Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8

[Hemony, François en Pierre]

HEMONY (François en Pierre), twee broeders, vermaard als klokkengieters hier te lande, ‘uyt Lotharingen van Levecoert (dep. van den Haute-Marne) geboortigh’, resp. 1609 en 1619; beiden te Amsterdam overleden, de oudste 19 Mei 1667, de jongste 17 Februari 1680. Zij kwamen omstreeks 1640, na in de oorlogsjaren als geschutgieters in verschillende plaatsen van Duitschland gewerkt te hebben, onze grens over en vestigden zich in Zutfen als geschut en klokgieters. Het eerste werk, dat zij in laatst genoemde kwaliteit leverden, was een nieuw klokkenspel, dat het stadsbestuur hun in 1642 bestelde, voor den pas herbouwden Wijnhuistoren. Dit werk, bij de aflevering, in 1644, 23 klokken tellende, doch later (in 74 en 77) door Pierre met 7 kleine vermeerderd, om den omvang van 2 octaven te bereiken, werd een meesterstuk bevonden, ‘in toon ende resonnantie anderer naebuirige Steeden Speelwercken te boven gaande’. Het carillon werd met ruim ƒ 17000 betaald en aan François het burgerrecht (10 Febr. 1647) geschonken. Van de 29 klokken, die nog over waren, vóórdat het geheele klokkenspel door den brand van 27 Januari 1920 verloren ging, en waarvan de zwaarste 4082, de kleinste 94 pond woog, werden toen slechts enkele gered. Een ervan, door de gereformeerde kerk te Zutfen aangekocht, houdt de herinnering aan het eerste werk van de ‘eer- en constrycke meesteren’ levendig. Deze kregen ‘in den Isendoorn op die Nieuwe stadt’, een voormalig klooster, dat de regeering hun voor woon- en werkplaats gunde, spoedig een druk bedrijf. Zij leverden tot 1655 hetzij enkel luiklokken, zooals aan Venraay (1645) en Hoorn (1646), hetzij volledige carillons, aan Deventer (1647), Enkhuizen (1648), Medemblik (1649), 's Hertogenbosch (1649), Arnhem (1652) en Zalt-Bommel (1654). In November 1655 besloot de Amsterdamsche regeering, die op het Nieuwe Stadhuis het schoonste carillon van de wereld wenschte te plaatsen, François H. te ‘versoucken met den allereersten herwaerts over te comen’. Daartoe was F. genegen. In December 1655 werd hij aangesteld als ‘clock- en geschutgieter’ en hem de oude geschut- en klokgieterij bij het bolwerk aan het Zuideinde van de Keizersgracht bij het Molenpad tot woning en werkplaats aangewezen, ‘sonder eenighe huijr te doen betalen’. Daar de voltooiing van den stadhuistoren op zich liet wachten, werden eerst de carillons van de Zuider kerk (1656/57), Wester- (1657/8) en Oude Kerk (1658) ‘vergooten’. Pas in 1664 plaatste Fr. het ‘speelwerck opten coepel vant (nieuwe) Stadthuys’, voor welk gebouw hij in zijn werkplaats van 1663-1665 ook de prachtige door Quellinus gemodelleerde bronzen beelden goot. Het vele werk, dat de Stadsregeering hem opdroeg, verhinderde hem niet, bestellingen voor elders aan te nemen. Van 1656-1664 voorzag François de zeven pro-

[p. 746]

vinciën van 13 carillons; zoo Doesburg (1656), Amersfoort (1658), Kampen (1657-1663), Rotterdam (1661), Brielle (1661), Haarlem (St. Bavo, 1660-64 en de Bakenessekerk 1659-64), Middelstum (1661-62), Delft (1663), Utrecht (St. Nicolaaskerk, 1663, Domtoren 1664), Groningen (Martinitoren 1664, en Aa-kerk 1664) terwijl hij bovendien aan het buitenland leverde (Brussel, Antwerpen, Mainz en Hamburg). Bij enkele bestellingen hielp Pierre, die in den Isendoorn zelfstandig doorwerkte, mee. Deze vervaardigde van 1658-61 in Gent, waar hij den 16 April 1660 ‘ten boecke van de poorterije gheannoteert’ werd, niet alleen 32 klokken (waarvan de grootste 5.709 pond woog, de kleinste 35) voor den beiaard van het Belfort, als ‘een der seven nieuwe wonderen van Ghendt’ geprezen, maar ook een groot getal voor kerken en kloosters. In 1664 verhuisde hij naar Amsterdam, om zijn broeder, die al het werk niet aan kon, bij te staan. Gedurende het oorlogsjaar 1665 diende hun werkplaats voornamelijk voor het gieten van geschut. Overmatige inspanning, rustelooze arbeid sloopten de krachten van de beide broeders vroeg: François bezweek vóór zijn 59e jaar; Pierre begon reeds in 1665 te sukkelen. Toch zette hij na zijn broeders dood den arbeid met bekwame hulp nog een 10-tal jaren volijverig voort. Op zijn verzoek ontving hij van de Burgemeesters de officieele aanstelling, om de gieterij op de Keizersgracht te continuceran. Dadelijk droeg de stadsregeering hem op, het klokkenspel van den Reguliers (later Munt-) toren te vernieuwen, waarvoor het in 1651 geleverde, in 1659 aangevulde spel van den Beurstoren, wegens vergrooting van het gebouw afgebroken, werd gebruikt en 28 klokken bijgegoten werden (1668). Voorts voorzag hij van een klokkenspel Maastricht (stadhuis 1669), Hulst (1669), Hoorn (1670), Enkhuizen (de Drommedaris 1674), Weesp (1676), en Gouda (1676), terwijl aan bestellingen uit het buitenland werd voldaan te Mechelen (1674, de beroemde beiaard van den Romboutstoren), te Ostende en Diest (1670), te Stirling (in Schotland, 1669), te Darmstadt (het hertogelijk slot 1671) en Stockholm (1666). Twee jaar voor zijn dood schonk P. aan de Benedictijner Abdij Eenaeme (bij Aalst) een der schoonste proeven van zijn kunstvaardigheid, waaraan hij sinds 1658 met bijzondere voorliefde gearbeid had en waarover hij in 30 bewaarde brieven (van 14 Juli 1658 tot 28 Juli 1678) met den abt Antoine de Looze te Gent correspondeerde. ‘Iedereen, zoo schrijft hij, wil klokken van ons hebben.’ In 1678 trok de afgewerkte man zich uit de zaak terug en liet deze in handen van zijn neef Mammed Frémy, die als jongen van 12 jaar in 1663 bij hem in de leer kwam en onder zijn leiding tot ‘le plus capable de tous nos serviteurs’ opgroeide. In de laatste jaren van zijn oom maakte hij alle klokvormen, zoodat deze ze alleen stemde en op toon bracht. Het klokkenspel op het Leidsche stadhuis in 1677 door P. begonnen, voltooide Frémy. Den 22. Februari 1680 werd P. in het koor der Nieuwe Kerk, waar ook zijn broeder rustte, begraven. Zij behoorden tot de R.C. kerk. De oudste trouwde waarschijnlijk te Zutfen omstr. 1640 met Maria Mechelen, die hem een zoon en een dochter schonk; de zoon koos niet het vak van zijn vader. De dochter deed na haar moeders dood (1661) de huishouding van haar vader en na diens overlijden van haar oom Pierre, die ongetrouwd bleef. Door hun veeljarigen arbeid met zeldzame werkkracht verwierven deze echte zakenmannen zich in hun tweede vaderland een groot vermogen; ze heetten fabelachtig rijk. Nog drie klokkenspelen meer dan de 47, die P.

[p. 747]

in een brief van 1677 of 78 aan den utrechtschen Burgemeester Booth noemde, met een gezamenlijk gewicht van boven de 767900 pond, leverden zij aan de Republiek en daar buiten, waarvan de totale waarde door van der Straeten op meer dan 3 millioen francs wordt geschat. In ons land zijn van alle ‘zingende torens’ 27 nog geheel of grootendeels hun werk: 6 werden bij een brand vernield: die van Purmerend in 1674, van de groninger Aa-kerk in 1671, van Hoorn in 1838, van Hulst in 1876, Zutfen in 1920, Leiden in 1929, en één, die van de haarlemsche Bakenessekerk, werd in 1795 uit financieelen nood verkocht. De Hemony's waren niet alleen harde werkers maar ook knappe kunstenaars, met veel smaak, met. scherp muzikaal gehoor en met meesterlijke techniek. Hun klokken overtreffen in fraaiheid van bewerking en in zuiverheid van toon al wat bekwame klokkengieters (o.a. Geert van Wou) vóór hen hadden geleverd en zij zijn in geen enkel opzicht door latere overtroffen. De klokken zijn smaakvol afgowerkt, op het bovendeel ervan staat. een sierlijke rand van reliëfs vol kinder- en engelenfiguurtjes, in reidans of op instrumenten spelende, in keurige letters een veelal latijnsch randschrift, bij uitzondering een nederlandsch, waaronder een guirlande van bloemen en vruchten is gelegd. Op de meeste klokken prijkt het stadswapen met jaartal en naam van de gieters. Maar hun roem is, dat zij de eersten waren, die het klokkenspel zuiver wisten te stemmen, ‘van soodanigen accordeerenden toon ende resonantie, datter geen ander beter speelwerk in dese Nederlanden sal worden bevonden,’ zooals bij resolutie van 2 November 1657 voor den Lieve Vrouwe toren te Amersfoort werd geëischt.

De gebroeders goten niet uitsluitend klokken, maar ook koperen gewichten en pennen ten behoeve van watermolens alsmede vijzels voor apothekers. Deze, waarvan, voorzoover bekend, nog 5 over zijn, munten uit door fraaien vorm en zuiveren klank: ze zijn met een rand van engeltjes en een van acanthusbladen versierd en dragen een omschrift, en H.'s naam en jaartal. Op het amersfoortsche exemplaar, 52 K.G. wegende, staat: Campanae mortem resonant, mortaria morbus. F. Hemony me fecit. A^o 1661.

Pierre H. schreef: De On Noodsakelijkheid En On Dienstigheid van Cis en Dis In de Bassen der Klokken. Vertoont uyt verscheyde Advysen van Ervaren Organi ten ende Klokken Speelders, bijeenversamelt door Mr. Pieter Hemony, Klokkengieter der Stadt Amstelredam (Delf. 1678).

Zie o.a.: J.P.A. Fischer, Verhandeling van de klokken en het klokke-spel (Utrecht, 1738), 3, 4; Navorscher IV, 107, 383, 432, V, 585, XXI, 607, XXIV, 383, 432: Caecilia, 1866, 149, 1910, 14-20, 1915, 88-291; Edm. van der Straeten, La musique aux Pays- Bas avant le XIX Siècle (o.m. brieven van en aan P. Hemony) (Bruxelles 1875), III, 268-302; Oud Holland, 1892, 17-25, 1896, 56-60, 1917, 93-98, 1920, 63: Amsterdamsch Jaarboekje voor 1898, 36-70 (of Amsterdamsche Bijzonderheden, Bundel VI, 36-70); Gelre, Bijdragen en Mededeelingen, dl. I, 206, 207, XIX, 159-162: Abr. Vas Nunes, Experimenteel onderzoek van klokken van F. Hemony (acad. proefschr. Amst. 1909); Amstelodamum I, 90, 99, II, 67, 68, III, 107; Eigen Haard, 1915, 876-881, 894, 898; William Gorham Rice, Carillons of Belgium and Holland. With 32 illustrations (New-York 1914), 2e vermeerd. dr. getiteld: Carillon-Music and Singing Towers of the Old World and the New (New-York 1915), passim: A. Loosjes,

[p. 748]

De Torenmuziek in de Nederlanden, met 80 platen (Amst. 1916) passim; Elseviers Maandschr. 1919. II, 242-244; Vragen van den Dag 1924, 920- 922; Catalogus van de tweede internationale Tentoonstelling van Beiaardkunst in 1925 ('s Hertogenbosch 1925); Beiaarden in de Nederlanden, hollandsche bewerking van Rice, Carillonmusic etc. door J.H. van Klooster, met teekeningen (Amst. 1927), 39-43 en passim.

R. Zuidema