Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Damon & Pythias

(of Phintias), twee filosofen uit de school van Pythagoras, meenden dat hun vriendschap onder alle soorten van beproeving stand zou houden. De tiran Dionysios ii van Syrakuse (367-357) beschuldigde, om hun vriendschap op de proef te stellen, Damon valselijk van een aanslag op zijn leven en veroordeelde hem ter dood. De filosoof kreeg verlof om voorafgaande aan de executie orde op zaken te stellen en daartoe af te reizen. Zijn vriend Pythias bood aan de plaats van Damon in te nemen, mocht deze niet tijdig terugkeren. Damon kwam tot veler verbazing binnen de gestelde termijn terug, opdat niet zijn vriend maar hijzelf de executie zou ondergaan. Dionysios was zo ontroerd door deze blijken van vriendschap, dat hij niet alleen de twee filosofen in vrijheid stelde maar ook haakte naar hun vriendschap en in hun kring wilde worden opgenomen - hetgeen zij echter weigerden.

Dit verhaal van een bewust op de proef gestelde vriendschap kennen we dankzij een citaat uit het verloren gegane werk van de filosoof Aristoxenos van Tarente (einde 4e eeuw v.C.) in het Leven van Pythagoras van Iamblichos (4e eeuw n.C.). Cicero, die in zijn Tusculum-gesprekken de episode situeert ten tijde van Dionysios i (406-367), plaatst in het laatste gesprek de afwijzing van Dionysios als vriend in het kader van een betoog dat voor een tiran geen werkelijk geluk is weggelegd. Hyginus smukt de geschiedenis op met allerlei gezochte avonturen die Damon bijna te laat in Syracuse doen terugkeren, en geeft

[p. 102]

het vriendenpaar andere namen: Moiros en Selinountios. Diodoros Sikoulos spreekt van een werkelijke moordaanslag.

In de geest van Valerius Maximus, die het verhaal vertelt als exempel van vriendschap, met weglating van Dionysios' afwijzing, keert het thema geregeld terug bij moraliserende auteurs uit de 14e tot de 16e eeuw, vanaf Jacobus de Cessolis tot Erasmus. Na een eerste dramatisering door Edwards in 1571 biedt het de stof voor een aantal Latijnse schoolstukken en jezuïetendrama's tot in de 18e eeuw. Fénelon behandelt het motief in dialoogvorm in zijn Dodengesprekken 1711 en accentueert de afwijzing van Dionysios' verzoek om als vriend te worden toegelaten. Schiller keert in zijn ballade Die Bürgschaft 1799 terug naar Hyginus met beschrijvingen van de hindernissen die Damon ontmoet tijdens zijn terugkeer naar Syracuse.

In de beeldende kunst kennen we geen antieke en slechts weinig latere voorstellingen. Beccafumi beeldde Damon af in zijn overwegend door Valerius Maximus geïnspireerde cyclus in het Palazzo Pubblico te Siena 1529-35. In 1826 was het tweetal verplicht onderwerp voor de Franse Prix de Rome.