Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10

[Geulincx, Arnold]

GEULINCX (Arnold), geb. Jan. 1624 te Antwerpen, zoon van Jan Geulincx, stadsbode op Brussel, en Maria Strickers. Zijn eerste onderwijs genoot hij in een klooster, waarschijnlijk van de Augustijnen; 7 Jan. 1641 werd hij als student te Leuven ingeschreven als een der Liliensis divites, d.w.z. dat hij tot het paedagogium de Lelie behoorde, een der 4, die men te Leuven had, en dat hij op eigen kosten studeerde. 9 Nov. 1643 werd hij licentiaat in de wijsbegeerte en meldde zich voor de theologische faculteit. In 1646 werd hij aangesteld als professor secundarius in de filosofie aan het paedagogium, waartoe hij had behoord; van 1652 tot 1658 was hij professor primarius, 1654 deken der faculteit, 1657 een der examinatoren bij het licentiaatsexamen; Jan. 1657 werd hem een kanunnik-praebende aan den Dom te Aken toegekend; voordat hij deze kon bezetten, was hij er reeds van ontheven, naar het heette, omdat zijn wettige geboorte niet bewezen kon worden, een voorwendsel waarschijnlijk, want 1658 wordt hij plotseling uit zijn ambt ontzet om een reden, die tot 1919 onopgehelderd is gebleven, toen prof. Dr. A. Eekhof in het archief van de theol. faculteit te Leiden een aanbevelingsbrief ontdekte, geteekend door de professoren Heidanus Coccejus en Hoornbeek. Geulincx was nl. in 1658 naar Leiden gegaan, Calvinist geworden en hetzelfde jaar in de geneeskunde gepromoveerd. Nov. 1658 huwde hij met Susanna Strickers uit Wiert in Brabant. De onderstelling van prof. Land, dat het voorgenomen huwelijk van Geulincx diens professoraat onhoudbaar zou hebben gemaakt, kan men thans veilig laten vallen; de bovengenoemde aanbevelingsbrief maakt duidelijk, dat de veranderde godsdienstige overtuiging van Geulincx tot zijn afzetting heeft geleid. Hij had Augustinus' genadeleer ‘ingedronken’ en de nietigheid van de transsubstantiatie en het misoffer leeren inzien. Dit, de geheimzinnigheid, waarmee het ontslag is omgeven en het gevaar van levenslange gevangenisstraf, waaraan G. ternauwernood is ontsnapt, wijzen op de jansenistische beweging, die in deze jaren in Brabant hevige bestrijding van Rome ondervond. In Leiden kreeg G. 1659 verlof om lessen te geven in de filosofie; in 1662 werd hij lector op 300 gld. 's jaars, welk bedrag het volgende jaar op 500 gld. werd gebracht. 1665 werd hij professor-extraordinarius tot zijn dood in medio Nov. 1669, in welk jaar de pest hevig heeft gewoed in Leiden. Geulincx was aanhanger van de cartesiaansche wijsbegeerte. In zijn 1652 verschenen Disputationes quodlibeticae had hij de scholastieke wijsbegeerte met zwier en vernuft aangevallen.

[p. 283]

Hij moet gerekend worden tot de zelfstandige voortzetters van Descartes' metaphysica. Evenals deze gaat hij, ofschoon overtuigd, dat menschelijke kennis nimmer het eigenlijke wezen van haar voorwerp zuiver kan weergeven, uit van eigen gewaarwording, denken en willen. Verder redeneeren brengt hem tot het aannemen van een anderen, krachtiger geest, die op ons inwerkt om ons de voorstelling te geven van wat buiten ons is. Hoe, weten wij niet. De verhouding van het geestelijk gebeuren en de lichamelijke wereld is zoo, dat deze parallel loopen, niet, zooals de echte occasionalisten, waartoe volgens Land Geulincx ten onrechte wordt gerekend, meenen, omdat God de beweging telkens geeft als een gelegenheid (occasio) voor het ontstaan van gewaarwordingen of affecten, maar omdat het geestelijk-zinnelijke en lichamelijk gebeuren samentreffen volgens onveranderlijk raadsbesluit. Bij Geulincx is het onmogelijk dat lichaam en ziel op elkander kunnen inwerken; God heeft het verloop van beider toestanden zoo geregeld, dat zij geregeld in overeenstemming met elkaar verkeeren als twee gelijkgaande horloges. Geulincx' ethica gaat ook uit van de zekerheid, die het ik omtrent zichzelf heeft, van den geest, die denkt en redelijken zin tracht te vinden en te bevorderen. Wanorde en kwaad kunnen, daar de geest alles beheerscht, niet voorkomen; zij doen zich als zoodanig alleen maar voor aan den beperkten geest. In vrijheid beslissende menschen zouden slechts verwarring stichten; G. ontzegt ons willen een werking op de omgeving. Het redelijk handelen is doen naar het beste weten, dat de stem der rede, waardoor de Vader spreekt, verleent. De uitslag telt niet, maar de bedoeling. Het gaat om 's menschen zelfstandige houding tegenover de wereld, die hem baten noch deren kan.

Geulincx' werken zijn uitgegeven door J.P.N. Land: Arnoldi Geulincx Antverpiensis Opera Philosophica (Hagae Comitum, apud M. Nijhoff, 1891-93).

Zie: V. van der Haeghen, Geulincx (Gand 1886); J.P.N. Land, Arnold Geulincx u. seine Philosophie (Haag 1895); A. Eekhof, De wijsgeer A. Geulincx te Leuven en te Leiden in Ned. Arch. v. Kerkgesch. N.S. XV (1919), 1-24; L. Brulez, Holländische Philosophie (Breslau 1926), 64-82; P.C. Mohlhuysen, Bronnen Gesch Leidsche Univ. III reg.

Noordenbos