Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[p. 1231]

O.

[Obbesz, Nittert]

OBBESZ (Nittert), geb. te Pilsum in Oost-Friesland omstr. 1581, overl. te Amsterdam omstr. 1636, doopsgezind leeraar, bekend door de beroering die hij onder zijn geloofsgenooten bracht wegens zijn sociniaansche gevoelens. Hij vestigde zich omstreeks 1599 te Amsterdam, waar hij het vak van kleermaker uitoefende (dd. 21 Febr. 1619 wordt aldaar doopsgezind gedoopt: ‘Gerrit Freercksen snijder die Nitterts knecht is geweest’) en den 18en Maart 1606, wonende in de Langestraat ondertrouwde met Annetje Burgersdr., uit Emden afkomstig. Volgens een mededeeling van zijn vriend Jan Theunisz (zie art.), werd hij door Lubbert Gerritsz, leeraar bij de waterlandsche Doopsgezinden te Amsterdam, geprotegeerd. Kort na diens dood (1612), werd hij - ofschoon niet zonder tegenkanting - vooral op voorspraak van den leeraar Reinier Wybrandtsz (zie art.), als voorganger bij deze gemeente aangesteld; 17 Febr. 1614 des avonds te vijf uur deed hij zijn eerste predicatie. Juist een jaar te voren hadden zich een aantal ontevreden elementen onder Leenaart Clock (dl. VI, kol. 307) van de Waterlandsche gemeente afgescheiden (de z.g. Afgedeelden). waartegen Nittert Obbesz met zijn beide ambtgenooten Pieter Az. Hesseling (dit dl. kol. 757) en Reinier Wybrandtsz een tweetal geschriften in het licht gaf (1616). In tegenstelling met de twee genoemde leeraars werd Nittert Obbesz niet in den vollen dienst als voorganger bevestigd. Waarschijnlijk in verband hiermede vroeg hij zijn ontslag, doch de broeders besloten in hun vergadering van

[p. 1232]

29 Juli 1618 hem dit ontstag niet te verleenen, doch ‘medelijden met hem te hebben’ en hem niet meer werk op te dragen, dan hij vermocht af te doen. Inmiddels helde Nittert Obbesz meer en meer over tot sociniaansche gevoelens, hetgeen hem in botsing bracht met zijn ambtgenooten Cornelis Claasz Anslo en de reeds genoemden, Pieter Andriesz en Reinier Wybrandtsz, die buitendien in stand en ontwikkeling boven hem stonden. Aanvankelijk liep de strijd over het gezag van den Bijbel. Nittert Obbesz loochende alle rechtstreeksche werking van Gods geest tot verlichting van onzen geest en erkende alléén het Woord dat in den Bijbel geschreven was (hierin volgde hij feitelijk de leer van Menuo Simonsz en Dirk Philipsz.), terwijl zijn tegenstanders een meer spiritualistische richting vertegenwoordigden en ook een ‘onbeschreven Woord Gods’ erkenden. Doch later tastte Nittert Obbesz ook het fundamenteele dogma der Drieëenheid aan en verkondigde zeer onrechtzinnige stellingen daaromtrent, die volkomen overeenstemden met die van Socinus. Hij beschouwde Christus niet als Een met den Vader en den Heiligen Geest, doch achtte diens beteekenis deze, dat Christus ons het Woord heeft gebracht en alleen krachtens zijn ambt ‘Het Woord’ genoemd wordt.

In 1622 geraakte Nittert Obbesz in conflict met den grijzen leeraar Hans de Ries. Hij vroeg dezen laatste tijdens diens verblijf te Amsterdam, of hij hem schriftelijk eenige vragen mocht inleveren en daarop antwoord mocht verwachten.

[p. 1233]

De Ries stemde hierin toe, mits Nittert zijn eigen antwoorden tevens wilde inzenden. Van de inzending der vragen kwam echter niets, omdat de vragen - die tot een 26-tal waren aangegroeid - bij Nittert's vrienden van hand tot hand gingen en te Amsterdam door den doopsgezinden drukker Jacob Aertsz Colom werden uitgegeven onder den veelzeggenden titel: Raeghbesem, seer bequaem om sommige Mennonytsche schuren te reynigen van de onnutte spinnewebben, sotte grollen en ydelheden eeniger geestdrijveren, Swinckveldianen ende desselfs voorstanderen, die op hun bijsondere drijvingen ende inspraken steunen tot verminderingh van 't beschreven Woordt Godts, toegemaeckt door Nicodemus Letterknecht van Wt-gheest (1625). Dit boek verwekte groote opschudding en ergernis; vooral Hans de Ries voelde er zich door gegriefd, omdat hij er de vragen in vond, die Nittert Obbesz hem schriftelijk zou gesteld hebben. In de vergadering der dienaren te Amsterdam dd. 28 Nov. 1625 erkende Nittert de auteur van de Raeghbesem te zijn, doch hij beweerde, waarschijnlijk niet ten onrechte, aan titel en uitgaaf onschuldig te zijn. Het slot van de historie was, dat hem verzocht werd zich van het avondmaal te onthouden, hetgeen inderdaad op Zondag 21 Dec. 1625, vooral door toedoen van Pieter Andriesz Hesseling, gebeurde. Zijn vriend Jan Theunisz was daarover echter zoo ontsticht, dat deze dien dag op ergerlijke wijze de predicatie van Pieter Andriesz verstoorde. Uit deze kwestie ontstond in 1626 en 1627 een stroom van geschriften. In eerstgenoemd jaar liet Nittert Obbesz door Jan Theunisz de Raeghbesem herdrukken onder den titel Eenige vragen dienende tot ondersoeck van de Nature ende kracht der H. Schrifture, ofte het beschreven Woordt Gods.... alles.... bij vraghen ende beantwoordinghc met Ja ofte Neen Hans de Rijs voorgesteld (Amst. 1626); verder verscheen nog van zijn hand: Oprechtigheyd van Reinier Wybrandtsz enz..... bij haer gepleeght in seecker Boeck ghenaemt Apologia ofte verantwoordinghe gesteldt en aengewesen door Nittert Obbes (Amst. 1626). Medestanders had Nittert Obbesz er maar weinig; wij kennen slechts als zoodanig den genoemden Jan Theunisz, den koopman Jan Gerritsz Hooft, den kistemaker Rutger Willemsz en den boekverkooper Jacob Aertsz Colom. Ook Vondel moet blijkens zijn gedicht Antidotum tegen het vergif der geestdrijvers tot verdedigingh van het beschreven Woord Gods (1626) sympathie hebben gehad voor de gedeelte van zijn geloofsgenooten keerde zich evenwel tegen hem en boycotten zijn nering. Het gevolg was dat hij het hoofd in den schoot moest leggen: zes onzijdige waterlandsche leeraars, Rippert Eenkes, Jeme de Ringh, Hans Alenson, Engel Pietersz, Gerrit Jansz en Jan de Pla, stelden ten slotte 13 vredesartikelen op, die door Nittert Obbesz en zijn amsterdamsche ambtgenooten werden onderteekend (8 Sept. 1626). Deze artikelen hielden een ondubbelzinnige belijdenis in van de Drieëenheid en, zonder het Socinianisme te noemen, werd het op alle punten verworpen.

Zijn meegaandheid baatte Nittert echter niet: hij werd niet meer tot den dienst toegelaten, hetgeen vooral de woede van zijn partijganger Jan Theunisz opwekte. De laatste uitte zijn ontstemming in tallooze pamfletten. In 1627 gaf Hans de Ries eerst zijn bestrijding van de Raegh besem uit, getiteld Ontdeckinge der dwatingen in seecker Boeck ghenaemt Raech-Besem. Den 4en Jan. 1629 wendde Nittert Obbesz zich nog met Jan Gerritsz Hooft en Rutger Willemsz schriftelijk tot Reinier Wybrandtsz c.s. om herstel in den dienst, doch tevergeefs. Den 3en Oct.

[p. 1234]

1637 vermeldt het Memoriaal van Reinier Wybrandtsz hem als overleden; blijkbaar moet zijn dood niet lang te voren hebben plaats gevonden.

Men krijgt den indruk, dat Nittert Obbesz niet zeer oprecht was bij het verdedigen zijner meening; voorzichtig en beredeneerd, handelde hij naar gelang van omstandigheden, terwijl hij te zwak van karakter was om deze ooit te beheerschen. Aan den anderen kant moet men bedenken; dat hij als niet-gefortuneerde, die van zijn nering moest leven, zich moest verdedigen tegenover menschen, die in gezag en fortuin zijn meerderen waren en hem imponeerden.

Nittert Obbesz wordt in het kohier van den 200en Penning van 1631 (uitg. door Frederiks in 1890) vermeld als wonende in de Korstjespoortsteeg Zuidzijde, hoek Langestraat; zijn vermogen werd geschat op ƒ 1000. Uit zijn huwelijk met Annetje Burgersdr., die hem vele jaren overleefde, werden de volgende kinderen geboren: Wayntge Nittertsdr., geb. omstr. 1610, gedoopt 1640, trouwt te Amsterdam in 1642 den glazenmakersgezel Pieter Eldertsz; Jannetge Nittertsdr., geb. omstr. 1611, trouwt 1633 den lakenkooper Jacob Jansz. Eyloff, die spoedig overlijdt (uit dit huwelijk één zoon Nittert Jacobsz Eyloff, doopsgezind gedoopt te Amsterdam in 1651); Isack Nittertsz., geb. omstr. 1615, kleermaker, gedoopt 1640, trouwt in 1643 Liesge Claesdr.; Lijsbeth Nittertsdr., geb. omstr. 1619 (zie het prot. Not. J. van Loosdrecht te Amsterdam, no. 1978, 43), gedoopt 1640; Rebecca Nittertsdr., geb. omstr. 1622, gedoopt 1642, trouwt in 1641 den vlotschuitevoerder Willem Jansz. de Vries, die naar Oost-Indië vertrekt en daar in 1648 sterft. Zij verviel daarna tot dronkenschap en oneerbaar leven; ‘uit consideratie voor de vader Nittert Obbes’ werd echter haar kind sinds 1660 door de dienaren der waterlandsche gemeente grootgebracht.

Zie: Schijn-Maatschoen, Geschiedenisse der Mennoniten III (1745), 85 e.v., 90 e.v.; Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland enz. I (1847), 273; de Hoop Scheffer, Inventaris Doopsgezind Archief II, 169, 175 e.v.; dez., Catalogus Doopsgezinde Bibliotheek II, 51; Bockenoogen, Catalogus Doopsgezinde Bibliotheek 111; Rogge, Pamfletten-Catalogus II, 2, 57; Knuttel, 3632, 3713; W.J. van Douwen, Socinianen en Doopsgezinden 36 e.v.; W.J. Kühler, Het Socinianisme in Nederland (1912), 114-130; J.C. van Slee, De Geschiedenis van het Socinianisme in de Nederlanden (1914), 146 e.v.; P. Leendertsz, Het Leven van Vondel, 111; H.F. Wijnman, Jan Theunisz alias Joannes Antonides in het Jaarboek Amstelodamum-1928, 25e jaarg., 77 e.v.; H.H. Knippenberg, Reyer Anslo, 12; J.G. en P.J. Frederiks, Kohier van den Tweehonderdsten Penning voor Amsterdam over 1631 (1890), 12; Lidmatenboek en Banboek in het Doopsgezind Archief te Amsterdam; Pui-register in het amsterdamsch Gemeente-Archief.

Wijnman