Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[p. 333]

[Hartsen, Anthony]

HARTSEN (Anthony), geb. te Amsterdam 17 Nov. 1719, overl. ald. 12 Mei 1782, tooneelschrijver. Hij stamde uit een gezeten doopsgezind koopmansgeslacht. De stamvader daarvan, Jacob Hertzen genaamd, omstr. 1580 te Goch geboren (de hem o.a. in het Ned. Adelsboek (1914), 127 gegeven reeks voorouders behoeft vooralsnog nader bewijs, met name is onbewezen, dat Jacob Hertsen, de in de 16e eeuw tot ridder geslagen burgemeester van Antwerpen, tot hetzelfde geslacht behoorde), begaf zich naar Haarlem en trouwde in 1608 (ondertr. Amsterdam 4 April) met Antoinette Anselmi, van Breda, die neven van Vondel onder haar familieleden telde, vgl. Vondelkroniek (1930), 66. Jacob's zoon, Anselmus Hartsen, (overl. 1676) trad als knecht in dienst van den vermogenden lakenkooper Cornelis Claesz. Anslo (dl. I, kol. 153) en huwde later diens dochter Maria, waarna hij een eigen zaak opzette. Van dezen Anselmus was Anthony (zoon van een jongeren Anselmus en Cecilia van Voorst) een achterkleinzoon. Hij was opvolger in den lakenhandel van zijn voorouders; ook zette hij de zaken van reederij en een assurantie van dezen voort. Tevens was hij dienaar bij de Doopsgezinde Gemeente van het Lam en de Toren. Hij was lid van het genootschap ‘Oefening beschaaft de kunsten’, voor welk genootschap hij een vijftal tooneelstukken uit het Fransch en Hoogduitsch vertaalde, waarvan er sommige (vooral De vrouw naar de waereld) herhaalde malen op den amsterdamschen schouwburg gespeeld zijn. Het zijn: De wedergevonden zoon. Blijspel naar het Fransch van Voltaire (Amsterdam 1759, 2e dr. 1761, 3e dr. 1770, 4e dr. 1780); De moeder, vertrouwde van haar dochter. Naar het Fransch van B. de Marivaux (Amsterdam 1762, herdr. 1783); Mahomet. Treurspel naar het Fransch van Voltaire (Amsterdam 1770, herdr. 1783); De vrouw naar de waereld. Blijspel naar het Hoogd. van J.C. Brandes (Amsterdam 1777, herdr. 1784, 1805); De adelykelandman (Amsterdam 1779). Deze stukken werden gezamelijk als Tooneelpoezij uitgegeven (Amsterdam 1779). Verder schreef hij De Heer Cassander of de uitwerkingen van de liefde en het koperrood. Zeer burgerlijk treurspel of aller-akeligst drama. Naar het Fransch (Amsterdam 1778?) en met H.J. Roullaud De graaf van Waltron. Krijgsspel naar het Hoogd. van Möller (Amsterdam 1789, 2e dr. 1791). Wellicht heeft hij medegewerkt aan De optimist of alles wìl. Tooneelspel naar het Fransch van Collin d'Arville H.J. Roullaud (Amsterdam 1790). Beide laatstgenoemde tooneelstukken zijn echter eerst eenige jaren na Hartsens dood verschenen. Witsen Geysbeek beweert dat hij ook de hand heeft gehad in de ten dienste van den schouwburg vertaalde stukken Olimpia, Zarucma, Zelmire en de Deugdzame Galeiroeyer, door ‘Oefening beschaaft de kunsten’ uitgegeven. Ten slotte heeft men van hem Pieter Burman Jr., Brederode: of het tweede eeuwgetijde der Nederlandsche vrijheid. Naar deszelfs Latijn gevolgd door Ant. Hartsen (Amsterdam 1767). Burman zond Hartsen uit dankbaarheid voor deze vertaling een portret van Vondel door Govert Flinck. Dit portret met bijbehoorenden brief aan ‘Antoni Hartsen op de Keysersgraft bij de Westermarkt’ bleef een tijdlang bij de familie bewaard, waar Alberdingk Thijm het nog aantrof; het origineel er van hangt thans in het Rijks-Museum.

Hartsen behoorde ook met Lucretia van Merken,

[p. 334]

van Winter, Bern. de Bosch e.a. tot de leden van het dichtgenootschap ‘Laus Deo Salus Populo’, gesticht met de bedoeling een nieuwe psalmberijming tot stand te brengen. Het resultaat van hun bemoeiingen kwam in 1760 uit o.d.t. Het boek der Psalmen. Daarin komen een 16-tal Psalmen voor, waarvan de vertaling uit de pen van Hartsen is gevloeid, vgl. Doopsgezinde Bijdragen V (1865), 81. De bundel werd in sommige Doopsgezinde gemeenten ingevoerd. Drie van de daarin voorkomende Psalmen van Hartsen werden overgenomen in de in 1774 tot stand gekomen psalmberijming voor de Gereformeerde Kerken. Achter Hulshoff, Lijkrede op Klaas de Vries (Amsterdam 1766) komt nog een dichtstuk van Hartsen voor: Aan onze Doopsgezinde gemeente, ter gedachtenisse van onzen leeraar Klaas de Vries.

Het in 1778 onder auspiciën van Jan Punt (dl. IV, vol. 1098) opgericht ‘Dichtlievende Welsprekendheids Genootschap’ telde Hartsen met C. Ploos van Amstel, J.A. van Lennep, Jer. de Bosch e.a. onder zijn leden.

Ten onrechte heeft te Winkel uit de Ned. Spektator V (1845), 152 geconcludeerd dat Hartsen medewerker is geweest aan De tooneelkyker (1816-19); deze was toen reeds lang overleden.

Hij huwde te Amsterdam 6 April 1743 Louisa Hooft. Uit dit huwelijk werd o.a. Cornelis Hartsen geboren. Diens zoon, Pieter, was de vader van Cornelis Hartsen, zie dl. VIII, kol. 698, terwijl Pieters broeder Jacob de vader was van den volgende.

Zijn geschilderd miniatuurportret door J.M. Quinckhard uit het Panpoeticon Batavum is in het Rijksmuseum te Amsterdam.

Zie: P.G. Witsen Geysbeek, Biogr. woordenboek der Ned. dichters (1822) III, 93 e.v.; J.G. Frederiks en F.J. van den Branden, Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde, 2e dr., 324; J.A. Alberdingk Thijm, Portretten van Joost van den Vondel (1876), 141, 142; Joh. Hilman, Ons tooneel (1879), 69; G. Kalff, Geschiedenis der Ned. letterkunde V (1910), 478; J.A. Worp, Geschiedenis van de Amsterdamsche Schouwburg (1920), 233; dez., Geschiedenis van het drama en het tooneel in Nederland (1908) II, 315, 323, 325, 330, 415, 457; J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Ned. letterkunde, 2e dr., III, 300, 302, 454, 493, 495; Doopsgezinde Bijdragen II, 114.

Wijnman