Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9

[Wybrandtsz, Reinier]

WYBRANDTSZ (Reinier), een enkele maal toegenaamd Wybma, geb. omstreeks 1570-71, overl. te Amsterdam 1 Nov. 1645, doopsgezind leeraar. Waar hij geboren werd, is niet met zekerheid bekend. Het door hem zelf bijgehouden Memoriaal in het Doopsgezind Archief te Amsterdam (zijnde het lidmaten- en notulenboek der Waterlandsche Gemeente sinds 1612) begint aldus: ‘A^o. 1605 omtrent May ben ick Reynier Wybrantsen van Hoorn alhier tot Amsterdam gecomen metter wone’. In hetzelfde archief (Inv. I, n^o. 663) bevindt zich evenwel een brief dd. 23 Mei 1605 van Reinier Wybrandtsz te Workum aan den leeraar Hans de Ries, waarin eerstgenoemde een verklaring geeft van het woord ‘Ecclesia’ en van ‘mensch en menschheid’ en ‘God en Godheid’ (vgl. Doopsgez. Bijdragen 1903, 72). Uit een en ander is wellicht te concludeeren, dat Reinier Wybrandtsz te Hoorn geboren was en omstreeks Mei 1605 van Workum naar Amsterdam verhuisde. In dit verband is het merkwaardig, dat in 1619 te Workum als lid der Doopsgezinde gemeente voorkomt een Wybrandt Wybesz, die zijn vader zou kunnen zijn (Inv. IIb, 667; Doopsgez. Bijdragen 1903, 79). Te Amsterdam behoorde Reinier Wybrandtsz tot de Waterlandsche gemeente, de gematigdste en tevens de talrijkste der Doopsgezinde gemeenten aldaar. Hun leeraar was Lubbert Gerritsz (dl. VIII, kol. 596), op wiens sterfbed Reinier Wybrandtsz als voorganger werd bevestigd (dus niet ‘in vollen dienst’, zooals gebruikelijk was): ‘A^o. 1612 den 17 Januarij van Lubbert Gerritsen op sijn cranckbedde op een dingdach s' avonts omtrent 4 uuren

[p. 1295]

int Leerampt bevestigt nae dattet bij de gemeente also besloten was en waren daer present Hans de Ries als leeraer, Freerck Jacobsz, Cornelis Symonsz, Jan P. Vreelandt, Dirck de Cuyper als dienaers, met noch vande voornaemste brn Claes C. Anslo, Cornelis Albertsz, Jan Munter en Willem Dirxen’. Vier dagen daarna overleed Lubbert Gerritsz in tegenwoordigheid van zijn schoonzoon Jacob Theunisz (zie art. Roscius in dl. VIII, kol. 1272) en van Reinier Wybrandtsz. In het Doopsgezind archief (Inv. II. 1179) worden nog de verklaringen bewaard van verschillende personen, waarbij deze de klachten intrekken, welke zij tegen Reinier Wybrandtsz hadden ingebracht (11-12 Mei 1612). Korten tijd was laatstgenoemde de eenige leeraar der Waterlanders te Amsterdam, aangezien Dirck Pietersz van Nierop (dl. VIII, kol. 1216) ook juist te voren was overleden. Al spoedig echter werden naast Reinier Wybrandtsz te Amsterdam als leeraren beroepen Pieter Andriesz Hesseling (dl. VIII, kol. 757), Cornelis Claesz. Anslo (dl. I, kol. 153) en Nittert Obbesz (dl. VIII, kol. 1231), van welke de laatste evenwel niet bevestigd werd. Reinier Wybrandtsz gold onder zijn ambtgenooten als zeer gematigd, doch won het van hen in geleerdheid, aangezien hij zoowel Grieksch als Latijn kende. Met Pieter Andriesz en Nittert Obbesz stelde hij in 1616 een geschriftje samen tegen de zg. Afgedeelden, getiteld Vreede-schrift of eene Christelijcke Vermaaning etc., weldra gevolgd door een Noodwendige Verklaaringe etc. (Amst. 1616) van dezelfde schrijvers. Reinier Wybrandtsz behoorde ook tot de leeraren, die in 1618 over de kwestie met den voorganger Rippert Eenkesz (dl. VIII, kol. 457) te Workum moesten oordeelen en diens schorsing uitspraken. In zijn ambtstijd valt verder de bekende strijd met Nittert Obbesz, die sociniaansche gevoelens voorstond. Men zie over dezen strijd uitvoeriger de art. Obbesz en Jan Theunisz. In dit verband schreef Reinier Wybrandtsz met zijn ambtgenooten Pieter Andriesz en Cornelis Claesz Anslo Apologie ofte Verantwoordinghe (Amst. 1626), doch hij trad zelf in de kwestie niet zoozeer op den voorgrond. Tevergeefs wendde zich nog in Jan. 1629 Nittert Obbesz met enkele medestanders tot Reinier Wybrandtsz c.s. om herstel in den dienst van het Woord. Op lateren leeftijd schreef Reinier Wybrandtsz Catechis, dat is: onderuijsinge in de Christelijcke Religie, zijnde eene Verklaringe van het Symbolum der apostelen gestelt bij vrage, ende antwoorde etc. (Amst. bij Denijs van der Schuere 1640, 2de dr. ald. 1640, 3de verminkte dr. ald. 1672), dat door zijn geloofsgenooten zeer gunstig werd beoordeeld.

Reinier Wybrandtsz schijnt van beroep glazenmaker geweest te zijn, althans in een zich op het Doopsgezind archief bevindend stuk uit het jaar 1618 wordt hij aangeduid als ‘R.W. Glasemaker, woonende op die nieuwe singel in St. Lucas’ (Inv. IIb, 659; Doopsgez. Bijaragen 1903, 63). Volgens het Kohier van den Tweehonderdsten Penning voor Amsterdam over 1631 (uitg. Frederiks) werd zijn vermogen in laatstgenoemd jaar geschat op ƒ 14.000 en woonde hij op de Heerengracht bij de Bergstraat (blijkbaar hetzelfde adres als in 1618). Hij overleed volgens het Memoriaal te Amsterdam den 1sten Nov. 1645 des nachts tusschen 12 en 1 uur in tegenwoordigheid van zijn schoonzoon Lubbert van Diephout en van de leeraren Hendrik Jacobsz Rooleeuw, Jacob Cornelisz van Dalen en Jacob van Loosdrecht. Zijn opvolger Denijs van der Schuere memoreert, dat hij omstreeks Mei 1646 kwam wonen ‘n het huys daer Reynier Wybrandtsz in gestorven was’.

Meergenoemd Memoriaal voor Reinier Wy-

[p. 1296]

brandtsz van de handelingen bij de Dienaren en .... van de handelingen van de Gemeente werd door den schrijver gedurende zijn ambtsbediening nauwkeurig bijgehouden en bevat een schat van gegevens omtrent de leden der Waterlandsche gemeente te Amsterdam.

Het proefschrift van den voorganger Dr. Johannes Verlaen (dit deel, kol. 1196) is opgedragen aan Reinier Wybrandtsz en Cornelis Anslo ‘viris in variarum scientiarum ac facultatum cognitione peritissimis ac summe eruditis’.

Den 17en Jan. 1621 hertrouwde Reinier Wybrandtsz te Haarlem als weduwnaar met Grietje of Margaretha Willemsdr (ondertrouwd te Amsterdam 18 Dec. 1620), een dochter van Willem Gijsbertsz, brouwer ‘in de 2 haringen’ op het Spaarne te Haarlem, en diens vrouw Geertje Dirksdr. Haar zuster Elisabeth Willemsdr was in Sept. 1616 aldaar met den haarlemschen brouwer Eduard (of Jede) Jacobsz Feitama getrouwd (zie dl. VIII, kol. 536), terwijl een andere zuster Aefje huwde met den brouwer Cornelis Boudewijnsz van Lookhorst. In het protocol van den amsterdamschen notaris J. van Loosdrecht komt ‘Grietje Willems wed. Reinier Wybrandtsz’ verscheidene malen voor te samen met leden der familie Feitama (o.a. 1976, fo. 51, dd. 26 Mrt. 1646); ziek te bed liggende ten huize van Eduard Sybrandtsz Feitama (dl. VIII, kol. 535), dienaar bij de Waterlandsche gemeente te Haarlem, testeerde zij nog dd. 12 Aug. 1648 ten overstaan van den haarlemschen notaris Vechter Hasewindius (189, fo. 74) en overleed blijkbaar kort daarop.

Reinier Wybrandtsz had uit zijn eerste huwelijk twee kinderen, nl. Jan Reiniersz, geb. omstr. 1605, student in de philosophie te Leiden 23 Mrt. 1622 (vriend en studiegenoot van Vondels jongeren broeder Willem), doopsgezind gedoopt te Amsterdam 16 Mei 1622, ging echter kort daarna tot groot verdriet van zijn vader tot het Katholicisme over (een enkele maal wordt hij in de literatuur met zijn vader verward) en was later als apotheker gevestigd ‘In 't St. Janshooft’ op den Nieuwendijk te Amsterdam; Marittie Reiniersdr, geb. te Amsterdam omstr. 1610, doopsgezind gedoopt aldaar 29 Aug. 1627, overl. na 1659, ondertrouwd te Amsterdam 15 Oct. 1627 met den apotheker Lubbert van Diephout, woonachtig op den Nieuwendijk ‘In de Witte Roos’ (zoon van Lubbert van Diephout Sr. en Anna Jordaens), med. stud. te Leiden 30 Mei 1622, in 1639 diaken bij de Waterlandsche gemeente. Uit dit huwelijk stamde o.a. Reinier van Diephout (dl. VIII, kol. 392). In het Memoriaal vindt men nog vermeld, dat dd. 16 Dec. 1640 gedoopt werd ‘Aeltgen Wybrants de moeder van Wybrant Reyners, glasemaker bij de Noorderkerck, is afgedwaalt geweest’. Wellicht is dit familie van Reinier Wybrandtsz.

Het portret van Reinier Wybrandtsz werd geschilderd door Jacob Adriaansz Backer (wiens vader Adriaan Tjerksz van 1626-27 dienaar was geweest bij de Waterlandsche gemeente der Doopsgezinden te Amsterdam, zie Oud-Holland 1926); naar dit portret vervaardigde Sal. Savery een kopergravure. Bij Schijn-Maatschoen komt een portret voor van Reynier Wybrandtsz naar een gravure van A. van Buysen en met een bijschrift van Adr. Spinniker.

Zie: Schijn-Maatschoen, Geschiedenis der Mennoniten II, 494 e.v., en verdere doopsgezinde literatuur; de Hoop Scheffer, Inventaris Doopsgezind Archief I, no. 663, II, 1179. 1366, 2931. IIb, 652 e.v.; Doopsgezinde

[p. 1297]

Bijdragen, register i.v.; Memoriaal voor Reinier Wybrandtsz in het Doopsgezind Archief te Amsterdam; de Hoop Scheffer, Catalogus Doopsgezinde Bibliotheek II, 289, 322; Boekenoogen, Catalogus Dpsg., 256; Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, 52; Jaarboek Amstelodamum (1928), 79 e.v.; Kurt Bauch, Jacob Adriaensz Backer, 92; Huwelijks-inteekenregister van de Pui in het Gem. Archief te Amsterdam; De Vrije Fries (1925), 54 e.v.; G. Kalff, Studiën over Ned. dichters der 17e eeuw (2e dr. 1915), 110; W. Stoeder, Geschiedenis der pharmacie in Nederland (1891), 90; Prot. Not. Jacoh van Bosvelt in het Gem. Archief te Haarlem (dd. 18 en 20 Juni 1644), 169; art. Rooleeuw in dl. VII van dit woordenboek.

Wijnman