Nederduitsche spraekkunst

[p. *3r]

Aenspraek tot de Nederduitsche leezers, liefhebbers onzer moederspraeke.

Lieve en waerde lantslieden,

BElofte maekt schult, zegt het daegelyksche spreekwoort by ons Nederlanders; en de belofte moet gestant gedaen, en de schult betaelt worden, wil de beloover een eerlyk man blyven, en zyne achting by het gemeen behouden. Zoo is het met my geleegen. Ik hebbe in het jaer 1700. toen myne Poë zy het licht allereerst aenschoude, onzen lantgenooten eene Nederduitsche Spraekkunst belooft, behaegde het Gode, in wien wy leeven en ons beweegen en zyn, my tot het voltooien des eersten ontwerps den noodigen tyt in de onleede myner lastige bedieninge te verleenen. En sedert dien tyt heeft het veelen myner goede vrienden behaegt den vaderlanderen, dien myne Poë zy niet in handen viel, opentlyk te

[p. *3v]

voorzeggen, wat zy van die belofte den te verwachten; gelyk wederom anderen niet nagelaeten hebben my tot het volbrengen deezer toezegginge door beleefde en gedienstige brieven aen te maenen en op te wekken. Dus koomt dan deeze Spraekkunst na vyf jaeren tyts voor den dagh, onder Godts goedertiere voorzienigheit en veele wisselvalligheden in dien staet gebraght, waer in de Nederduitsche werelt haer tegenwoordigh beschout, en in haere gemeene gedeelten op den voet der Grieken en Latynen beschreeven. Voor volmaekt en alles behelzende, wat tot eene onberispelyke Spraekkunst vereischt wordt, wordt zy echter van my niet uitgegeeven; hoewel, zoo veel moogelyk geweest is, gegrondt op vaste en onloochenbaere regels, en waer of wanneer die ontbraeken, op het gemeene gebruik, dat aen de regels den oirsprong geeft; ook zoo overvloedig en ryk, als, myns weetens, ooit een geschrift van deezen aert onder deeze of eenige andere benaeming in de Vereende Nederlanden is uitgegeeven. Ondertuschen begrypt zy alleen myne gedachten

[p. *4r]

ten over de geregelde schikking der woorden onzer vaderlantsche taele in het schryven en spreeken, en wyder alles wat zy onderworpen is; gedachten, met zommigen der Nederduitsche letterkunstenaeren (gelyk uit het leezen ten vollen blyken kan) overeenstemmende, en insgelyks van anderen (waer van ook reden gegeeven wordt) verschillende. Een doorluchtigh en ontwyfelbaer bewys, dat, schoon ik dit werk voor het myne in het licht brenge, ook in- en uitheemschen my hier in gedient en geholpen hebben. Om van den Grave van Klaravalle Gaspar Scioppius en zyne Filosofische Grammatika, en van den Kanonyk en Professor Geeraert Joan Vossius en zynen Aristarchus niet te spreeken, de Wolfenbuttelsche hof- en kerkenraet Joost Georg Schottelius quam met zyn volwrocht werk van de Duitsche hooftspraeke my uit de vreemden meest te stade; Pontus de Heuiter, Kanonyk van Gorinchem, Henrik Laurenszoon Spiegel, schryver der Tweespraeke, voor hondert en twintigh jaeren door de Rederykkamer, in Liefde bloeiende, te Amsteldam eerst

[p. *4v]

uitgegeeven, Samuël Ampzing, een man van Overysselsche afkomste, en na zynen vader Joannes, onzen lantsman van Ootmarsen, Predikant te Haerlem, Christiaen van Heule, een Wiskunstenaer te Leiden, de Rechtsgeleerden Antonis de Hubert en Kornelis Gyzelbertszoon Plemp, Alart Kok, Petrus Leupenius, die alle hunnen arbeit aen de Nederduitsche Spraekkunst in gedrukte boeken te koste gelegt hebben, onder de inboorlingen. Waer by ik niet verzwygen magh de geschreeve Aenmerkingen of Waerneemingen op de Hollantsche tael van den ridderlyken Drost Pieter Korneliszoon Hooft, voor een gedeelte den vaderlanderen mede gedeelt van den Heere David van Hoogstraten, in wien de Latynsche en Nederduitsche poë zy om den lauwer stryden, achter het Berecht voor zyne Aenmerkingen over de Geslachten der zelfstandige Naemwoorden, den taellievenden ten dienste in het jaer 1700. uitgegeeven, en, hoewel kleen in haer begryp (gelyk de diamanten ook den straetsteenen in grootte en zwaerte wyken) nochtans hoognoodigh voor ieder, die

[p. *5r]

met zekerheit of zonder twyfelingen iet in het Nederduitsch wil schryven of spreeken. Ook staet my (om zoo luttel van ondankbaerheit beschuldigt te worden, als van dieverye) de Hollantsche Spraekkunst niet te vergeeten van wylen den heere Geeraert Brandt; die, zich niet verder dan tot de Spelling uitstrekkende, een taemelyk gedeelte van den inslagh der acht eerste hooftstukken deezer Spraekkunste maekt. Hier by koomt eene nieuwe Nederduitsche Spraekkunst, ten dienste der vreemdelingen in Duitsch en Fransch zonder naem in het jaer 1688. uitgekoomen; een werkje, dat, naer het voorgeeven des tytelblats, de rechte regels en gronden om onze tael wel te leezen, spreeken en schryven behelzende, uit verscheidene schryveren met grooten vlyt te zamengestelt, en op eene behoorlyke orde gebraght is; hoewel het den ruimer en breeder tytel, dien het op zyn voorhooft draegt, beter zoude beantwoorden, indien niet de schryver, wiens schikking wy pryzen, voor de Hollantsheit, (om zoo te spreeken) door een vooroordeel te zeer ingenomen, allent-

[p. *5v]

halve liet blyken, dat hy deeze alleen te volgen houde voor zuiver Nederduitsch te schryven en te spreeken; gelyk my, anders niet al te streng eenen rechter, na een naeukeurig en meer dan eens hervat onderzoek gebleeken is. De Aentekeningen van den Heere Joannes Vollenhove, het doorluchtigste sieraet der kerkredenaeren en dichteren onzer eeuwe, in zyne Mengeldichten te vinden, en de Aenleiding tot de Nederduitsche tael, van zynen eerwaerdigen bloetverwant, die den naem verbergt, geschreeven, hebben in het langduurende en verouderde verschil over de spelling my ook ten merkelyken en noodigen dienste gestaen; hoewel ik met hunne Eerw. geenszins in allen deele overeenstemme; gelyk ook niet met eene menigte van hedensdaegsche schryveren in alle kunsten en weetenschappen, die, slechts eenige Nederduitsche woorden op hun papier plakkende, elk hun hooft en zinlykheit uit hoofdigheit en eigenzinnigheit of ook uit gewoonte volgen, zonder op regels, gebruik, evenredenheit of ook welluidendheit behoorlyke acht te geeven. Hier uït is veroir-

[p. *6r]

zaekt, dat in myn werkje over de rechte schryfwyze en eene welgegronde spelling hier en gins met wederzydsche redenen getwist wordt, en die na een ryp en onzydigh overleg, onzes oordeels, aengeweezen en vastgestelt. Ik geeve dan myne Spraekkunst in het licht; van welke lieden van een bekrompen en naeubezet gewisse misschien vraegen zullen, of zy myne jaeren en myne bedieninge voege. Deezen en hunne zwaerigheit zal ik niet beantwoorden, dan met voor eerst te zeggen, dat aen onze ryke en sierlyke moedertael zoo veel lichts te geeven, als ons ooit moogelyk is, en die den vreemdelingen lichter te maeken, naer het doorluchtigh voorbeelt van andere volken, een werk zy van alle jaeren, en van die voornaemelyk, in welke het verstant en oordeel rypst en bezadigst zyn. Mannen van jaeren, die op eene pryswaerdige wyze van jongs af gearbeidt hebben, om by mont en geschrift onze tael, zoo verlaeten, zoo ongehavent by zommigen, tot haere volkoomenheit te brengen, is het niet quaelyk af te neemen, indien zy den nakoomelingen de regels ter hant

[p. *6v]

stellen, waer naer het Nederduitsch voortaen zuiver gesprooken en geschreeven wordt, en van elke letter, op het papier gebraght, reden en rekenschap gegeeven. Ja zy zyn te danken, die deezen arbeit, eenen eerlyken en loflyken arbeit, niet voor en by zich zelfs alleen behouden, noch ook (gelyk geschieden kost) hunnen kinderen en kintskinderen byzonderlyk als een erfgoet nalaeten, maer, geen broot voor vrienden spaerende, allen vaderlanderen goethartigh mededeelen; al waere het slechts, om andere taellievende geesten tot nader en naeukeuriger onderzoek op te wekken. Wat het tweede belangt, de twyfeling en vraeg, of de Spraekkunst myne bedieninge passe, hierop zegge ik, tot myn leetweezen, dat ik by veele, van deeze bedieninge, naer hunne inbeelding zelfs al groote meesters en bewinthebbers in onze tale, het meeste gebrek eener welgeregelde Spraekkunste in de schikkinge en samenvoeginge der Nederduitsche woorden gespeurt hebbe. Waerom zy voornaemelyk, die tot eene kerkelyke welspreekendheit opgevoedt en bequaem

[p. *7r]

gemaekt worden, het onderwys der Spraekkunste voor alle anderen behoeven, als genootzaekt in hunne geboortetaele tot hunne lantsgenooten hun leeven lang te spreeken. En zy, die met Latyn, Grieksch en Hebreeusch, dat tot hun ampt hoognoodigh is, ja met alle Oostersche taelen hun hooft gebrooken hebben, en ondertusschen het Nederduitsch verwaerloost, waer in zy nochtans alle de schatten, uit deeze gewesten gehaelt, sierlyk mosten ontvouwen, zyn niet ongelukkigh, dat anderen voor hun het ys breeken in het voltooien eener kunste, die, zoo niet van hun veracht, ten minste aen anderen liever overgelaeten wordt; omdat zy met alle haere geheimenissen tot het natuurlyk en eigen voedsel der ziele, waer door wy vroomer en wyzer worden, quansuis niet behoort; als mede, omdat 'er noch rykdom, noch eere, noch wereltlyke achtbaerheit (waerom meest alles in deeze daegen te doen is) door behaelt kunnen worden. Daerenboven zyn het mannen van myne bedieninge geweest, die zich aen de Nederduitsche Spraekkunst

[p. *7v]

nevens, ja boven anderen in ons vaderlant hebben te koste gelegt. Om van de Heeren Ampzing, Leupenius, en Vollenhove, alle Predikanten, te Haerlem, Amsterdam, en in 's Gravenhage, en alle boven gemeldt, niet te zeggen, die kerkhelden, die, als afgezanten der Nederlantsche Hervormde Kerke, den heiligen Bybel uit de grontspraeken des ouden en nieuwen Testaments met zoo groote eene trouwe, als naerstigheit, voor omtrent zeventigh jaeren te Leiden verduitschten, hebben, om op goede gronden hunne naeukeurige overzetting te bouwen, eene Nederduitsche Spraekkunst ontworpen, noch onder de eigene hantschriften van die zalige kerkvaderen, vertaeleren en overzieneren der heilige Schrift, te beschouwen, en (bedroog myn oog my niet, toen ik ze twee maelen zagh) geschreeven door de pen van den Heere Jakobus Revius, eerst Leeraer der Gemeente van Deventer, en namaels Regent van het Theologisch Kollegie der Edele en Grootmoogende Heeren Staeten van Hollant en Westvrieslant te Leiden; in dien tyt Schryver van de verga-

[p. *8r]

deringe der overzieneren des ouden Testaments. Op dit voorbeelt hebbe ik, die by die doorluchtige mannen op geen eenen dagh te noemen ben, maer slechts hunne schaduw en voetstappen van achteren volge, my onderwonden deeze Spraekkunst uit te geeven; tot wiens volmaeking in en omtrent de Geslachten der Zelfstandige Naemwoorden my de voornoemde Heer Hoogstraten rustigh en vaerdigh de hant boot in zyne voorhene gepreeze Aenmerkingen over die Geslachten, meest en best door de voorbeelden van den Heere Joost van den Vondel gesterkt en bevestigt; gelyk ik zelf ook de Woortvoeging myner Spraekkunste en haere regels allenthalve met diergelyke voorbeelden, in eene groote menigte tot beter overtuiging by een gestuwt, bekleedt hebbe uit den zelven Heere van den Vondel; dien de Professor Petrus Francius, tot een ongelooflyk nadeel der burgerlyke en kerkelyke welspreekendheit in het jaer 1704. overleeden, in zyne krachtige Voorrede voor Gregorius Nazianzeen van de Mededeelzaemheit, met een ontwyfelbaer recht den naem geeft van dien

[p. *8v]

uitmuntenden dichter, dien natuurlyken, dien eenvoudigen en niet min krachtigen schryver, wien de Hollantsche dichtkunst en Nederlantsche welspreekendheit ten hoogste verplicht zyn. Immers ik, den Heer van den Vondel houdende voor den zinlyksten en naeukeurigsten onder de overleedene Nederduitsche schryvers, (anderen en zelfs den Drossaert Hooft, die als een arent in de wolken zweeft, niet te na gesprooken) hebbe hem waerdigst geoordeelt, dat men het wel en sierlyk schryven in onze moederspraeke met zyne achtbaerheit sterke; hoewel hy, na zynen doot van waenwyze betweeteren besprongen, ook dit zelve nootlot by zyn leeven heeft moeten ervaeren, door zulk slag van menschen ter oirzaeke zyner vertaelinge van Virgilius in onrym gehekelt, hoewel door de vernuftige jongkvrou Maria Heins, dochter van zynen ouden vrient Zacharias, in de opdragt van haeren Bloemhof der Doorluchtige Voorbeelden zoo braef verdedigt; dat het my luste, myne manhafte lantsmanninne haere woorden te ontleenen, en tot deeze Voorrede in te voegen.

[p. **1r]

Maer andere, zegt zy, die ervarentlyk daer van konnen spreeken, vertoonen, dat de geenen die 't laeken, weinig verstant van Duitsch en vertolken hebben, en dat de laekers, met 'er duizenden in een gesmolten, niet magtig zouden zyn dat werk zoo wel in Duitsch te stellen. Deeze geloof ik, wat my belangt, best, om dat ik, naer myn verstant, niets in onze tael geschreeven of vertolkt kan zien, dat op veel na by d'edelheit, schoonheit en vloeientheit in 't schryven, zoo in dicht als proze, van deezen geest haelen kan. Ik wenschte, voegt 'er die begaefde ziel by, dat ik hem in dit werk daer in wat beter had konnen nabootsen; ik zou my om geen berispen daer op kreunen, maer ongemerkt laeten voorby gaen: dewyl daer meê veeltyts meer dan met tegenblaffen te winnen is. Waerom het niemant ook vreemt moet voorkoomen, indien ik, door de uitgave deezer Spraekkunste aen den wegh timmerende, eenig berispen onderworpen worde. Maer ik hebbe voor vast en onwrikbaer by my beslooten, geen harnas voor myne Spraekkunste,

[p. **1v]

die, uit liefde tot onze volschoone moedertael en uit eigenen lust en zinlykheit geschreeven, my alrede tyts en vlyts genoeg gekost heeft, indien zy onredelyker wyze besprongen wordt, aen te trekken. Ook ben ik niet buiten hoope, dat zy zich door haer eigen geweer en wapens zal kunnen beschermen; gereedt anders en geneegen, om, indien my dit ontschiet, met goeden ooge te aenschouwen, dat deeze geheele timmeraedje met en voor haeren boumeester gesloopt worde, of met dak en muurwerk en alles instorte. Ondertusschen wil ik alle bescheidene en opmerkende leezers van harte gebeeden hebben, om de misslagen, die in dit werk, zoo menighvouwigh en verscheiden van gedaente, om zyne geduurige verandering door myne vergeetelheit en onbedachtzaemheit ingesloopen zyn, (gelyk het onmoogelyk is, dat zinnen en gedachten, op eene zaek altoos ingespannen, somtyts niet verstompen) my in der minne en ter noodige verbeteringe in eenen tweeden druk (wordt de eerste haest uitverkoft) aen te wyzen, en de andere, die de onachtzaemheit der letter-

[p. **2r]

zetteren alleen veroirzaekt heeft, zelfs te verbeteren. Eer ik evenwel, van deeze Voorrede afscheidende, myne leezers tot de Spraekkunst zelve inleide, zal ik ten dienste van uitheemsche leerlingen en Latynsche schoolieren, dien myn arbeit, lust het hun, ook te stade koomen kan, de kunstwoorden, die ik (gelyk de vorstelyke wiskunstenaer Simon Stevin van Brugge, zoo groot een boumeester onzer taele, als van steden en vestingen, door alle zyne wiskunstige werken) in het Nederduitsch gestelt hebbe, zonder die met hem op elke blatzyde te vertolken, door de gewoone Latynsche benaemingen overzetten, in eene lyst samenvoegen, en hier mede myne leezers gebieden wel te vaeren. Gegeeven te Deventer, den 19 van Loumaent 1706.