespeeld in zijn verdere loopbaan.

Het ietwat studentikoze optreden van de jonge ambtenaren blijkt - behalve uit de schulden die Dekker in deze jaren gemaakt heeft - ook uit de beschrijving die Multatuli in zijn Causerieën heeft gegeven van een groot nachtfeest kort na de dood van G.-G. De Eerens (Werken IV, blz. 154). Aangezien deze op 30 mei 1840 te Buitenzorg overleed, moet het festijn in de zomer van 1840 hebben plaats gehad. In deze jolige sfeer past behalve de mop over de blaadjes der tamarindebomen (Aantekening van

[p. 68]

Mimi, 2 februari 1876), ook het hekeldicht ‘Toen en Thans’, gedateerd 1840, en door Dekker compleet, met enige anekdotische commentaar, overgeschreven aan het eind van de brief van 24 februari - 6 mei 1851. Vermelding verdienen voorts de anekdotes over het aan Mispelblom Beijer teleengevraagde bedrag van tachtigduizend gulden, met de daarop gevolgde ruzie plus rijtoer en biljartpartij (J.B. Meerkerk: Eduard Douwes Dekker; Groningen 1900, blz. 26) en die over de spoedig mislukte gemeenschappelijke kas van Dekker en Godon (meegedeeld door Prof. J.H. Valckenier Kips in: Jhr. W.H.W. de Kock: Lebak en de Max Havelaar; den Haag 1926. Blz. XIV). Ernstiger is de toon van de vier dichtregels, ons overgeleverd in de brief van 30 november 1845; maar zij dagtekenen dan ook uit 1841, dus uit de tijd van en wellicht zelfs ná Dekkers omgang met Caroline Versteegh.

Volgens Mimi heeft Dekker na aankomst in Indië het eerst gewoond bij de heer Coorengel, secretaris van de Algemene Rekenkamer (Aantekening 7 december 1872); later zou hij in huis zijn geweest bij een familie Schuijlenburch, een oom en tante van Carolina Versteegh (Brieven I, blz. 48; Brieven WB I, blz. 28). De heer De Bruijn Prince schrijft, aldus een oudere mededeling van zichzelf verbeterend: ‘Dekker woonde te Weltevreden wel in het kommensalenhuis van de weduwe Sint Nicolaas, die hertrouwd was met de koster van de Rooms-Katholieke kerk W.E.C. Hansen, maar Caroline woonde niet in dat pension.’ (Bescheiden 1910, blz. 2, noot 2). Waar deze gegevens vandaan komen en in hoeverre ze betrouwbaar zijn, is niet meer na te gaan. Evenmin, wie de persoon was die enkele maanden na zijn huwelijk Dekker uitnodigde bij hem te komen inwonen ‘omdat hij aan zijne vrouw niet genoeg gezelschap had!’ (Brief van 5-8 november 1845).

Het belangrijkste, en in elk geval het persoonlijkste uit Dekkers verblijf te Batavia: zijn ernstige maar spoedig verijdelde liefde voor Caroline Versteegh, is bekend uit een fragmentarisch gepubliceerde briefwisseling, waarvan de originelen niet zijn teruggevonden. Caroline was, volgens De Bruijn Prince, op een jongedameskostschool te Weltevreden (Bescheiden 1910, blz. 2). De daarbij gevoegde mededeling dat ‘zij en Dekker zongen in

[p. 69]

de koren van de Rooms-Katholieke kerk’, klinkt vreemd, aangezien Caroline al in het midden van juni 1841 naar haar vaders onderneming te Djatie Rongo (Semarang) vertrok, en Dekker zich pas op 28 augustus R.K. liet dopen - volgens Mimi: ‘des morgens te zes uur om geen opzien te wekken. De goede pastoor Scholten was hem hierin ter wille’. (Brieven I, blz. 54; Brieven WB I, blz. 32). Pastoor G. Jonckbloet (Multatuli; Amsterdam 1894; blz. 98) deelt mee dat het H. Vormsel in het hospitaal werd toegediend, en dat de tijd van 6 uur 's morgens gebruikelijk was. Met pastoor Scholten, over wie Multatuli spreekt in Idee 995 (Werken VI, blz. 243), moet Dekker al vóor zijn officiële overgang goed bekend zijn geweest. Toch kan men moeilijk geloven dat pastoor Scholten Dekkers medewerking aan het kerkkoor kan hebben toegestaan vóor de doop. Het is echter, gezien de zeer grote afstand, al even ondenkbaar dat Caroline in 1841-1842 nog weer te Batavia is geweest. Van Dekkers plan om haar te Djatie Rongo te bezoeken, is kennelijk niets gekomen. Blijkbaar heeft hij, na te zijn benoemd voor de dienst ter Westkust van Sumatra, in de zomer van 1842 formeel haar hand gevraagd; haar vader althans heeft hem die formeel geweigerd. Of de twist met de heer Versteegh, te Batavia, waarover Dekker schrijft in zijn brief van 25 januari 1846, in deze laatste maanden heeft plaats gehad, of reeds een jaar daarvoor, blijft onzeker. Verdere gegevens over Caroline Versteegh vindt men in de brieven van 24-27 oktober 1845, 30 november 1845 en 17 december 1845; voorts in een brief aan Mimi uit 1863, en éen van 16 juni 1864. De episode-Caroline heeft een duurzame indruk gemaakt op Dekkers persoonlijkheid.

Er is tenslotte nog een verhaal over het zwemmen van Dekker op een plaats waar haaien waren (Aantekening van Mimi, 2 februari 1876), maar het kan zeer wel thuis horen in 1845. Dat Dekkers broer Jan en ook Dekkers vader in de jaren 1839-1842 nog wel eens - en mogelijk méer dan eens - in Batavia zijn geweest, en Eduard daar hebben ontmoet, is, gezien zulke ontmoetingen in 1845, alleszins waarschijnlijk. Maar ieder bewijs dienaangaande ontbreekt.

G.S.