Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Polykrates,

alleenheerser over het eiland Samos van ca. 538 tot 522, had veel succes in zijn expedities die gericht waren op vergroting van zijn macht in het gebied van de Egeïsche Zee. Nadat hij korte tijd met twee broers had geregeerd, nam hij tijdens een feest voor Hera de macht alleen in handen. Dankzij met name zeeroverij had hij grote rijkdommen weten te verwerven die werden aangewend voor een rijk cultureel leven. Aan zijn hof verbleven de dichters Ibykos en Anakreon. Het eiland werd beroemd door de grote Heratempel en een bewaard gebleven waterleiding dwars door een berg, aangelegd door Eupalinos. De bouw van deze reusachtige werken werd uitgevoerd door de bewoners zelf: Polykrates voerde een soort werkverschaffing in om de economie te saneren.

Zijn gastvriend, de Egyptische koning Amasis, maakte zich over Polykrates' voorspoed zorgen en hield hem voor dat hij beter af zou zijn met een afwisseling van voorspoed en tegenslag, omdat het iemand die alleen maar succes had, uiteindelijk toch een keer slecht moest vergaan. Hij ried Polykrates aan afstand te doen van iets waaraan hij buitengewoon gehecht was. Polykrates nam deze waarschuwing ter harte en besloot zich te ontdoen van een kostbare zegelring met gesneden smaragd. Hij ging een eind de zee op en wierp het geliefde kleinood overboord. Daarna keerde hij bedroefd huiswaarts. Enkele dagen later bood een visser de koning een grote vis aan. In de vis vond de kok de ring. Polykrates berichtte dit aan Amasis, die nu de zekerheid had dat het met Polykrates slecht zou aflopen en de vriendschap opzegde om zich te hoeden voor de smart die het ongelukkige einde van een vriend hem zou berokkenen.

Herodotos beschrijft het inderdaad ongelukkige en onwaardige einde van Polykrates. Hij werd om een of andere reden gehaat door de Pers Oroites, gouverneur van de stad Sardes. Op uitnodiging van Oroites trok hij met een klein gevolg naar deze stad om er de schatten te bezichtigen die hem in het vooruitzicht waren gesteld in ruil voor bescherming tegen de Perzische koning »Kambyses. In Sardes gearriveerd werd Polykrates op wrede wijze omgebracht. Zijn lijk werd aan een kruis geslagen. Volgens Herodotos maakte dat einde een verpletterende indruk op zijn tijdgenoten en op latere generaties.

Polykrates is met name via de uitvoerige beschrijvingen bij Herodotos bekend. Helaas verschaffen de geringe fragmenten van Anakreons poëzie ons geen nauwkeurig beeld van diens lofprijzingen op de vorst. Volgens Aristoteles' Politeia was de genoemde werkverschaffing een blijk van verstandige politiek. De voorman in de Franse Revolutie, Marat, ontleende aan dat systeem argumenten ter rechtvaardiging van dwangarbeid en verbeurdverklaring van goederen. Bij andere auteurs is de tiran voorbeeld van een rijkaard (zo in de Meno van Plato). Plinius Maior vertelt de episode van de ring in het boek over kostbare stenen van zijn Naturalis historia.

In de moderne literatuur spreekt het dilemma van voorspoed en noodlot tot de verbeelding van enkele auteurs. Zo kennen we een ballade van Schiller 1797, een gesprek in de Imaginary Conversations van Landor 1824-29 tussen Polykrates en Anakreon en toneelstukken van Hensen 1946 en Blokker 1975 (een televisiestuk naar Herodotos). De toen pas 19-jarige Korngold baarde in 1916 opzien met de komische opera Der Ring des Polykrates op eigen libretto over een dirigent die in verlegenheid geraakt over zijn onophoudelijke succes.

[p. 176]

In de beeldende kunst zijn er slechts enkele werken met scènes uit dit Herodotos-verhaal. De vondst van de ring in de vis, geschilderd door Fedini, markeert in de Studiolo van Francesco i 1570-72 in het Palazzo Vecchio te Florence de plaats waar de vorst zijn ringen bewaarde. Rosa schilderde ca. 1662 in twee doeken de overhandiging van de vis en de kruisdood.