Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[p. 1297]

V.

[Velde, Adriaen van de]

VELDE (Adriaen van de), schilder en etser, werd te Amsterdam gedoopt 30 Nov. 1636 en is begraven aldaar 21 Jan. 1672. Hij was de zoon van Willem v.d. Velde den Ouden, misschien ook zijn leerling en later leerling van Jan Wijnants en wellicht van Ph. Wouwerman te Haarlem. Het schijnt dat hij in 1653 in Italië is geweest, maar dat is niet met zekerheid te zeggen (Hofstede de Groot meent, dat hij in Duitschland en België moet geweest zijn). Hij huwde 5 April 1657 Marie Oudekerk, die hem 4 kinderen schonk. Hoewel hij steeds hard werkte, schijnt hij niet veel verdiend te hebben; hij leefde zeer bescheiden en zijn vrouw was genoodzaakt een waschzaak te drijven. Zijn dochter was in 1680 als hulp in een amsterdamsche winkelzaak. Hij was Katholiek en zijn kinderen werden allen op de katholieke begraafplaats begraven. Hij schilderde meestal landschappen met als stoffage figuren van herders, jagers, of dieren, vooral runderen, zelden bijbelsche voorstellingen, een enkel stalinterieur, genrevoorstelling en portret. Tot zijn beste werken moeten wij enkele strand- en wintergezichten rekenen. A. v.d. V. is de beste vertegenwoordiger van de laatste phase der hollandsche landschapsschilderkunst, zijn schilderijen zijn niet somber meer als die van Ruysdael, geen onweer, geen dreigende rotsen of zware watervallen vinden wij bij hem, maar op zijn schilderijen heerscht een ‘Zondagsstemming’, zooals Bode het zegt, lichte en vroolijke kleuren, koeien en schapen grazen vreedzaam in de weide; in zijn lateren tijd zijn het voorname jachtgezelschappen op fraaie paarden in boschachtige streken; dan komt er bij hem ook invloed van en verlangen naar de zuidelijke kunst en natuur en hij schildert herders enz. in roodachtig avondlicht in een zuidelijk landschap. Geen ander schilder weet zoo fijn het loof der boomen weer te geven, noch zijn palet zoo licht te houden. Wij leeren v.d. V. uit zijn werk kennen als een beminnelijke, voor alle fijnheden der stof gevoelige persoonlijkheid; de spanning en het chaotische van Ruisdael is bij van de Velde verdwenen om plaats te maken voor een nieuw optimisme. Maar de reden waarom A. v.d.. Velde niet tot de allergrootste hollandsche schilders behoort, is dat in hem, daar hij met verfijnd gevoel zich verdiept in de stoffelijke bijzonderheden van het natuurvoorwerp en ze met grooten smaak weergeeft, de kracht ontbreekt de verschillende elementen van het schilderij te vereenigen, het eene ondergeschikt aan het andere te maken. Tot de vroegste werken moet men de vlakke weidelandschappen rekenen, andere belangrijke werken volgen daarop, o.a. strandgezicht te Kassel, meer en meer groeit de belangstelling voor het figuur bij den kunstenaar, o.a. in zijn veelfigurige winterlandschappen, jachtvoorstellingen à la Wouwerman en in de landschappen met dieren. In plaats van de witachtig grauw-gele en lichtblauwe pleinairkleuren uit zijn begintijd komt een sterke neiging naar rose-violet, roodbruin en sterk blauw. Ten slotte zij gezegd, dat v.d. V. eenige mythologische en godsdienstige voorstellingen schilderde. Hij schijnt ook kleine beeldhouwwerken gemaakt te hebben van dieren, die zullen gediend hebben bij zijn dierstudies; een dergelijk beeldje van een liggende koe, gesigneerd en 1659 gedateerd, bevindt zich in het Louvre te Parijs. Zijn ‘werk’ is gedateerd van 1653 tot 1671. Vele musea bezitten

[p. 1298]

schilderijen van hem; zij worden opgenoemd door Hofstede de Groot in zijn Bescheibendes und kritisches Verzeichnis der Werke der Maler des XVII. Jahrh. (Essling a.d.N., Paris 1911), deel IV, p. 477-608 (het schilderij uit de coll. Six voorstellende een strandgezicht, bevindt zich thans in het bezit van A. Jurgens). Evenals sommige andere schilders van zijn tijd, bracht A. v.d. V. de figuren aan op het werk van zijn tijdgenooten; hij schijnt dit heel dikwijls gedaan te hebben. Zoo vinden wij zijn figuren op schilderijen van: Hobbema, Jac. v. Ruisdael, Jac. v.d. Heyden (c. 100 schilderijen), Jan Hackaert, Jan Wijnants (meer dan 50), Abr. Verboom, Fred. Moucheron, Jor. Verhagen, Jan de Vries, Ph. de Koninck en W. v.d. Velde. Omdat hij zoo menigmaal met succes figuren aanbracht op het werk van anderen, waren er kunsthandelaren en speculanten, die dit ook in practijk gingen brengen en hem aldus benadeelden.

Tot zijn leerlingen behooren: Dirk van Bergen, Joh. Inneveld, Jac. Koninck, Joh. v.d. Bent, misschien ook Sim. v.d. Does. Een bedrieglijke navolger van zijn voorstellingen met kudde vee is Pieter van der Leeuw.

Teekeningen van zijn hand of aan hem toegeschreven, waaronder een groot aantal in roodkrijt, bevinden zich te Amsterdam, Rijks Prentenkabinet: Vrouw naar links zittend, een oude man in een wijd kleed, liggende naaktfiguur, rugfiguur van een vrouw met haspel, een man met kruik en pijp op stoel slapend, een op den grond zittende man, vrouw met kind, een hut, liggende herdersjongens, een weg met boomen, rotslandschap met herder, het gouden tijdperk, een italiaansch landschap, het rameien van een deur van een boerenwoning, 2 bladen met studies van koppen van schapen enz.; Amst., vroegere coll. Six: naaktfiguur; Amst., Mus. Fodor: herder met schapen, een zittend meisje, twee honden, koeienkop, liggende geiten, 2 staande koeien, zittende jongen, meisje met schapen voor een hut, liggende koe en drie schapen, landschap met staand en liggend vee, hertenkamp in boomrijk landschap, landschap bij winter met heer te paard, koe en 2 schapen in een weide, boomrijk landschap met herder en herderin; te Haarlem, Mus. Teyler: 2 landschappen met dieren, landschap met een ruïne, landschap, overzetveer 1666, Mercurius en Argus, winterlandschap 1672, landschap met gebouw, studie van een vrouw, liggende vrouw, 5 koeien, rustende dieren, rotskust, overzetveer, koe op zijde gezien, staande koe, beladen ezel, twee koeien, liggende koe; te Rotterdam, Mus. Boymans: eenige ruiters voor een herberg, duinlandschap, berglandschap, hollandsch landschap enz.: 's Gravenhage, coll. Hofstede de Groot: 2 pakdragende vrouwen en nog elf teekeningen, ook bevinden zich teekeningen door hem in de verzameling F. Lugt te Maartensdijk, F. Koenigs te Haarlem (2); Leiden, Prentenkabinet‘:’boeren (2), naakte vrouw, landschap; London, Britsch Museum: Vertumnus en Pomona (vroeger als Joach. Sandrart), landschappen, dierstudies, figuurstudies, soldatenstudies, te samen ongeveer 35 stuks; Berlijn, Prentenkabinet: kegelspelers, landschap met schaapherder 1667, weenende Johannes, landschap met ruiter en kudde, weg voor een dorp; Parijs, Louvre: berglandschap met boot en vee, zittende vrouw naar rechts, schapen, paarden en

[p. 1299]

herder, Rom. ruïne, landschap met vee, geiten; Parijs, Coll. Dutuit; grazende koe en 2 schapen, jager bij vijver, vertrek voor de jacht, kudde bij rivier, Mercurius en Argus; Weenen, Albertina: jongen met hand in boezeroen, koeien en herders aan water, plunderende soldaten, herders en herderinnen bij gebouw, waterval, Hagar en engel; Kassel, coll. Habich: landschap met herders en vee; Londen, Sir Rob. Witt: liggende jongen, melkende vrouw; verz. V. de Stuers (vroeger den Haag): paarden, koeien en herders, jonge man, jonge vrouw; Dresden, Prentenkabinet: twee naakte vrouwen, schapen, landschap; München, Prentenkabinet: boomrijk landschap; Darmstadt: liggende naakte vrouw, een veer; Bremen, Kunsthalle: stal, jonge boer; verz. Fairfax Murray (Engeland): landschap met vee op oever van een rivier, landschap met figuren, ezel, rustend vee; verz. J.P. Pierpont Morgan, New York: koe (2), kniefiguur van een jongen; veil. R.W.P. de Vries, 20 Dec. 1927: jonge man naar rechts (dezelfde ook op veiling 26-27 Juni 1928); veil. de Robiano (F. Muller - Mensing) 15-16 Juni 1926: blaffende hond (vroeger coll. Heseltine), en verschillende andere verkoopingen.

A. v.d. V. heeft ook een 26-tal etsen gemaakt, die uitmunten door kleurrijkdom en warmte der tonen; het zieleleven der dieren weet hij vooral in zijn etsen zeer goed weer te geven en door de eenheid, die er heerscht tusschen den gemoedstoestand der dieren en het landschap, weet hij een idyllische stemming te verwekken. Zijn etsen bestaan uit een reeks van 10 en een reeks van zes (alle met dieren), die gemaakt zijn na eenige prenten uit 1653 (vroegst gedat. werk v.v.d. V.), waarbij de figuren hoofdzaak waren.

Naar zijn werk graveerden vooral veel Franschen: Devilliers, Franquinet, W. Unger, A. Blooteling, Hulk, G. Craeyvanger, J. Bemme, Chataignier, L. Desbrosses, P.J. Arendsen, Barns, A. Numans, Varin, C.W. Mieling, S. Legrosse, Daudet, T.S. Cooper, van Lier, J.J. de Boissieu, H. Adam, Weissbrod, P. Halm, J.W. Kaiser, Courtry, J. Scott, R. Muys, E. Yon, W. Krauskopf, J. Döbler, C. Josi. C. Ploos v. Amstel, C. Brouwer, E.W.J. Bagelaar, Desauls Guyot, A. Mongin, A. Vinkeles, L. Gaucherel, Geissler, F.L. Huygens, J.E. Varelen, B.P. Gibbon. J. Bemme Azn., D. Merrem, Straub, Beaugeau, Anth. v.d. Haer, Steingrübel, E. de Loose, B.F. Basan, Auer, J.A.R. Best, J. Gronsvelt, P. Chenu, J. Ditmar, M.E. Simons, S. Penet, J. Pelletier, A. Duvivier, E. de Ghendt, Lorieux, Duplessis - Bertaux.

Zijn geschilderd zelfportret is in de verzameling D.F. Scheurleer te 's Gravenhage (tentoonst. 's Gravenh. 1908). Zijn portret is afgebeeld in Ch. Blanc, Histoire des peintres Ec. holl. II, en een ander bij Houbraken, III, 96, gegraveerd door D. Jongman; voorts een litho door Hesse.

Zie: C. Hofstede de Groot, Beschreibendes und kritisches Verzeichniss der Werke der Maler des XVII. Jahrh. (Essling a.N., Paris 1911), deel IV, p. 477-608; A.v. Wurzbach, Niederl. Künstlerlexikon (1910) I, p. 748; A. Bredius, Künstlerinventare: G. 30, Z. 63, G. 101, P. 268, G. 343, G. 423, P. 750, G. 855, K. 856, K. 857, K. 1196, G. 1238, 1252, 1533; E.W. Moes, Aanteekeningen Rijks Prentenkabinet afd. prenten, schilderijen; v.d. Kellen, Aanteekeningen aldaar; P. Kristeller, Kupferstich und Holzschnitt in 4 Jahrh. (Berlin 1911) 370 f, 393; A.H. Hind, A short history of engraving and etching (London 1911), 193, 357; Cat. exhibition of Dutch art 1450-1900 (London 1929), 274, 713, 714;

[p. 1300]

W. Bode, Die Meister der holl. und viäm. Malerschule (Leipzig 1917), 223; W. Bode in Graph. Künste (1906) p. 14; Old Master Drawings VII, 46; Stift u. Feder (Darmstadt 1929), 23; Archiv für Kunstgeschichte II, 1914, 113; J. Meder, Handzeichn. alter Meister a. der Albertina etc.: H. de Chennevieres, Dessins du Louvre (Paris, 1882-85), 306, 307, 308, 309; Zeitschr. für Bild. Kunst N.F. XII, 1901, p. 106 (door Ulr. Thieme), 212 (door M. Friedländer); F. Lugt, Les dessins des écoles du nord de la coll. Dutuit au musée des Beaux- Arts de la ville de Paris (Paris 1927), 80, XL, 79 XLIII, 78, XLXII, 77, XLI, 76 XL; J.H.J. Mellaart, Dutch drawings of the 17th century (London 1926) no. 31; G. Pauli, Zeichn. alter Meister in der Kunsthalle zu Bremen (Frankfort 1914), III, 30, II, 29; Cat. J.P. Pierpont Morgan (1912) 221-24; F. Becker, Handz. holl. Meister. Samml. Hofstede de Groot (Leipzig 1923) afb. 47; Cat. Fairfax Murray, 149, 150, 151, 152; J.P. Heseltine, Dutch drawings 35; Handzeichn. alter Meister im Kupferstichkabinett zu Berlin herausgeg. v. Lippmann (1902) XXX, K. 318, 319; W. Schmidt, Handz. alter Meister in Königlichem Kupferstichkab. zu München (1884- ), 112 b; K. Woermann, Handzeichn. alter Meister im Königl. Kupferstichkab., zu Dresden IX, taf. 20; O. Eisenmann, Ausgewählte Handzeichn. alter Meister Sammt. E. Habich zu Cassel (Lülbeck 1890), II, 19; Gowan, Drawings from the old Masters Amsterdam (1907) 53; dez., British Museum, 38; veil. cat. R.W.P. de Vries en Fr. Muller (Mensing) te Amsterdam; F. Muller, De Nederlandsche Geschiedenis in platen (Amst. 1863), no. 2299; E.W. Moes, Oude teekeningen van de Holl. en Vlaamsche school in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam (den Haag 1904), 82; Handzeichnungen alter Meister der Holl. Malerschule uitg. Kleinmann; cat. van musea, zoowel schilderijen als teekeningen; W. Martin en E.W. Moes, Oude Schilderkunst in Nederland (den Haag 1911-14) II, 71; Hearn - Gift (to the Metr. Mus. of art), New-York II, (1908) 132; O. Granberg, Inventaire général des Trésors d'arts en Suède(Stockholm 1911-13) II, pl. 591; E. Dayot, Les grands et petits maitres holl., Brux., peintures et sculptures (Paris 1911), p. 42; N. Wrangell, Les chefs d'oeuvre de l' Ermitage, 1909 (uitg. F. Hanfstaengl) p. 188, 189; W. Bode, Die Gemäldesamml. d. Herrn Marcus Kappel (Berlin 1914) 34; E. Plietsch in Zeitschrift für Bild. Kunst (1916) XXVII, 129, 142; W. Bode en M.J. Friedländer, Die Gemäldesamml. des Herrn Carl v. Hollitscher in Berlin (1912), pl. 67; K. Zoege v. Manteuffel, Die niederl. Radierung v.d. Anfängen bis z. Ende des 17ten Jahrh. (München 1925), 104 (afb. 10, 107); v. Manteuffel, A. v.d. Velde, uitg. Velhagen u. Klasing; L. Binyon, Dutch Etchers of the 17th century (London 1895) p. 60, 77, 78; W.A. Bradley, Dutch landscape etchers of the 17th century (1908 (?) p. 30 (33).

J.M. Blok