Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Pietersz, Pieter]

PIETERSZ (Pieter), geb. te Alkmaar 20 Jan. 1574, overl. te Oostzaandam 14 Oct. 1651, doopsgezind leeraar. Zijn vader Pieter overleed reeds in 1573, een half jaar voor de geboorte van zijn zoon, ten gevolge waarvan deze een moeilijke jeugd doorleefde. In of omstreeks 1600 werd hij als leeraar bij de waterlandsche gemeente der Doopsgezinden te de Rijp bevestigd, welke standplaats hij in de eerste helft van 1627 met Oost-Zaandam verwisselde. Door zijn geloofsgenooten wordt hij geprezen als een bijzonder ijverig leeraar, die soms maanden achtereen twee tot driemaal per dag predikte en liever zijn werk als timmerman verzuimde, dan een verzoek om te prediken afsloeg. Ook in andere plaatsen nam hij vaak den dienst waar en stak te dien einde tot zelfs kort voor zijn dood de zee over.

Op 25 Mei 1627 geraakte Pieter Pietersz in een twistgesprek met Ds. Abdias Widmarias te Uitgeest, waarbij hij - volgens het niet onpartijdige verslag van laatstgenoemden predikant - geen bijzonder goed figuur sloeg. Na afloop verzocht het auditorium Ds. Widmarias terug te komen, wanneer Pieter Andriesz Hesseling (zie art. in dit dl.) een spreekbeurt vervulde.

Behalve doopsgezind leeraar en timmerman was Pieter Pietersz ook werktuigkundige en als zoodanig zeer bevriend met Leeghwater (dl. VI, kol. 909). De resolutiën der Staten-Generaal bevatten dd. 3 Mei 1605 een verzoek van Pieter Pietersz, Leeghwater en Willem Pietersz, allen inwoners van de Rijp, om octrooi betreffende een door hen gedane uitvinding om onder water allerlei verrichtingen te doen (onder water te gaan, aldaar ¾ uur te verblijven, te eten, te spreken etc.). Dit octrooi werd voor tien jaar verleend. Den 30en April van hetzelfde jaar hadden zij reeds proefnemingen verricht buiten 's Gravenhage in tegenwoordigheid van Prins Maurits. In 1607 gingen Pieter Pietersz benevens de molenmaker Pieter Claesz uit Graft een accoord aan met de hoofd-ingelanden van de Beemster, om deze laatste op hun kosten te bedijken, te voorzien van een behoorlijk aantal watermolens, verbeterd naar hun vinding en ook het meer droog te maken en droog te houden, negen rijnlandsche voeten beneden het peil. De droogmaking had inderdaad plaats van 1608-1612, waarbij de betreffende watermolens onder toezicht van Leeghwater waren gesteld; van de vinding van Pieter Pietersz en Pieter Claesz schijnt daarbij echter geen gebruik gemaakt te zijn.

Hoe de vrouw van Pieter Pietersz heette is onbekend. Jan Theunisz (zie art. in dit dl.) maakte eens een toespeling op haar in de volgende woorden, die hij Hans de Ries in den mond legt (Een herten knieldanck, 1627): ‘Wij hebben Pieter Pier het Preken nu en dan, Verboden naer ons macht, als loopend' ongesonden, Oock om dat sijn Huys-vrou, soo leefde met haer Man, Naer d'opspraeck daarvan luyt en oneer is bevonden’.

Uit het huwelijk van Pieter Pietersz moet een gelijknamige zoon zijn geboren, omdat de vader somtijds voorkomt als Pieter Pietersz de Oude.

Genoemd gedicht van Jan Theunisz is vol duis-

[p. 1256]

tere toespelingen op Pieter Pietersz, die mede aangeduid wordt met de namen Pieter Schaaf en Wrede-Stads-Bouwman. Jan Theunisz, die een jeugdvriend van Pieter Pietersz was geweest, was nl. zijn vijand geworden, omdat Pieter Pietersz zich schaarde aan de zijde van Hans de Ries bij diens twist met Nittert Obbesz (zie art.), waarop o.a. de volgende pamfletten van Jan Theunisz betrekking hebben: J(an) W(illemsz) Raechbesem.... tegen den Geest-drift ofte Geest-dryverye van Pieter Pietersz (Amst. 5 Mrt. 1627) en Antwoordt op sekeren brief van Pieter Pietersz Vermaander onder de Komen-Jannen tot Sardam (Amst. 19 Nov. 1627). Op hetzelfde onderwerp slaat een pamflet van Robbert Robbertsz le Canu (dl. I, kol. 561), getiteld Disputatie tusschen twie Huyslieden.... over het wechtrecken met der wuen van Pieter Pietersen Kistemaker en Vermaner in de Rijp eweest nu met der wuen etogen op Sardam (1627).

Pieter Pietersz zelf heeft vele stichtelijke werken geschreven, waaruit 's mans eenvoud en oprecht geloof blijken. Het eerst verscheen omstreeks 1625: De Wegh nae Vreden-Stadt: waer in ghewesen wordt hoe men die vrede mach bekomen (2de dr. Amst. 1629, 5de dr. 1642, 8e dr. z.j.); vervolgens verscheen anoniem Spiegel der Gierigheydt (Hoorn 1638); daarna De hemelsche bruyloft, handelende van 't ernstig nodigen, 't weygeren, 't bewilligen, heerlijkheyd der zelver enz. (de Rijp 1641, Amst. bij J. Kannewit z.j., Amst. bij J.J. Bouman z.j.); Tractaet van de Liefde 1. Cor. 13 (Alkmaar 1642); Spiegel der Barmhartigheydt (de Rijp 1642) en Toetzsteen om te proeven elck mensche, de wech sijns levens, of sij recht gaet na de stadt des vredes enz. (Franeker 1644 te zamen met De wegh nae Vreden-Stadt). In het Kort Verhael van het Leven en de Dadenvan Hans de Ries (de Rijp 1644), waarvan de schrijver niet bekend is, komt een leerrede van Pieter Pietersz voor, getiteld Stichtelijke predicatie van de Bloem te Saron, zijnde een doortoopende allegorie van 'l Hooglied. Deze predikatie was met een over Es. 38 reeds anoniem gedr. te Haarlem 1637.

Nog bij het leven van Pieter Pietersz werden al zijn werken verzameld en uitgegeven onder den titel: Opera, Pieter Pietersz. Dat is: Atles wat van dien rechtzinnighen Leeraer, inder eenvoudigheyd beschreven is (Harlingen, Wormerveer en Schagen, 1650-51, 2de dr. 1661, 3de dr. Amnst. 1666). Deze uitgaaf bevat de reeds genoemde werken (van De hemelsche bruyloft een 7de druk) en bovendien nog: Vredeschrift aen alle Doopsgezinden (of: Proeve des waren Christelycken Geloofs, in forma van een Zendtbrief aen seecker goeden Vriendt geschreven) en Eenighe Predicatien, Sentbrieven en Gebeden. Het tweede geschrift is waarschijnlijk gericht aan Jan Theunisz, omdat de voorrede eindigt met de woorden: ‘Leeft dan met opmerken en jaegt na 't beste’. Bovendien komen in de Toetz-steen en in de predicatien gedichten voor, die onderteekend zijn met de woorden ‘Jaeght na 't best’, waarschijnlijk de zinspreuk van Jan Theunisz.

Ten slotte komen nog gezangen van Pieter Pietersz voor in Stapel's Lusthof (1681).

Het portret van Pieter Pietersz vindt men o.a. bij Schijn-Maatschoen (naar een gravure van J. Folkema), met een onderschrift van Adriaan Spinniker.

Zie: de voorrede van Pieter Pietersz' Opera door Willem Symonsz Boogert; Schijn-Maatschoen, Geschiedenisse der Mennoniten II, 588 e.v.; Navorscher II, 23, 363, III, XXVI, LXVI; Engel Arentsz Dooregeest, Een kort verhaal van eenige merkwaardige geschiedenissen in Holland (1744), 73-76; Doops-

[p. 1257]

gezinde Bijdragen 1863, 122, 1864, 15, 1896, 18 e.v., 1900, 90, 1907, 49 e.v.; de Hoop Scheffer, Catalogus Doopsgezinde Bibliotheek II, 96; Jaarboek Amstelodamum 1928, 98, 104, 105, 118, 119; J. Bouman, De bedijking, opkomst en bloei van de Beemster (1857), 63; Catalogus van kaarten.... van Holland's Noorderkwartier aanwezig op de Tentoonstelling in de Sted. Museum te Amsterdam (1917), 75 e.v.

Wijnman